104
<< Nr. 103 | Index | Nr. 105 >>
Amica Exegesis, id est: expositio eucharistiae negocii ad Martinum Lutherum
8. Februar 1527
Huldreich Zwinglis sämtliche Werke, vol. 5 (Leipzig: Heinsius, 1934) (Corpus Reformatorum 92)
Jump to page 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649 650 651 652 653 654 655 656 657 658 659 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712 713 714 715 716 717 718 719 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755 756 757 758
[Amica exegesis, id est: expositio eucharistiae
negocii, ad Martinum Lutherum.]
Martino Luthero Huldrychus Zuinglius
gratiam et pacem a domino.
Solet omnium curator ac dispositor deus sic humanas frustrari spes
aut saltem ludere, Luthere doctissime, ut, qui victoriam se putent
ambabus alis tenere, saepe tamen evolet, et contra, ubi minimum erat
spei, isthic subitam adparere salutem. Quae me varietas consiliorum
eius aliquandiu retinuit, quominus ad te nostram istam exegesim
darem. Quoties enim materiam reputarem, nihil visum est planius, aut
unde tutius victoria reportari possit; quoties autem illius voluntatem,
semper terruit eventus sic cogitantem: quid, si hanc lucem prodere
nondum statuit? Quid, si ex hoc certamine dissidium oriatur, non
amica collatio? Hinc factum est, ut non modo ipse mihi, sed aliis
quoque, ne in vel ad te scriberent, intercederem, quicquid tandem in
nos iaceres. Ubi vero tot velitaribus pugnis foeliciter pugnatum esset,
tuque iam non esses contentus, quod impune tibi liceret in nos invehi,
sed quae contra sententiam vestram dicuntur, dicereris ne in considerationem
quidem admittere, iam satis experimenti dedisse dominum,
quid fieri velit, arbitrati sumus. Non enim ambigimus omnem ei contumaciam
esse invisam, tum eam maxime, quae verbo eius manuduci
non vult, cumque prophetae propheta non vult ad horam expositionis
eius subiici ac cedere [cf. 1. Cor. 14. 29-32]. Tam diu itaque omnia
circumspiciens atque expectans, piger ac pene invitus cunctationem
rumpo, non uno excitatus stimulo. Primum, quod iam pridem adversa
pars, quae ab euangelio stat, sese huiusmodi medelis solaretur: cum ad
triarios ventum erit, hoc est: ubi Lutherus humeros oneri supponet,
vos terga vertetis. Deinde, quod pontificiorum, qui omnes angulos hac
gloriatione implebant: Lutherus dissidet in eucharistia cum Oecolampadio
ac Zuinglio, res iam satis accisae viderentur, quo minus nobis
causam discutientibus ac in unum coeuntibus noxium aliquid moliri
auderent. Tertio animabat summa in ecclesia libertas, qua licere Paulus
docet singulis in ea prophetare, etiam ei, qui in subselliis sedet
[1. Cor. 14. 30]. Si enim veri simus prophetae, nobis mutuo auscultaturos
esse, ac sicubi erremus, causa cessuros. Quae quidem potestas
usque adeo mihi videtur, ne in novam aliquam incidamus tyrannidem,
custodienda, ut nullum tantopere debeamus suspicere - etiamsi volentes
ac lubentes cui debemus honorem impendamus, imo in offerendis honoribus
alius alium praeveniamus [cf. Röm. 12. 10] -, ut, sicubi errat,
nostro malo eius autoritati cum veritatis iactura cedamus. Ad hoc enim
Paulus Petro intercessit [Gal. 2. 11 ff.], et Christus bonum se adpellari
nolebat ab eo, qui hoc non recte faciebat [Matth. 19. 17], quo magis
ac liberius obloqueremur iis, qui produnt aut defendunt, quod non probe
norunt, salvo semper horum certaminum spectatricis ecclesiae iudicio.
Postremo monebat pietas (quam tu nobis quam pie adimas, videris)
veritatis causam ne desereremus. Parum enim foeliciter pergit pius videri,
nedum esse, qui cum veritate non modo copias non iungit, sed periclitantem
etiam prodit ac victoriam eis cedit, qui scripturae vim faciunt.
Nemo enim lucernam incensam sub modium retrudit, sed supra candelabrum
ponit [Matth. 5. 15]; et servus, qui domini sui voluntatem
novit nec facit, plagis vapulat multis [Luc. 12. 47]. Sed et Paulus,
quam acriter eos increpet, constat, qui docti erant et idolothyta inter
indifferentia numerabant, donec fratrum simplicitatem in ruinam ferme
traherent [1. Cor. 8. 7-13]. Quanto magis hic oscitandum non est, ubi
fidei non infima pars in controversiam ac periculum vocatur? Si enim
sola fides non absolute beat citra omnem exterorum vim, iam ad opera
reciditur; ubi tot prodeunt, qui scripturae vi, cui tamen vim interim
non parvam faciunt, perfecturos promittunt; quod si efficerent, de
nobilissima novi testamenti parte actum esset. Tolle enim Ioannis
euangelion - solem mundo abstulisti. Porro qui naturas in Christo
confundunt, non iam per alloeosim naturarumque et idiomatum commutationem,
sed vere de humana praedicare volentes, quod divinae
modo est, et de divina, quod humanae tantum, hi Ioannis euangelium
non iam obscurant et foedant, sed conculcant; quemadmodum processu
ostendemus. Non, inquam, in re tam seria connivendum erat. Qui
enim fiet, ut a veritate, quae Christus est, agnoscatur, qui veritatem
deserendo agnoscere noluisse probatur? Accedebat ad hos stimulos et
aliud calcar, sed infirmius quam ut expergefacere posset, fratrum inhortatio,
quorum alius de adversariis victoriam promittebat, alius ad
discriminosam pugnam aureis Glauci armis tegebat, alius aereis. Hoc
est, ne uspiam sim obscurus: monebant alii, ut acriter ac constanter
tecum congrederer, alii vero suavitate ac teneritudine confici tecum plus
pollicebantur quam robore. Quid autem fecerim aut quem potissimum
secutus sim monitorem, ipse haud dubie vides multo melius, quam ego
possim ostendere; sequimur enim ingenium ac Minervam, hoc est,
nisi te offendat: spiritum. Quibus invitis iacet ac friget, quicquid egeris.
Arbitratus ergo neque te adeo esse contumacem et implacabilem, ut
- si modo nostra leges - offendi possis, neque me adeo tenerum atque
impatientem pugnae, deo gloria, ut, si acriter occurras, locum
deserturus sim, bonis avibus non bellum decrevi aut ad singulare certamen
in harenam descendi, sed fecialem tibi mitto librum, non qui
res repetitum, sed compositum veniat. Unde et expositionis ei nomen
praefiximus, quo tibi sententiam nostram ac scripturae fundamentum,
quo nitimur, amice exponat, ne ad manus veniatur; quod pontificii et
mordaces quidam, sed mali poetae aliquandiu anxie optarunt. Quantum
enim tua video, adparet nostra tibi esse ignotissima; nam eis, quae
iam dudum in medium attulimus, verbo absit invidia!, omnia, quae tu
in contrarium producis, nullo negocio possunt dilui. Quod si tibi perspecta
sunt ac de industria praeterita, vereor, ne te ullus Aiax tegere
possit, quo minus publici hostes calumniatoris tibi nomen impingant.
Veruntamen, utcunque res habeat, ingenue te appello, ut, quae liberrime,
sed simul candide apud te acturi sumus, benignam aurem praebeas et
aliquo ablegatis adfectibus expendas; vel Alexandri Macedonis
exemplo inductus, qui intervallo tridui aequior factus esse proditur ei,
qui ab ipso irato provocaverat ad eundem placatum ac tranquillum.
Visus es plerisque (nondum eo stomacho perfunctus, quem in quosdam
gerebas) rem arduam in medio fervore tractavisse neque bonis interim
et innoxiis viris cum pro tua tum pro illorum dignitate pepercisse.
Quod si ita est, adpellabit et hic liber abs te irato ad placatum et conciliatum.
Non enim te fugit, quam periculose in consilium admittantur
ira, procacitas, contumacia, simultas et similia, quam audacter et impudenter
se pro iusticia, fortitudine, constantia, gravitate venditent. Te
ergo liberum et placidum brevi tempusculo exhibe, et tecum cogita,
quam solliciti semper fuerint pii homines in confutandis erroribus,
quantumque profuerint gregi dominico, cum citra passiones omnia expenderint,
ac contra, quantum malorum ab his datum sit, qui adfectibus
mersi videre non potuerunt, quid liquido in quavis causa esset. Omnibus
notum est, quantam malorum vim ecclesiae conciliaverint avaricia
et ambitio, dolus et hypocrisis; et odio, invidia, contentione, aemulatione
atque adeo amaritudine, ira, impetu, nihil mali putabimus oriturum?
An haec adfectus non sunt? Quin acriores sunt prioribus. Non est
ergo, ut magnopere de spiritu gloriemur, si his adobruti erimus. Missis
ergo factis iucundi ac hilares, Carneadisque instar ἑλλεβορισάμενοι
collationem ordiamur. Adspira vero et tu rerum omnium conditor,
domine ac pater, et omnes ignorantiae passionumque nebulas ab utraque
parte sic discute, ut aliquando grassantes aquas adducto vehementi vento
in fugam vertisti [1. Mose 8. 1] ac almae telluri fecisti pullulandi germina
sua copiam [1. Mose 1. 9 ff.]! Satis sit, oro, dissensum, satis tumultuatum,
satis saevitum! Orere, gratissime Lucifer [cf. Offbg. 22. 16],
protinus iusticiae sol [Maleachi 4. 2] emica! Cum enim contenditur,
negligitur sanctimonia, quam unice a nobis requiris. Vides, ut a contentione
nunquam redeamus meliores; est enim carnis opus, a qua nemo
regredi citra maculam potest. Contra, qui ab ea sunt alieni, nunquam
non fuerunt optimi. Ab eo igitur nos abstine, ut nervos omneis, quos
alioqui ad certandum intendimus, ad virtutis opus accingamus. Tu vero,
mi Luthere, id velis esse, quod audis, purus, καθαρός, ac serenus.
Adferemus enim non acerba, sed aequa, non frivola, sed deo fortia; quae
si recipies, tum de integro profligabitur error, Antichristus corruet,
qui te nunc non alia ratione vehit, quam quod veretur, si opinione cesseris,
omnia collabi. Quod et alias secuturum esse nihil ambigo, etiam
si laboriosius. Candide scripta candidius pro tua eruditione interpreteris,
oro, et ubi omnia in dei gloriam cogitaveris ac egeris, ut hactenus fecisse
videris, vale, et ne quid temere!
Tiguri pridie Calendas Martii. M.D.XXVII.
Ad lectorem.
Non sum tam hebetis animi, quantumvis alioqui simplicis, optime
lector, ut non praesentiam, quid passurus sis, quum hanc expositionem
nostram, etiamsi non contra, sed ad Lutherum, intuitus eris. Vereberis
enim crudele aliquid inter nos oriturum et hostibus euangelii
calumniandi ansam praeberi. Sed metum pone! Sic orationem temperabimus,
ut et Lutherus nihil possit aegre ferre et pontificii nihil
spei recuperandarum rerum invenire. Dissentiebat a nobis palam Lutherus
ac maledicta in omnia pacis gratia ferentes congerebat. Nemo
ex nobis mutibat ac ne nunc quidem conviciis aget. Quid ergo novi
factum erit, ubi nominatim expositionem nostram ad eum damus?
Quandoquidem ille prius sic a nobis dissentiebat, ut non esset contentus
sententiam nostram reiicere, nisi nos inter fanaticos quoque et praestigiatores
connumerasset, idque libris editis, ut est in epistola ad Rutlingenses
et Carolstadii revocatione. Et nos sine intermissione
ipsius argumentis, sed praeterito eius nomine, responderamus, et ad ea,
quibus fidebat, perinde atque nunc facturi sumus. Scribebat ergo et
antea contra nos nominatim etiam Lutherus, nos contra ipsum, sed
tacite ac intacto eius nomine. Nunc ad eum scribemus nominatim,
sed citra contumeliam. Si ipse nobis iratus erit, nihil novi fiet. Si nos
benigne feremus, utpote malis iam durati, quae in nos iaculabitur, iterum
novi fiet nihil: prius enim ad eadem tela stetimus inconniventibus
oculis. Certus ergo sis, nisi dominus hoc pectus eximat, quod hactenus
nostra rexit, nihil immane aut Christianis indignum hominibus hinc
nasciturum. Veritatem triste erat Lutherum non agnoscere, nam et
nonnunquam magnus dormitat Homerus; sed tristius erat veritatem
eius causa deserere. Aequi ergo bonique factum nostrum facito! Hoc
enim negocium istud adgressi sumus animo et hac spe, ut et omnia
experiri quam a tam clara et plana verborum Christi intelligentia
(quae ubi superabit, tum primum dicere possimus euangelium denuo
instauratum esse) recedere malim, et ut summam quoque expectationem
habeamus Lutherum, ubi nostra viderit, lite cessurum esse. Quod si
spe nostra frustrabimur, at non causa usque adeo certa et indubitata.
Tu interim domino fidito, non Paulo, non Petro [cf. 1. Cor. 1. 12],
non Lutero, non Zuinglio; et cura, ut sis in Christo veste tua, si
modo eum induisti [cf. Röm. 13. 14; Gal. 3. 27], innocentissimus, et quod
ad hanc collationem pertinet, securus. Nam si Christi carnem nunquam,
quatenus caro est, edas, nihil de beatitudine cadet. Inter superos est
Noa, Hanoch, Abraham, Moses, Baptista et, dii boni, quot myriades
patrum, qui tamen Christi carnem corporaliter nunquam degustarunt.
Tenerae fidei est, ne dicam languidae, quiritari: Quo me vertam,
dum isti inter sese dissentiunt? Nos enim, qui sumus, ut a nobis nemo
dissentiat? Num iam non est verum: Omnis homo mendax [Röm. 3. 4]?
Domino igitur adhaere ac illius opus impigre facito; et noli quantumvis
doctos aut etiam sanctos assuefacere, ut nefas audeant esse putare,
si quis ab eis dissentiat.
Bene et age et senti, optime lector!
Amica exegesis, id est: expositio eucharistiae negocii,
ad Martinum Lutherum, Huldrycho Zuinglio autore.
Initium ergo libri reditus ad te sit, ὦ Lutere, quo primum dicendorum
ordinem proponemus. Cum ergo in quibusdam scriptis tuis
testatus sis non opus esse, ut ruenti opinioni succurras, eo, quod ista
fundamenta, quae tu adversus Carolstadium iecisti, tam absit, ut
quisque labefactaverit, ut nemo concusserit etiam, volumus exegesim
sic ordinare, ut, quibus niteris, ante omnia respondeamus; mox fundamenta
nostra subiiciamus ac verborum domini intellectum, quanquam
interim fiet, ut inter ea, quae respondeamus, magna pars fundamentorum
nostrorum spargatur. Tertio loco post epilogum diserte exprimemus,
quae vos citra scripturae autoritatem in hac causa adfirmatis. Postremo
de confessione ac imaginibus pauca pro auctario adiiciemus. Nam in
quodam sermone videris non leviter esse lapsus, ubi docuisti ea, quae
apud Mosen sunt, ad istum solummodo βάσανον: "Diliges proximum
tuum sicut te ipsum" [3. Mose 19. 18] exploranda esse; cumque in
epistola, quam non admodum nuper ad Hervagium dedisti, occurrat
hunc locum: "Caro non prodest quicquam" [Joh. 6. 63] tractandi occasio,
eam inter principia excutiemus, sed hac lege, ut summa tantum carpamus,
quae tu quoque summa putas. Nunc ad tua accedimus.
In ea epistola, cum Buceri laborem mediocriter probavisti, sic
exclamas: "Sed, proh dolor, in mediis his laudibus et laboribus (permissu
dei) lapsus est in monstrum illud blasphemum sacramentarii
spiritus; et donum illud facundiae et intelligentiae contaminatur, imo
perditur pestilenti illo veneno", et caetera.
Hic, mi Luthere, non est animus neque Bucerum excusandi (non
enim vidi, quid ille tuis addiderit) neque maledicta tua diluendi, quae
iam omnibus nota sunt, quam vere in nos iactentur. Sed hoc agere
volumus, ostendere tibi, ut per totam epistolam adfectuum vi feraris.
Nam si Bucerus adeo fideliter ac eleganter tua vertit, cur tam malignam
gratiam reddis? Neque enim, etiamsi non errares in hac causa
toto coelo, praetexere spiritum potes aut zelum. Nam si Bucerus
omnia digne faciebat et hac tamen in re cadebat, linum fumigans erat,
quod Christus extingui vetat et exemplo exhibet [Matth. 12. 20]. Cum
enim Philippus tamdiu apud eum versatus esset ac tandem diceret:
"Domine, ostende nobis patrem" [Joh. 14. 8], non sic in eum irruit,
deus in hominem, magister in discipulum, ut tu mortalis in mortalem,
frater in fratrem. Adparet te aut salutis summam in edendo corporaliter
Christi corpore locare, aut adfectibus vehementer efferri. Si enim
salutis summam in edendo non poneres, indignus esset hic nodus, ut
eum tam truculenta bipenni secares; indignus Bucerus, in quem sic
excandesceres. Si reliqua tua, quae Bucerus transtulit, non sunt in re
Christiana summa, merito laudas hominem; si vero summa, praeter
dignitatem stomacharis. Hic te moneo inter initia, ne constantissima
argumenta velis convitia per calumniam vocare, nihil enim durius in te
iaciemus; sed quae ignoranter, incaute aut impurius dicta erunt, dilucide
ac citra stomachum protrahemus. Iubet divus Ioannes explorare spiritus
[1. Joh. 4. 1]. Sic ergo recte excutiemus, an rem te dignam feceris sic
in fratrem invehendo, cum rei amplitudinem ac vim probe expenderimus.
At nunc adparet salutis summam non in edendo contineri, nam alioqui
discipuli Christi colophonem iam tenuissent, qum Christi corpus
caenassent, neque habuissent opus cruciatibus crucis. Relinquitur ergo
alterum, videlicet, quod sis adfectibus evectus extra πρέπον. Atque id
nobis magnopere dolet, non tantum tuo, sed miserorum mortalium
nomine, quod nihil tam absolutum ac compactum est, quod non alicubi
hiet. Nihil est ex omni parte beatum. Connivemus autem ad has
contumelias eo libentius, quod cuivis contingere posse videmus, quod
cuiquam satis multa sunt, quibus imprudenti morbum istum obrepsisse
coniectamus: Fanatici, quos tu Suermeros, nos Spiriteuseros verbo
graecolatino vocamus, malum aeque nobis ac vobis infestum; importuni
ac praecoces magistri, qui docere pergunt, quod probe nunquam didicerunt;
vulgi protervia, quae ad omnem novationem non aliter stupescit
ac tumultuatur atque Phaeaces ad Ulyssis fortunam, neque dissimili
rerum exitu; principum ambigua fides, qua, qui maxime fidunt, gravissime
cadunt. Haec, inquam, aliaque (quorum ut mentio hic non est
facienda, ita penitius in memoriam revocanda sunt) in causa fuerunt,
quo intempestivius maledicentiae frena laxaremus. Venia debetur imprudenti
ac nulli frugi utili, dummodo stulticia peccat, non malicia;
quanto magis euangelii προμάχῳ, qui, et si quid humanum passus est
(nam te non arbitrari arbitror, eo esse loco, ut cadere aut offendere
nequeas), aciem tamen non prodidit, nec, si voluisset, potuit; dux enim,
quo spectatore geritur res, habet, quos in desideratorum locum succenturiet.
Facile igitur venia dabitur agnoscenti; nam transgressionis causae
non ignorantur. Sed errorem nolle agnoscere, magisque ac magis furere,
a bono viro debet esse alienissimum, multo magis a Luthero, innocentiae
pietatisque magistro. Non ergo debuisti in fidelem interpretem
tam atrociter invehi. At fecisti. Humanum ergo passus es. Indigne
feres hunc ἔλεγχον nostrum? Non vis ergo audire monitorem? Haec
paucula de re. De sermone iam tuo dicemus, qui mihi, ut ingenue
dicam, sermo citius esse videtur quam mens. Nam si mentem tibi
crederem esse tam amaram atque impotentem, ut verborum odor prodit,
nunquam concepissem vel pilum spei reditionis in gratiam; imo non
expectarem quicquam viro dignum, si istud tuum, proh dolor, ex vero
sensu prodiisset. Vulnus exhibe, dicerem, ut videam, quam atrociter
laesus sis! Aeger animus est, qui ad quemvis tactum aut iactum exclamat.
Si ergo Lutherus exclamat οὐκ ἐν καιρῷ, ęger est. At quomodo
potest homini tam absolute pio ac docto ęgritudo animi adesse?
Passus est ergo aliquid. Putavit vulnus infligi, ubi umbra dabatur ac
refrigerium. Ignoscendum ergo est. Mittamus, quęso, acerba ista et
clamosa, et scripturis argumentisque rem geramus! Nondum evicisti
errorem esse, quod in Bucero, optimo eruditissimoque viro, damnas, et
bene merentem increpas, quasi nemo magis nocuerit.
"Lapsus est (ais) in monstrum illud blasphemum sacramentarii
spiritus." An vero monstrum est scripturam a violentia adserere? An
ei intellectum obtrudere, quem ne communis quidem sensus fidelium
etiam recipit? Non est ergo lapsus Bucerus; sed, cum iaceret, erectus
est. Blasphemia proprie in deum contumelia est. Quod si error esset,
quod est ex naturali sententia verborum domini, nondum esset blasphemia;
nemo enim errorem, qui sine contumacia est, blasphemiam
vocat. Nimis igitur acuimus verborum cuspidem. Adhuc sub iudice
ecclesiae lis pendebat; et nos eius sententia non expectata damnamus?
Hoc videtur esse blasphemia: ὕβρις, ac violentia. Sacramentaria mens
est, quae a sacramentis pendet, iis aequo plus tribuit ac fidit, non ea,
quae sacramentis uti novit tanquam sacramentis. Sacramentarium
spiritum contumeliose dixisti; sed recte competit haec contumelia in eos,
qui in sacramentis quaerunt, quae non habent. Dicebant aliquando filii
Israël, cum non parvam cladem accepissent a Palaestinis: "Accersamus
arcam domini, et ista servabit ac tuebitur nos" [1. Sam. 4. 3];
quae cum allata esset, subito maiorem cladem acceperunt [1. Sam. 4. 10].
Cur non servabat scrinium hoc sanctum? Nonne virga, manna, tabulae
in eo [Hebr. 9. 4]? Sed non erat hac vi praedita cista, ut salvare
posset. Falso igitur cum salvandi vim tribuunt, falluntur. Sic ergo
sacramentarius spiritus est, qui sacramentis tribuit, quod non habent,
imo habere ne possunt quidem. Corpus dominicum etiamsi corporaliter
ederetur, nunquam tamen hoc secum adferret, quod vos adseritis, videlicet,
quod mentem confirmet ac euangelium praesens tribuat peccatorumque
veniam. Nam haec de vestra promuntur, non de verbi divini
tripode.
Putas deinde Buceri donum contaminari, imo perdi pestilenti
veneno isto; nobis contra videtur, carnem Christi in caena corporaliter
edi adserere veram pestem esse, qua propediem repullulante ac grassante
vastatum iri euangelium. Nam si fidem confirmet et peccata remittat,
quis non converteretur ad operum vomitum? Ego hercle hoc plane
confiteor, quod, si verbo domini certus essem hac caena condonari admissa,
me, quoties anxia esset conscientia, convivam futurum. An iam
non rediisset operum fiducia? An non subito, qui rem tam sacram
peragerent, in precium fierent? Mihi crede, pontificios nihil ferme spei
habere reliquum, quam si superstitionem istam edendi corporaliter
Christi corporis retineant. Quid enim putas eum fidere quorundam
principum promissionibus ac minis? Imo quid putas principes effecturos
esse caedibus atque imperio, populo aliter sentiente? Alit muneribus
atque promissis, at non diu. Sed si violentus intellectus ille verborum
domini obtineat ac vigeat, iam sperat omnia reditura. Hinc Faber ille,
mendaciorum Vulcanus, comitiis Spirensibus expirantibus, flens
crocodyli lacrymis obsecrabat, ut, si nihil aliud, hoc saltem caveretur,
ne nobis Christus atque adeo salus tota corporis Christi conculcatione
eriperetur; quod nunc molirentur, qui negarent ipsum in sacramento edi
Christo dei filio fidere, salutare est contra peccatorum vulnera remedium,
non corpus edere! Fidei promissa est salus, non manducationi, nisi
allegoricae, quae nihil est quam fidere. Unde manifestum fit pestilentem
esse doctrinam, quae fidei nomen vitians pro fiducia in Christum habenda
trahit ad opinionem, quae putat hic corpus - quatenus corpus
sit - edi, non illam, quae per fidem nihil aliud intelligit quam fiduciam
in dei filium.
Quae vero tantopere quereris in Pomerani psalterio ab homine
esse vitiata, nec probo nec improbo, ut qui non viderim; sed quantum
ab aliis audio, satis distinxit sua a Pomeraniacis ac tuis. Suum
quisque auferat, ac citra contumeliam, si meum apud vos consilium
pollet; aut quod tam alte mersum est, ut levi manu tolli non possit,
editis protestationibus innoxiis negetur aut adseratur. Quid opus est
tam acerbis clamoribus? Nam quod tu huc tendis, quasi argumentis
destituti quidam vel vestris adseruerint suam de eucharistia sententiam,
vel sua vestris miscuerint, non recte negocium perpendis. Video enim
et Bucerum et Leonem (qui se Leopoldum fecerat) viam vobis
munire potius voluisse (qua vel ab errore subitam adciperetis fugam vel
dissimulandi opportunam occasionem) quam vestris niti. Amantes ac
studiosi nominis vestri hoc fecerunt. Videbant enim a multis non videri,
quid liquido in causa esset, ac subinde illorum doctrinam in suspicionem
rapi, quod alicubi hallucinentur. Ulnas ergo et sinum expanderunt, ut
casum vestrum exciperent, non ut errorem suum vobis obtruderent, qui
error certe non est, non ut laboranti causae nominibus vestris auxilium
ferrent, sed ne nomina vestra male audirent. Ipse quoque testaris librorum
esse tam feraces ac prodigos, ut pluere possimus, si diis placeat,
libros. Quod interim argumento tibi ipsi esse debet, ne putes mal%;;
fidei procuratores esse, quasi calumniis fidant, interim vero bonae
causae, quae tam uberem materiam suppeditat, ut nihil contra dici
possit, cui non subito occurratur. Quanquam quod ad Leonem adtinet,
nihil egit, quam quod tua fidelissime adduxit; quod nos quoque
eadem fide facturi sumus. Tu interea vide, quam tibi undique
constes.
Libro, quem de adoratione sacramenti ad Valdenses scripsisti, etiam
respondebimus. Aeque ei nervo, quem adversus Carolstadium intendis,
vim adimemus.
Fingis nos dicere: "Adhuc Lutherus tacet." Utinam tacuisses
hac in re, non cogeremur nunc taedia ista devorare! Mihi certe rem
gratam fecisses tacendo, qui nunc - nescio quam oportunis clamoribus
- in discrimen tecum pugnandi vocor.
"Quid promovero", ais, "si mille libros scribam inter istos surdos
et furiosos! Nihil audiunt nec vident." Nos et audimus et videmus;
verumtamen quum tua essent parum firma, quamvis calida, speravimus
quam primum tibi restitueris, tuopte Marte causa cessurum esse.
Quum autem sis acrior atque acrior, tandem exaudiris etiam nobis, ne
possis adhuc dicere surdos esse. Nam furiosi simus necne, tuto forsan
inficiari non possumus; tantum est furiosorum inter eos quoque, qui se
Minervam ipsam putant docere posse - ut ne dicam de his, qui
rectius quam nos prędicari possent furiosi.
Commendatum abs te esse Suęvorum syngramma nobis vere
dolet, non tam illorum quam ecclesię tuoque nomine, ecclesiae, quod
si reliqui episcopi horum exemplum sequerentur, iam Christi doctrina
non subiiceretur unis pontificibus tyrannis, sed mille myriadibus tyrannunculorum.
Acervavit ad se Brentius triviales quosdam episcopulos,
ac iis fultus citra ecclesiarum suarum iudicium pronunciavit errorem
esse, quod Oecolampadius, pręceptor hominis (si modo homo est
tam ingratum animal), adsereret, quum ille sententiam modo veterum
excuteret; quorum dictionem Brentius cum per ętatis tum eruditionis
teneritudinem nondum adsecutus est. Siccine rite faciunt bis
seni homunciones, dum congeminant, temereque pronunciant et non
rite faciunt ex Christi et apostolorum sententia quingenti episcopi
- mitrati etiam ac purpurati -, cum quid statuunt sine ecclesię
autoritate? Quo nobis excidit ista bipennis, qua conciliorum catenas
et κλοιοὺς detruncabamus, concilia purpuratorum non esse ecclesiam,
nihil posse Christi ecclesię ab eis in pręiudicium fieri? Cur ergo tui
isti non exposuerunt rem controversam ecclesiis suis ac earum sententiam
expectarunt? Nam diligenter omnia inquisivimus, istis etiam securis
ac Iovi opima spolia suspendentibus, quanam via apud suos egerint,
certique facti sumus his clamoribus ecclesias suas adobruisse: Prodit
nova hęresis, omnium perniciosissima, aures igitur obdurate!, et similibus.
Iam non audiebatur, imo ne nunc quidem a plerisque auditur:
"Omnia probate; quod bonum est, tenete [1. Thess. 5. 21]" et: "Si cui
ex grege sive sedenti revelata erit genuina spiritus sententia, ei loqui in
ecclesia liceat [1. Cor. 14. 30]!" An hoc, mi Lutere, non modo imprudenter,
sed etiam pessimo exemplo factum non est? Quo pacto
sedem tyrannidi parabimus, si non isto? Tumultuabitur insanum aliquod
caput coram ecclesia, hoc esse hęresim aut errorem, quod nondum
exploratum habet, album an atrum sit; et dum ecclesia videre volet,
quid liquido sit in causa, cornicabitur: Ne tangas, ne contrectes, ne
spectes! Quid ergo aliud fecit pontificum violentia? Ne ergo tam imprudens
ac noxium exemplum imprudentes adprobemus, mi Lutere,
ne videamur nunc mirari, quę aliquando εἰς κόρακας reiiciebamus! Si
enim ea instauro, quę non adeo pridem solvebam, iam pręvaricatorem
me ipsum constituo [Gal. 2. 18]. Tuo vero nomine ideo nobis dolet
huius libri commendatio, quod dolet quicquam existimationi tuę decedere;
at fieri nequit, ut non aliquid patiatur, quum librum undique
iacentem ac ieiunum sic effers, quasi Cęsaris victoriam canas aut
Hectoris cum Achille monomachiam. Eloquentiam enim si spectes,
recens nata videtur nec quicquam solidum ac firmum respirare, imo sic
anxie tumultuarieque comparata, ut vix ad hunc librum satis suppellectilis
videantur habuisse; si vero argumenta, nihil est eis imbecillius; si
acumen, nihil obtusius. Tam enim isthic male colligitur, tam segniter
ad poenitiores intelligentias penetratur, ut non facile sit colligere, quonam
fisi opus adgredi sint ausi; nam si claritatem, quomodo non vides
omnia e manibus eorum exire obscuriora, quam venerant? Illud enim
de externo verbo ac interno deque re, quę tercio deinde loco habet, ut
tam externum quam internum verbum significant, quod gustui tuo
tantopere lenocinatur, nihil quam ingens est nebula et nodus in scyrpo,
quod dicitur, quęsitus. Quid enim est externum verbum, quam imago
verbi vel rei vel sententię domi intellectę? Internum autem, quid aliud
est quam idea rei sic habentis? Nunc ergo quid ex tam plana sententia
nullis philosophis non adprobata derivant belli homines, videamus!
Euangelii verbum, inquiunt, prędicamus ore, quod quidem est externum
verbum. Taceri hoc potest. Quod autem in corde creditur ac in mente
intelligitur, illud est internum verbum. Taceri et istud potest. Res
autem, quę sic habet, non est verbum internum nec externum, sed res,
cuius idea, imago et veluti penicillus sunt internum externumque verbum.
Hic me vix contineo, quin effluam dicamque: Ergo distinguuntur
realiter. Sed tacebitur et istud, ut videamus, in quem se errorem mergant
sepię istę. Pergunt itaque et dicunt: "Quum igitur fides adest
homini, habet deum presentem; sic ergo si credat, corpus et sanguinem
bibat (hoc est: credat), habere oportet corpus et sanguinem pręsentia.
Quis autem fidei deum pręsentem facit, nisi verbum? etc." Vides,
Lutere, in qua isti sententia sint? Primum putant de quacumque re
fidem habeas aut πληροφορίαν, eam esse natura pręsentem. Deinde
putant verbo adduci. Postremo variant et fidem et corporis sanguinisque
pręsentiam. Ad primum redeo, ac sic inquiro: An in genere putant
eam rem naturaliter adesse, de qua fidem certam habeamus? Si etiam,
iam totus Oliveti mons [cf. Matth. 26. 30ff.] corporaliter cum Christo
et apostolis, imo cum satellitibus Judas proditorie blandus, et Petrus
cum machęra vehementer exasperatus adest; firmiter enim credo Christum
isthic captum, et reliqua, sicut scribitur, gesta. Si vero minus,
quid ergo colligent? Numquam enim sequitur: Deus est pręsens credenti,
ergo creatura est presens credenti. Ut interim taceam de cautione,
qua dicunt: "Non enim de ea nunc praesentia loquimur, qua deus
omnia implet, sed qua piis adest." Corpus autem Christi creatura
est; non ergo sequitur: Deus est praesens credenti. Ergo, qui credit
Christum in corpore pro nobis passum, habet corpus eius corporaliter
praesens. Parce argutiis, optime lector! Nulli enim rei sumus iratiores
quam hisce Chrysippeis acuminibus, quo isti tamen invitos ac renitentes
trahunt. Dudum enim probavimus angelo teste, qui dixit: "Surrexit,
non est hic" [Matth. 28. 6], Christi corpus non ubique esse,
etiamsi divinitas omnia impleat; deinde nec isthic corporaliter esse,
ubi Christo fiditur. Piae enim mulieres eum in pectore per fidem
secum ferebant, et tamen angelus dicit: "Non est hic" [Matth. 28. 6],
nihil, pol, quam corporalem praesentiam negans. Sequeretur etiam,
quod Christus corporaliter adfuisset, antea quam corpore amiciretur;
credebant enim corporaliter adfuturum patres [cf. Joh. 8. 56], ergo aderat.
Hoc enim omnino conantur evincere, quod fide habita iam verbum
praesens faciat id essentialiter ac corporaliter, quod creditur. Si
non ad hunc modum sentiunt, nihil ponderis habebit argumentatio, sed
frivola erit et inconstans. Quod secundo loco dicunt, fidei praesentem
deum fieri verbo, iterum inquiro: Quonam verbo? Externo? Cur
ergo non facimus tyrannis ac pontificibus deum praesentem? Sed interno?
Ubi ergo manet: "Nisi credideritis, non intelligetis" et: "Nemo
venit ad me, nisi pater meus traxerit eum" [Joh. 6. 44]? A trahente
ergo patre est, ut Christo fidamus, non a verbo etiam interno. Nam
per verbum internum nihil aliud intelligere possunt, quam fidei πληροφορίαν
[cf. Hebr. 10. 22]. Iam ergo nihil aliud dicent, quam fidem
fide adesse. Dixerunt enim fidei deum praesentem fieri verbo. Fit ergo
deus praesens fidei fide. Credit ergo fides, ac quod credit, sibi praesens
facit. Quid ergo credidit, antequam hoc praesens haberet, si hoc non
credebat, quomodo erat fides? Si credebat, quomodo non erat praesens,
quod credebat? qum nemo citra dei gratiam credat. Si ergo bonitate
et gratia adfuit, antequam crederes vel in ipso fidei exordio, iam nimirum
eo modo adfuit, quo piis adesse solet, ut isti loquuntur. Vide,
quo cadant ista tam callida et acuta! Speciem quidem praebent indoctae
plebi, quasi quid solidum ac verum dicatur, cum nihil sint quam
aristae; pungunt, non perforant. Sed ad seducendum non nihil pollent,
praesertim si interim tumultuer, eos, qui subtilia ista non intelligant,
fanaticos esse homines, surdos, bardos, stipites atque etiam furiosos;
tum enim omnes videri volunt liquido intelligere, quod adseritur. Sed
obscurum non est, quid isti velint, cum dicunt, verbo tanquam vehiculo
advehi cum deum ipsum, tum corpus Christi, etiamsi strenue dissimulent.
Hoc enim volunt, quod credentibus se Christi corpus comesturos
in hoc sacramento, praesens fiat verborum prolatione. Quod hinc
patet, quum tam altum clamant: Oportet puris ac simplicibus Christi
verbis: "Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26] sic credere, ut ipsis
(iam non audent dicere prolatis vel cogitatis) praesens fiat corpus
Christi. Quid ergo? Ubique principium petunt. Nos enim sensum
verborum domini cum indagamus, prodeunt et dicunt hunc esse, quod
ibi edatur corpus Christi. Causam si interroges, cum tam multa obstent,
dicunt, quod oporteat credere hunc esse sensum. Sed caute, ut
diximus, agunt; cum enim dixerunt credentibus corpus Christi fieri
praesens his verbis, nec addunt: prolatis aut cogitatis, ego primum sic
interrogo: An corpus Christi fiat praesens, protinus ut crediderint
panem aut in pane esse corpus Christi? Si sic, iam fides advehet
corpus, non verbum; si minus, iam isti falsum adseruerunt toties inculcando,
quod credentibus modo se edere edatur. Sed prodibit aliquis
propugnator et dicet: Simul coire oportet et fidem et verbum. Iterum
interrogo, ut ad alia duo incommoda, quae isti fugiunt, perveniamus:
Quodnam verbum oporteat cum fide concurrere, prolatum aut cogitatum?
Si prolatum, iam quaeram, an in commune a ministro prolatum sufficiat,
an singulos proferre oporteat? Si ministri prolatio sufficit,
iam fieri prompte potest, ut nemo edat corpus Christi. Da enim
ministrum non habere fidem, quod isthic edatur caro Christi, iam non
fiet ibi caro Christi. Si dicant: Fides edentium facit carnem, non
verba recensentium, ergo verbo non fit corpus Christi, ergo periit vobis
rheda, qua advehebatis corpus Christi. Si dicant quemvis oportere
sacra verba proferre, iam ergo prolata verba efficient corpus Christi;
quod quomodo fiet, quum iam dixeritis fide credentium fieri? Quod si
fide fit, iam verbis fit, quod dudum fide factum erat; hoc est: actum
agetur. Si vero cogitatis tantum verbis fit, idem sequitur videlicet,
quod cogitatione fiat, quod prius fide factum erat. Ac quod omnium
periculosissimum est, ut tandem argutiis desertis ad me redeam, cum
isti sic de verborum vi disserunt, quasi eis praesens fiat corpus Christi,
iam collapsam ferme pontificis autoritatem instaurant ac fulciunt. An
enim non et ille dicturus est: "Verbis domini, super credente prolatis,
praesens fit res, quam verba significant"? Credis igitur ei, ad quem
Christus dixit: "Remittuntur tibi peccata tua" [Matth. 9. 2], condonata
esse peccata nec ne? Annuo me credere. Inferat: Ergo et miseris mortalibus
peccata remittuntur, quum dico: Fili, remittuntur tibi peccata
tua. Verba enim rem ipsam praesentem faciunt etc. Dicat ergo cum
συγγραμματεῦσι istis ad caecos et claudos omneis [cf. Matth. 11. 5]:
Respicite et audite, ac eorum calamitatem levet; adferet enim verbum
rem ipsam secum. Nec est quod dicant: Christus non iussit, ut ista
faceremus, sed ut corpus eius ederemus; hoc iussit in memoriam sui
fieri. Non enim iussit Christus corpus edi in commemorationem corporis,
sed panem symbolicum ac calicem edere in memoriam corporis,
hoc est: passionis ac mortis. Huc enim refert Paulus, quum istud:
"Hoc facite in mei commemorationem" [1. Cor. 11. 24 f.] exponit, "Quoties
enim manducabitis panem hunc, inquiens, et calicem bibetis, mortem
domini adnunciabitis." Unde nobis dissimulanda est pontificiorum sententia,
qui olim docebant istud: "Hoc facite in meam commemorationem"
[1. Cor. 11. 24] debere ad corpus referri: Facite corpus meum ex vel in
pane ad commemorationem mei. Haec enim vox: "Hoc" non respicit
neque panem neque corpus, sed annunciationem, hoc est: gratiarum actionem
ac collaudationem, hoc sensu: Hanc panegyrim et gratulationem
facietis ideo, quod corpus meum pro vobis dependi; ut iam ex Pauli
verbis dilucide patuit. Sed contra credentes malis eximere fratres
iubet; dicit enim, praecepit eis, ut curarent omnem languorem ac infirmitatem.
Imo promissionem adiecit: "Signa, inquiens, ista sequentur
eos, qui crediderint: In nomine meo demonia eiicient [Marc. 16. 17]."
Quo se hic vertent συγγραμματεῖς tui? Nusquam promisit, quod ubi
haec verba quis dixerit: "Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26], ibi
corpus Christi fiat; sed contra, promisit ac dixit fideles dęmonia et
morbos ablegaturos. Cum ergo istud non efficiunt, super quo facta est
promissio, si credamus, adparet non habere fidem; quomodo igitur
facient Christi corpus praesens, quod ut facere possint aut debeant,
nusquam iussit aut promisit deus? Attamen ne quis hoc nostro argumento
offendatur, oportet synecdoches remedio emergenti quaestioni
occurri; et nihilo fragilior est argumentatio nostra. Contemplare nunc
mihi, optime Luthere, quam vanum sit et frivolum, quod isti de
verbi vehiculo.
Restat nunc tertium huius particulae membrum, nempe ut ostendam,
quomodo ἀμφοτερίζωσι ac varient fidem et corporis sanguinisque
Christi praesentiam. Cum enim dicunt: Dum fides adest homini,
habet deum praesentem, quid aliud, quaeso, volunt, quam ubicunque
sit fides, ibi et deus adsit; non tantum praesentia ista, qua mundum
ac extramundana omnia permeat ac tenet, sed etiam bonitate ac gratia?
Quasi vero alia quaedam praesentia sit, quam generalis ista, qua ubique
praesens est. Puta, si faveat deus, iam non satis sit illi nobis esse
praesentem naturali praesentia, sed etiam plus sit praesens, quod ad
essentiam eius adtinet, quam si odio habeat. Ista ergo sententia cum
eo errore consentiunt, qui putat gratiam dei rem quandam esse, quae
ut homini datur, ab eo teneatur ac possideatur, quem Philippus
Melanchthon arbitror pridem confutavit. Sic ergo nos de praesentia
dei sentimus. Quod ad essentialem sive naturalem praesentiam adtinet,
ex aequo ubique esse praesentem, non aliter quam aërem, quem spiramus;
ipse enim esse est et fulcrum rerum omnium. Unde et Hebraei
videntur eum nomine Tetragrammaton in hoc sensu nominavisse,
quod eae literae omnes sint spiratiles. Cum vero deinde illi plus favet
quam alii, pluribus illum donis dignatur quam alium; non plus adest
mundo naturaliter, quam ubi tot bonis ab eo ditatus nondum natus
esset. Sicuti Romanus pontifex naturaliter non est maior apud Eccium
et Fabrum, quam apud Lutherum ac Zuinglium, etiamsi
istis impensius faveat, nos autem odiat cane peius et angue. At dicent:
"Durus est hic sermo" [Joh. 6. 60]. Num non praesentior fuit Paulo
quam tibi? Natura non fuit praesentior, sed gratia. Videtis igitur, ut
varietis praesentiam? Nam si praesentiam pro gratia sive propensione
adcipitis, praesentior fuit Davidi quam Saulo. At sic accepta non
convenit proposito vestro, quo vultis probare, quod, quemadmodum fide
praesens sit aut fiat deus, sic corpus Christi fiat eadem fide praesens
natura; ubi "praesens" priore loco vobis ponitur pro gratia, bonitate ac
favore, hoc sensu, quod ubicumque sit fides, ibi faverit deus. Nam si
aliter conabimini accipere, puta, quod fide fiat naturaliter praesens, non
tantum errabitis, sed etiam insanietis, ut ex superioribus clare liquet.
Quomodo enim fide fiet praesens, cum fides non sit, nisi eius bonitate
detur? Secundo vero loco "praesens" accipitur naturaliter sive essentialiter,
sic, quod corpus Christi fide fiat praesens. At quomodo, in spiritu
aut mente? An etiam se ipso sive natura? Si spiritualis est ista corporis
praesentia, puta, quod in mente fidimus Christo pro nobis mortuo,
iam nihil dissidii inter nos manebit. Nos enim sic praesentiam istam
adserimus, ut unam sciamus ad hanc rem sufficere, super qua digladiamur.
Si vero naturalem adseritis praesentiam, iam periit omnis huius
argumenti spes. Sicut enim fide non fit deus natura praesens, sic nec
fide fit corpus Christi natura praesens. Cum autem συγγραμματεῖς
omnia ista: Fides facit praesentem deum; fides facit praesens corpus
Christi, et similia, sua autoritate adserant citra scripturam, non debemus
committere, ut de nobis idem dici iure possit, ut scilicet absque
scripturae autoritate nobis credi velimus. Quum ergo dicimus essentia
deum sive natura et potestate (quod pridem theologi per essentiam et
potentiam vocabant) ubique esse praesentem, non de nostro proferimus
(etiamsi nonnihil huc faceret infiniti contemplatio), sed ex divinorum
hominum oraculis. Hieremias 23. comminatur impiis istis, qui monitorem
non recipiebant in persona domini: "Nonne deus de propinquo
ego sum, et non deus de longinquo? Num abscondetur quisquam in
latebras, ut ego non videam eum? Nonne coelum et terram ego impleo,
ait dominus" [Jerem. 23. 23. 24]. At multi sunt, quos favore suo
non prosequitur deus; destinavit enim eos, ut sint vasa irę [Röm. 9. 22].
Non loquitur ergo de misericordię ac favoris pręsentia Hieremias, sed
de naturali, qua ubique pręsens est, omnia tenet ac moderatur. Sic
neque dęmon est, nisi quia deus est [cf. Act. 17. 18], nam: "In ipso
sumus ac movemur", ut Paulus ex poeta citat [Act. 17. 28]. Idem
Ro. 11. volens disputatorum audaciam compescere, inquit: "Ex ipso, et
per ipsum, et in ipsum sunt omnia" [Röm. 11. 36] (nam "in ipsum"
schęmatismus est pro "in ipso", a quo nec Latini abhorrent pręsertim
iurisperiti, "in soenatum est" pro "in soenatu" dicentes), quod deus sit
essentia ac consistentia rerum omnium. Quur ergo cum eo disputemus?
Sic protinus variant fidem super corpore et sanguine Christi, cum
dicunt: "Sic ergo si credat, corpus et sanguinem bibat (hoc est: credat),
habere oportet corpus et sanguinem pręsentia." Hactenus isti. Diligenter
expende illorum vafre dicta! Cum enim dixerunt: "Sic ergo si credat
(quisquis tandem), corpus et sanguinem bibat, hoc est: credat", si volunt
intelligi dicere, quod quicumque credat, corpus et sanguinem habeat
pręsentia, nihil alienum a nobis dicunt. Nos enim fidem in Christum
Iesum citra notionem corporis et sanguinis eius ne intelligimus quidem.
Hinc enim Iesus salvator et Christus unctus est, quod adsumpto
corpore nos salvet ac odore suo [cf. Eph. 5. 2] in vitę suę ęmulationem
adducat. Sed sic non est corpore magis pręsens quam Petrus; in mente
enim solummodo est. At simul volunt hac stropha sententiam suam
in simplicium animos instillare, ut cum nos de mentali sive spirituali
putemus loqui pręsentia, rudes tamen interim de corporea intelligant.
Si ergo volunt dicere: Qui fidit Christo, habet Christi corpus pręsens,
hoc est: Christum salvatorem citra mentionem corporis non habet,
idem adserunt quod nos. Christus enim Iesus tum vocatus est filius
dei, quum trabea carnis amictus prodiret. Si vero his verbis ("si credat,
corpus et sanguinem bibat") dicere volunt: Si credat se corpus et sanguinem
corporaliter esurum, cur ergo ex Ioannis 6. capite haec verba:
"Corpus et sanguinem bibat" [Joh. 6. 54] sic exposuerunt: "Hoc est:
credat"? Dicere enim oportebat: "Hoc est: credat se corpus et sanguinem
comesturum non absolute, hoc est: credat." Vide ergo primum
hęc verba iterum: "Sic ergo si credat, corpus et sanguinem bibat (hoc
est: credat), habere oportet corpus et sanguinem pręsentia." Vidistin?
Qualia nam esse putas? Arbitror talia, quę non aliud portendant, quam
fideles in mente pręsens habere corpus et sanguinem Christi. Nos
idem adserimus. Sed iuxta hoc, vides eos non hoc velle, sed hoc, quod
qui credat se comesturum corpus, comedat. Deinde imposturam hominum
si nondum vides, vel hinc metire: Ubi priore loco dixerant: "Sic
ergo si credat", iam nihil fuisset opus addere veluti membrum aliud:
"Corpus et sanguinem bibat, hoc est: credat." Sua sponte enim sequentia
cohęsissent ad hunc modum: Sic ergo si credat, habere oportet corpus et
sanguinem presentia. Nam hoc, quod sub specie membri addidit: "Corpus
et sanguinem bibat", cum etiam sic exponit: "Hoc est: credat", quid
aliud est, quam ταυτολογία? Perinde ac si diceret: Sic ergo si credat, sic
ergo si credat. Nunc, arbitror, fraudem sentis, videlicet, quod in procinctu
fuerunt ad dicendum, quod, qui Christo fidat et credat se corpus et
sanguinem edere, edat; cumque hoc poenitendum videretur, retro pedem
tulerunt et corpus et sanguinem edere exposuerunt pro credere. At
nihilominus hoc voluerunt insinuare sciolis ac rudibus; aut, quod antea
confutatum satis est, quod Christo fidere corpus Christi corporaliter
pręsens reddat. Hoc enim est illorum dogma, quod res, ut est apud
se ipsam, dum creditur ac verbum simul profertur, quo de re facti sumus
certiores, praesens fiat. Quod quidem dogma, tot sunt non solum incommoda
et absurda, quae sequuntur, ut dicere plura pigeat. Unum
atque alterum dicam. Fiet ergo, ut cum fido Christo Iesu et dico:
"Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26] absque pane (negant enim
suaves isti vocem istam: "Hoc" panem demonstrare) adesse corpus
Christi atque edi deinde, ut non satis sit, quod Christus de Pharisaeis
dixit, quomodo domos viduarum devorent, si intelligas, quod per
hypocriseos ac blandiloquentiae artes a stultis mulierculis extorquerent
omnia, sed simul Pharisaeos tam vasto esse hiatu oportet, sic ferreis
aut adamantinis dentibus, ut domos commolere ac deglutire queant
[Matth. 23. 14]. Huc enim tendit eorum dogma, quod res, etiam si
intellecta et credita sit, verbo tamen realiter praesentem fieri, si verbo
credas. Sic iterum fiet, ut electi non solum sint optima fruituri vita
in coelis, sed esuri etiam ac potaturi, quia Christus dixit: "Disposui
vobis, ut edatis et bibatis ad tabulam meam" etc. [Luc. 22. 30]. Non
enim satis est tropum intellexisse, verum etiam in rem praesentem
venire oportet. Hactenus de vehiculo corporis verbo deque verborum
variatione, quo magis videas λογομάχους [cf. 1. Tim. 6. 4; 2. Tim. 2. 14]
esse ac tenebriones, qui imprudenti ac per adfectum obruto imposuerunt.
Cum enim ἁπλᾶ καὶ σαφῆ τὰ δίκαια esse oportere moneat orator, isti
nullius rei potius candidati quam rhetorices obliqua obscuraque reddunt
sanctissima et clarissima. Quorsum enim attinet Scotistarum more
tot inversa discrimina, verbi externi primum, mox interni, deinde horum
cum re, de qua sunt ac postremo cum re, quae naturaliter etiam advehatur,
nunc fide, nunc verbo, fingere? nisi quia nebulas offundere
simplicium oculis statutum est? τὰ σῦκα σῦκα, simpliciter ac plane
loquuntur, qui candidi sunt. Sic dicendum erat, et sic ordo constituendus,
quomodo dixerunt apostoli. "Deus dedit mundo propiciatorem ac
intercessorem filium suum" [cf. 1. Joh. 4. 10; 2. 1]. Ecce tibi rem, ut si
philosophiam quoque spectemus, a cognitione, quid est et quia est potius
ordiamur, quam ab accidentibus et posterioribus. Hoc credentes praedicant
apostoli. Quod ergo praedicant, non est aliud, quam res ipsa;
rem enim praedicant, non ut verbo naturalem aut corporalem Christum
exhibeant (nam si hoc facerent, crucifigi eum denuo oporteret; ad hoc
enim natus est, ut crucifigeretur; et si ad unam speciem exhiberetur,
necesse esset ad aliam quoque exhiberi), sed ut eo fidant, qui sic natus
est, vixit, cruci adfixus est. Quod ut fiat, verbo effici non potest praedicantis,
sed spiritu trahentis [cf. Joh. 6. 44]. Toto ergo coelo errant,
quum putant verbo vel rem ipsam, vel fidem ipsius rei dari. Nec obstat,
quod Ro. 10. scripsit Paulus: "Quomodo credent, quod non audierunt?"
[Röm. 10. 14]. Nam et postquam auditum est verbum, nemo
abit credens, nisi tractus sit spiritu spiritus. Tam abest, ut verbo vel
fides vel res, quae est fidei obiectum, detur; sed res docetur, quam
capiunt, non quotquot audiunt, sed quibus aurem animi vellicat spiritus.
Iam quod docetur verbo, primum considerari oportere clarum est, secundo
loco verbum, quod nihil aliud est, quam rei imago; quae si capitur,
iam sensum adperuit deus; si creditur, iam tractum est pectus. Hic
gradum sisti oportet; non enim vel intellectus vel verbum rem aliter
praesentem facit, quam scientia quamlibet rem, neque spiritus aliter,
quam fidei certitudine. Nam si naturaliter quoque praesens fieret,
cogeremur carnem Christi edere carnaliter, aut de vita aeterna periclitari.
Dicit enim Christus: "Nisi manducaveritis carnem filii hominis
et biberitis eius sanguinem, non habebitis vitam in vobis" [Joh. 6. 53].
Hic, inquam, si non satis est tropum intellexisse, qui tantum valet, ac:
Qui non crediderit praedicato scilicet euangelio, condemnabitur; nec fide
firma Christo per spiritus gratiam adiunctum esse, sed rem pręsentem
quoque fieri oportet, iam salus nulli contingere potest, in rem ipsam
habeat et edat. Evacuabitur ergo fides, cui toties promissa est in
scripturis salus, et statuetur carnalis manducatio; nec sola fides sufficiet.
Sed et istud ferme exciderat, quod συγγραμματεῖς in hac oratione
verbum aeternum, obscuritatem, qua lateant, quaerunt. Fingunt enim
simplices miras aeterni verbi imagines ac significantias, cum tamen verbum
aeternum Hebraismus sit, quo res aeterna significatur, atque
adeo divinitas aut huius consilium. Sic ergo dicentes: Est verbum
externum, internum et postremo verbum aeternum, quod rem prasentem
reddit, quam credimus, rudem auditorem circumscribunt, qui veluti
discrimen quoddam facit inter rem, cui fidimus, et verbum aeternum;
quasi verbum aeternum peculiaris quaedam res sit, quae praestet praesentemque
faciat rem, quam et intelligimus et credimus, cum tamen
sint eadem. Nihil est enim verbum aeternum aliud, quam res aeterna,
de qua docemur, cui, quum tracti sumus, fidimus. Vide nunc, quam
intempestive calliduli sint, cum aiunt: Est deinde verbum aeternum,
quod rem ipsam pręsentem facit. Volunt enim rudibus hoc ingeri, quod
diximus videlicet verbo aeterno rem, cui fidimus praesentem fieri, quum
verbum aeternum et res, hoc est: deus ipse, sint eadem res. Sed veniam
fortasse mererentur, nisi tam probe sibi constare videri vellent, ut omneis
prae se mortales merito contemnant. Ignorantia enim labuntur, quae
eis ex autoribus vetustis, non probe cognitis, provenit. Cum enim de
initio Ioannis euangelii loquuntur: "In principio erat verbum" [Joh.
1. 1], omnes servant Hebraismum, sic loquentes: Verbum aeternum,
quod apud patrem fuit, aut aliter, quum tamen nihil aliud velint quam
divus Ioannes, qui et ipse nihil aliud voluit quam dicere: Haec res,
de qua loquturus sum, filius dei sic est, ut deus ipse sit. Est autem
verbi significatio amplior ac splendidior apud Hebraeos, quam rei
apud Latinos. Hinc ergo per ignorantiam hauserunt, quo et se et
alios seducerent. Stupent enim ad tropos non aliter quam tygris ad
hominis vestigium. Donanda venia est ignoranti, sed privato; qui vero
se scribendo publicum fecit, acrius est coarguendus, quum docere fuit
ausus, quod nondum plane didicit. Res ergo ac verbum aeternum deus
sunt deique consilium et quicquid est. Ea nobis praedicatur, ut agnoscamus
agnitaque nitamur. Haec est pia et inaffectata traditio, quam et
ratio capit et religio. Verbum aeternum adfert rem, et similes sermones
pigmenta sunt λογομάχων et impostorum, quo veritatem vitient. Tam
multis cogunt nos tecum agere, qui verborum fundamentis nituntur,
plane invitissimum. Habes ergo claritatem eorum esse obscuritatem,
nebulas, imo noctem atram. Reliqua, quae in ipsis desideramus, puta,
ironiarum, scommatum et sarcasmorum, sive frigus sive importunitatem,
non est cur latius prosequar, uno isto addito, quod scripturę testimonia
ferme nunquam citra violentam detorsionem adducunt. Dolet ergo nobis
non hercle propter animi impotentiam, sed tuo ecclesiaeque nomine
tantopere abs te commendatum esse librum, qui factiosam proterviam
prae se fert, non piam eruditionem.
Quod Oecolampadius, vir incomparabilis, maluit, quae contra
vestram adsertionem sunt, cum modestia in medium adferre, quam
nominatim quicquam confutare, fraudi vertis, at quam candide, ipse
videris. Ego idem feci, consultius fore arbitratus, ut nominatim neminem
offenderemus, nisi nominatim aliqui contra nos scripsissent. At
in his ea semper attulimus, quae vestris occurrerent ac revellerent. Da
enim, quaeso, aliquid ex omnibus, quae pro vestrae sententiae confirmatione
uspiam prodidistis, cui non saepius iam responsum sit; sed sunt
quidam adeo pugnaces ac irae impatientes, ut eis magis delectentur, quę
amara sunt et hostilia, imo Scythica et fatalia, quam placidis, neque
tamen adulatoriis, sed alacribus et firmis. Quare si recipere voluissent,
dudum haberent, quibus viderent sua esse confutata, nisi perpetuo mallent
vulneribus ac plagis omnia concidi, quam diligenti minimeque
tumultuosa cognitione componi.
Buceri argumentum, quo nimirum dixit Christum nuspiam fecisse
miraculum, quod nemo sentiret, iterum contumeliis quam scripturis
aut argumentis confutas. Da enim miraculum, quod non sit sensibus
humanis exploratum! "Ad dexteram", ais, "sedet." Miraculum hoc est.
Sed num non viderunt discipuli eo conscendere? Num non isthic vidit
eum Stephanus? [Act. 7. 55ff.]. Ut interim taceam, quod magnum
est discrimen inter ea miracula, quae in nos sunt aedita, et inter ea,
quae circum ipsum facta sunt. Sed ais: "At hodie non videmus." Quid
tum? Sed hodie credis olim esse visum. An enim videmus hodie
mortuos excitari corpore, Christum resurgere, hydropicos sanari, cęcos
luci restitui et laetum, qui paralyticus fuerat sublato in humeros grabato,
ogganientibus nequicquam superciliosis non licere sabbato lectum
tollere, domum redire?! [Matth. 9. 2f.]. Itaque neque hodie videmus
Christi miracula, sed olim esse visa credimus, et Christo ipsi credimus,
qui claris verbis prędixit se ascensurum, et apostolis, qui testati
sunt se vidisse. Nam alioqui fidem transfigurationi [cf. Marc. 9. 2f.]
eius quomodo haberemus, non nos, sed novem discipuli? Tres enim
tantummodo viderant. Regnare etiam inter ea censes miracula, quae
non videantur. Sed imprudenter; ut enim videremus dominum esse
rerum omnium, ventis imperavit [Matth. 8. 26f.], soli, petris et quibus
non? Neque miraculum ex regno iuste facimus; non enim philosophis
inter miracula numeratur, quod deus regnat, nisi Christum negemus
cum Iudaeis et Arrianis esse deum. Vivere itidem deum non est
inter miracula. Sed hominem, ais, et mortalem et vivere miraculum
esse. Quod si dei filium humano quoque more vivere miraculum est,
an non visus est vivere, quem lapides non potuerunt morientem adspicere
[cf. Matth. 28. 2]? Si vero nunc vivere miraculum est, etiam
hoc visus est: surrexit enim ac suis adparuit per 40 dies [Acta 1. 3].
Vide iterum, mi Luthere, quid patiaris, quum hunc συναθροισμόν:
"Ita Christum sedere ad dexteram patris, regnare, vivere, agere est
falsum", etc., tam vehementer intonas. Sint enim omnia, quae connumeras
miracula, at singula sunt sensibus humanis exposita. Ubi vero
corpus Christi sic unquam est vel in pane aut ex pane commanducatum,
ut sensus ullus mortalium cuiusquam quicquam vel senserit vel
viderit? Quur istud unum ac solum inter omnia miracula (a nobis, non
a Christo neque apostolis sic adpellatum) nusquam est expressum?,
aut quomodo miraculum est, ubi nemo sensit quicquam fieri, quod
admirari potuerit? Quod enim nos tradidimus per miraculum fieri,
eiusdem est autoritatis, cuius est, cum physici dicunt phoenicem ex suis
cineribus renasci; perhibent quidem, sed frustra. Miraculum ergo esset,
si sic Virbii more iterum coalesceret. Cum autem nulli hominum
unquam sit visum, non ideo sic fit, quod a vobis sic est fictum.
"His spiritibus credat", inquis, "doceri veritatem, si quem perire
delectat, cum non nisi manifestis mendaciis ortum dogma susceperint,
mendaciis adserant, tum perfidia alienos libros corrumpendi propagent."
Hactenus tua fideliter, arbitror, annumeravi, ne iterum perfidię ac mendaciorum
traducas. Si ad ista ęquali fervore, ne dicam: furore responderemus,
quid, quęso, fieret? Vitilitigatio. Ego mendaciorum sic a
puero alienus fui, Lutere, ut mendacii nemo unquam nisi mendacissimus
insimulaverit. Quales nostri sint, quos ob insignem tum eruditionem,
tum pietatem merito suspicimus, nihil ambigo; quales autem
vestri, nihil moror. Cupio ex te scire, quibus mendaciis fulti rem
gesserimus. Quodsi adhuc in eo hęres errore, ut nos putes errare, cur
mendacium vocas, quod error est? An perinde valent error ac mendacium?
Ego tibi dicam neque mentiar, qui iure dici mendaces debeant.
Qui veritatem dicunt mendacium esse; qui quod domi sciunt non sic
habere, foris tamen adserunt seque esse in hac sententia; qui seditiosis
clamoribus ac calumniis contra eloquia divina procedunt; qui autoritate
sua confisi defendunt, quod scripturę autoritati repugnat; qui scripturę
ingenium vitiant et sensum, quem eadem scriptura recipere nequit, obtrudunt,
hi denique mendaciis agere dici possunt. Iam ergo nos percense
et considera, num aliquid violentum aut fraudulentum aut callidum
invenias. Nonne sensum, quem adseveramus, adpertissimis scripturę
locis munimus? An alicubi dicta alibi negamus? Aut quid,
quęso, tandem admisimus, cur tam aspere in nos debaccheris? Iam
sescenties monuimus non temere a nobis propositam esse quęstionem,
sed ferme per omnium ora volantem suscepisse. Num ergo opinioni
alicui subscribere mendacium est? Adparet te adfectui omnino indulsisse,
qui contentus non fuit dicere: Erras, nisi adderet: Mendax es.
De eo vero, quod his spiritibus credere debeat, qui perire velit, sic
habeto, inter nos non esse, qui spiritum crebro iactent. Quam autem
fideles simus domino nostro in talenti crediti procuratione [cf. Matth.
25. 14f.], quamque impigri ad omnem laborem, quo lucri quam plurimum
referamus, non tui est iudicii neque sententię. Is novit, qua
quęque faciamus fide, qui solus corda hominum explorata habet [cf.
1. Kön. 8. 39]. Nam si maxime erraremus in hac opinione vestra, citra
tamen salutis dispendium erraremus, vobis etiam iudicibus, quum hanc
quęstionem inter anxias et curiosas reiicitis, et quae integra salute pręteriri
potuerit. Quid enim aliud adseritis, quum dicitis arguta ista non
debere controverti? Nam si erramus, cur non convinceremur? Si
minus, cur non controverteretur? Adparet ergo, quod inter non necessaria
eam reiicitis. Quomodo in nos iactas proditionis crimen, quasi
interitum prędicemus, ad salutem annunciandam missi, quum ipsi inter
initia ex curiosis esse potius quam necessariis definieritis? Nam quocumque
tandem confugiatis, quid boni saltem promissum est corporali
manducationi, nedum salutis summa? Quur ergo defectionis reos facitis?
Postremum de perfidia ad Bucerum peculiariter pertinere cum videam,
etiamsi inter communia locaveris, non anxie diluam, cum criminis huius
nunquam simus insimulati, neque Argentorati, neque Basilienses,
neque qui Tiguri sumus fratres; sed pro veritate ex fide pugnamus.
Quod autem Bucerus Pomerani psalterio suorum quędam addidit,
non iniussu eius fecit; libertatem dederat homini augendi ac minuendi
inter interpretandum. Cumque candidus homo putaret hoc serio sibi
permissum esse, hoc consilio ad ea addidit, quae verę de eucharistia
sententiae consona videbantur, ut occasionem elabendi tam isti quam
tibi praeberet; neque hoc clam fecit. Id vos, amici scilicet ac fidi, de
quibus longe aliter quam de nobis hac in re meritus est (interdixeramus
enim homini ab utraque interpretatione tam Latina quam Germanica
non praeter causam), apud omnes perfidiam esse depraedicatis.
Cur non videmus, quid sit: Lis litem serit, et a lasso rixa quaeritur?
Cum causa laboramus, rixam quaerimus; magna videlicet causa,
etiamsi erraret, attamen omnia usque adeo candide; cur perfidia illi
opprobraretur?
Pergis in epistola de nobis loquens: "Deinde cum optime tuentur
similitudinibus, coniecturis, absurditatibus et argumentis a particulari
ad universale utuntur vitiosissimi disputatores." Haec tua sunt. Ut
interim de oratione nihil dicam, quę satis indicat, quomodo adfectus
tibi oculos praestrinxerit, putas nos similitudinibus niti? Erras igitur,
et in quo vos maxime peccatis, in eo nos adcusas callidus patronus,
dum occupas iaculando, ut bene nobiscum esse actum putemus, si spicula
depulerimus, contra non iaciamus. Quomodo enim similitudinibus
utimur, cum rem te iudice minime paradoxam adseveremus? Similitudinibus
maxime opus est, quum inopinatum aliquid, inauditum
atque a communi sensu alienum docetur, nisi forte scripturarum collationem
ac comparationem inter similitudines connumeras. Ut autem
tua similitudine sola nitantur, non claris scripturae testimoniis, tum
dicemus, quum ad sermonem tuum adversus fanaticos aeditum ventum
erit. Coniecturis uti sic licet, ut status in eis locari posse rhetores
perhibeant, etiam si testes, conscii, instrumenta signaque desint. Quod
ergo coniecturis utimur, non erat adeo tumultuose obprobrandum, sed
artificiose comprobandum, quod coniecturis uti in controversia ista non
liceret. Nam si hoc est convellere, dum adversarii argumenta non
dissolvo, sed reiicio, iam nemo tam imperitus est, qui non possit ad
omnia, quae contra dicuntur, respondere. Signis ergo ac subinde coniecturis
(sunt enim adeo vicina, ut nonnunquam ęgre alterum ab altero
discernas) cum Christus sit usus multis locis, ut cum dicit: "Si mihi
non vultis credere, at operibus credite" [Joh. 10. 38], "Si Mosen et
prophetas non audiunt, neque si quis ex mortuis resurgat, credent" etc.
[Luc. 16. 31], cur nobis non liceat eis uti? Praesertim quum coniecturis
ne hi quidem abstineant, qui in eis statum non ponunt. Divites
causę sunt, quae in omni statu defendi possunt. Usos igitur scias coniecturis,
non quod firmamenti praeter eas nihil haberemus, sed ut pius
lector videret etiam istas a nobis stare. Leve enim argumentum putemus,
quum dicitur: apostoli non intellexerunt hunc Christi sermonem:
"Hoc est corpus meum, quod pro vobis traditur" [Matth. 26. 26] naturaliter?
Non arbitror. At quomodo probabitur? Coniecturis evidentissimis.
Apostoli nihil sunt admirati, alioqui ad sublimia cuncta teneri ac
rudes. Hanc coniecturam omnes verbo reiicitis, non argumentis, cum
tamen istud, quo nititur, firmius sit quam quicquid vos pro universa
causa vestra profertis. Hoc, scilicet, summum omnium miraculorum a
plerisque putatur, esus in pane Christus. Sed apostoli nihil sunt
mirati, ergo nihil hic intellexerunt esse miraculi. Quid ad istud argumentum
potestis verisimile, quaeso, respondere? Nunquam non dicitis:
Sed nihil ad rhombum; sed tantum, ne tacuisse videamini. Item
eadem quaestio simili coniectura probatur, nempe ista: apostoli non
adorarunt, nos adoramus, ergo apostoli non habuerunt eandem de cęna
nobiscum sententiam. Item Christus non coarguit, quod nihil talium
facerent; ergo huiusmodi non requirebantur; nusquam enim tacuit, ubi
error potuit suboriri. Item apostoli nihil sunt cunctati, nihil responsarunt,
nihil interrogarunt, et tamen horum nihil fecerunt, quae nos; non
habuerunt ergo eandem de hac re nobiscum intelligentiam. Item Thomas
renuit credere Christum a mortuis resurrexisse [Joh. 20. 24ff.];
quod si in cęna credidisset se corpus Christi edere, non potuisset tam
pervicaciter esse incredulus. Item, quod Iacobus hortatur, ut si quis
inter nos aegrotet, seniores apud eum conveniant, pro ipso orent, ungant
[Jac. 5. 14], cur non dixit: Christi corpus cum eo participent? Pręsertim
quum perhibeamus fidem hoc esu stabiliri, peccata remitti?
Item: "Una fides", inquit Paulus, "unus baptismus" [Eph. 4. 5]; cur
commanducati corporis Christi non meminit? Si enim corporeae carnis
Christi esus in ecclesia eius requireretur, non pepercisset dicere: Et
unum Christi corpus edimus, ut unum illius corpus simus. Sed de
coniecturis iam mittimus loqui.
Signa nunc addam et instrumenta. Quod per omnia templa et
basilicas, quae cis Rhenum sunt, domicilia, in quibus sacramenta
custodiuntur, non vetustiora sunt ducentis annis aut paulo plus, signum
est ante tot annos eucharistię sacramentum pro eo habitum loco, quo
nos habemus. Tiguri, urbe vetustissima, cum hoc anno arae omnes
tollerentur, nulla prorsus inventa est, quae cum templo excitata esset.
Quid? An hoc signum non est, ad octingentos hinc annos aras nondum
fuisse? Sacerdotia missalia, quae capellanias nostri, alii vicarias
vocant, tam Tiguri quam per omnes Helvetios Argentoratum usque
vetustiora trecentis annis non inveniri, etiam ad signa pertinet. Glaronae
ac Tugii reperti sunt missales libri, non ad plenum trecentorum
annorum, qui rubricas huiusmodi continent: "Ac mox, ut baptizati sunt,
infantes scilicet, detur eis panis et vinum corporis et sanguinis domini."
Quod multo est omnium fortissimum, eos, qui tum erant, de eucharistia
non sensisse, ut nos videri volumus; alioqui enim pueris infantibus non
porrexissent. Mitto multa, sed non etiam istud, quod Lucernae,
Helvetiorum pago, ea die, quam caenam domini etiamnum vocamus,
in cęnaculum vel aulam unam conveniunt, qui in curia sunt canonici
et senatores urbis, cum praeposito collegii. Ibi legitur nescio quid ex
sacris literis aut patrum sermonibus. Interea inferuntur vinum et panes
azymi, cumque iam tempestivum est, surgit praepositus et panem benedicit
his verbis: "Haec dona charitatis benedicat dextera dei patris";
mox et vinum hoc modo: "Hoc poculum caritatis benedicat dextera dei
patris." Protinus religiose edunt, qui sedent, ac circumstantibus praebent;
ac simul itur in templum, ac panum infermentatorum magna vis
circumfertur. Post concio sequitur. Quod itidem signum est veteris
caenae. Hoc non ideo scripsi, quasi non passim apud omnia collegia
quid simile deprehendatur, sed ut ostendam paulo tardioribus, domi
habere, quo discere possint maiores nostros non sensisse, quod corpoream
Christi carnem in pane ederent, etiamsi nobiscum panem symbolicum
corpus dominicum appellarunt.
Instrumenta habet collegium nostrum Tigurinum annos nata plus
septingentos, in quibus nulla missae fit mentio. Ordinis Benedictini
ac Bernhardini monachi passim inter Helvetios sic sunt instituti, ut
corporis dominici aut missae nulla fiat mentio in diplomatis eorum,
etiamsi quidam intra trecentos annos instituti sunt. Atque hęc omnia
similiaque, si perpetuo reiicitis, vera tamen sunt et potiora vestris
omnibus.
A particulari vero ad universale tam non ratiocinamur, quam vos
constanter hoc adseritis de nobis; id quod iam saepenumero admonuimus.
Nunquam enim sic colligere voluimus: "Est" alicubi accipitur
pro "significat", ergo ubique accipitur pro "significat". Sed vos, quotiescumque
hoc caveremus, ne diceretis, contumaciter imputastis, quod
sic colligamus; quod et nunc caveo, etiamsi non recipiatis. Sed hoc
voluimus ostendere, "est" pro "significat" accipi non abhorrere a scriptura
sancta. Cum ergo haec Christi verba: "Hoc est corpus meum"
etc. [Matth. 26. 26] simplicibus possint videri violenter esse torta, si
citra scripturarum exemplum ad hunc modum exponam: "Hoc, quod
hic agitur, significat corpus Christi pro nobis occisum esse", volui ex
scriptura ostendere, quod eius permissione liceret "est" per "significat"
exponere; ut cum dicimus: "Videndi verbum in scriptura sępenumero
accipitur pro intelligendi verbo", quod et in prophanis, tum Graecis
tum Latinis fit. Iam exemplum damus: "Iesus autem ut vidit cogitationes
eorum" [Matth. 9. 4], hoc est: ut intellexit aut sensit. Iam non
volumus dicere, quod ubique videre pro intelligere accipiatur, sed ubi
sententiae vis hoc exigit, iam non abhorrendum esse lectori ab hac expositione,
cum exemplis huiusmodi scriptura abundet. Vides ergo et
tu nunc nos non vitiose colligere, sed vos; quam recte, quamve vitiose,
tu perpende, nobis imputare, quod nunquam tam oscitantes fuimus, ut
cogitaremus. Cur ergo tam acriter proscindimur? An hic est boni
spiritus index, fratris seipsum exponentis et adperientis sermonem non
admittere? Vos, inquam, estis, qui nobis invitis ac reclamantibus
universalem infertis. Si dicas: "Ergo vicimus, quia non possunt cogere,
,est' pro ,significat' aut ,figura est' accipi", iam et hoc dudum dissolvimus,
cum docuimus ex aliis scripturae locis (qui perpeti nequeunt, ut
"est" hoc loco naturaliter accipiatur) aliam omnino esse oportere horum
verborum expositionem. Ibi quidam ex vobis aliorum locorum collationem
nolunt audire; quod quam periculosum sit ac impium, aliquando
sequetur.
Subiungis continuo ista: "Nullus vero angustias conscientiarum
nostrarum clamantes dignatur audire. Ubi dicimus: ,Clara adpertaque
sunt verba Christi': ,Comedite, hoc est corpus meum' [Matth. 26. 26];
hic conscientiae, inquam, nostrę captae sunt, monstrari cupimus locum,
qui cogat nostrum sensum in his verbis esse falsum. At hic nemo hiscit
in tot libris eorum." Haec est conscientiarum vestrarum querimonia.
Nolo quicquam durius aut salsius in te iactare, Luthere, tametsi te
his verbis oportunum facias apologo isti, quo dicitur quidam eum quaesivisse
equum, quem insidebat. Nos unum hoc agimus, ut collatis
scripturarum locis huc negocium omne pertrahamus, ut adpareat haec
verba hunc sensum habere, quem prima fronte prae se ferunt, non posse.
Et tu dicis monstrari vos cupere locum, qui hoc cogat? Volentes ergo
palpitatis compressis luminibus in media luce. Sunt autem hi et similes:
"Caro non prodest quicquam" [Joh. 6. 63]; ergo non dedit nobis eam
ad edendum. "Ascendit ad coelos, sedet ad dexteram dei patris omnipotentis",
ergo non est in pane. "Iterum relinquo mundum" [Joh.
16. 28], ergo non est hic. Nam deitate non reliquit, sed neque relinquere
potuit. "Expedit, ut vadam" [Joh. 16. 7], ergo non expedit, ut
hic sit. Adde coniecturas, testimonia apostolorum, et quicquid in hunc
usum toties dictum est; quae omnia non aliter quam contumeliando et
conviciando depellitis. De quibus omnibus infra latius dicetur, etiamsi
denuo. Nunc ad tua redimus, quibus sic ingemiscunt conscientię vestrae.
"Obiiciunt nobis carnem nihil prodesse; at hoc sciebamus. Quaerimus
aliud, nempe de isto loco: ,Hoc est corpus meum' [Matth.
26. 26]. Hactenus tua. Oportet vehementer esse morosum aegrotum,
qui nihil, quod ei exhibeas, boni consulit, nihil degustat. Si, mi Luthere,
sciebatis carnem nihil prodesse, quomodo venistis in hanc sententiam,
ut opinemini Christum eam vobis dedisse? Cur non sistitis
gradum hic, si scitis carnem nihil prodesse? Aut quomodo scitis nihil
prodesse, quum eius esu adseratis fidem fulciri et peccata remitti?
Quid remos impellitis? In portu navigatis, nisi carnem nihil prodesse
non quomodo nos intelligatis. Exponam igitur nostram de his verbis
intelligentiam; quam cum audieritis, nolite ad morem importunorum
hominum ultra contendere. Non arbitror istud a vobis requiri, ut altius
repetam de argumento aut materia sexti apud Ioannem capitis. In
hoc enim, puto, omnes convenimus, Christum isthic per carnis suę
prędicationem nihil aliud, quam in se dei filium spem ac fiduciam
omnem esse locandam, docere voluisse, eo quod ipsam pro nobis depensurus
esset in hostiam, qua patris iusticia placaretur. Quę quidem
allegoria eo festivior est quam alię, quibus idem docet, quod intra duarum
naturarum suarum alloeosim manet; tum deinde, quod mimesim
Iudęorum pulchre servat, qui nihil quam nudum hominem esse aut
existimabant, aut saltem existimare videri volebant. His veluti obprobrans
errorem dicit carnem suam vere esse cibum, non hercle carnem
intelligens, sed potiorem naturam, quę carnem adsumpserat, ut ea perlitaret
ac placaret ęternam iusticiam, per alloeosim de mortali natura
loquens, quum tamen de immortali sentiret; ea enim qui fidit, beatus
erit. Quum ergo Iudęi hunc Christi allegoricum sermonem iuxta
eius mentem non caperent, absurdum putarunt esse, ut caro eius ederetur,
quum ipse non carnem, sed fiduciam in dei filium intelligeret; ac
non sibi modo, verum etiam discipulis quibusdam remurmurandi et
resiliendi occasionem dederunt, quum dicerent: "Quomodo potest hic
nobis carnem suam dare ad manducandum?" Quam eorum contumaciam
multi discipulorum secuti, talem deficiendi commoditatem inveniunt,
ut dicant: "Durus est hic sermo, quis potest eum audire?" [Joh.
6. 60]. Videns itaque Iesus, quod de isto remurmurarent inter se,
dixit: "Hoc vos offendit? Si ergo videritis filium hominis illo ascendere,
ubi prius erat? Spiritus est, qui vivificat, caro non prodest quicquam.
Verba, quę ego loquor vobis, spiritus sunt et vita sunt" [Joh. 6. 61-63].
Hęc, inquam, Christi verba sic intelligimus, Christum plane respondisse
Iudaeorum errori, quo putabant eum de carne corporea locutum,
quasi istam commanducatam oporteret, quod caro sit ad edendum prorsus
nihil utilis, imo ad fidendum quoque, si modo naturaliter ac solam
consideres. Ait enim: "Spiritus est, qui vivificat" [Joh. 6. 63], spiritum
ergo esse oportet, cui fidas. Hunc autem sensum plerique vestrum
missum faciunt ac perhibent Christum de carnis sensu atque ingenio
locutum esse, quod is nihilum prosit; quemadmodum Paulus et
Isaias testantur. Quem errorem audacter magis quam prudenter in
hoc confictum, ut minus urgerentur ac deturbarentur a carne Christi,
cui plus ęquo inhiant, his causis refutavimus: Primum, quod euangelista
tam ante ista: "Caro non prodest quicquam" [Joh. 6. 63] quam
postea diserta et plana multa posuit, quibus facile deprehendi potest
naturalem sensum horum verborum eum esse, quem nos sequimur. E
quibus hoc primum est: "Videns itaque Iesus"; intelligebat enim
Iesus, quod isti cogitabant, at nihil cogitabant de inimicicia carnis et
spiritus, quam isti hoc loci tam intempestive introducunt. Unde non
est verisimile ipsum extra oleas, quod dicitur, excurrisse, sed eodem
proposito hęsisse, donec, quod obscurum erat, discipulis declararet. Secundum
autem est, quod ait: "Videns Iesus, quod de isto murmurarent
inter se, dixit" [Joh. 6. 61]. En quam adpertis notis omnia commonstrat;
ut videamus eum perstare in eadem materia, quod de isto
murmurarent, inquit. De quo isto? De horrore carnis quisquam ad
alium aliquid effutiebat. Ingenii autem carnis ac spiritus cum hic nulla
habeatur mentio, non possunt haec verba (quod de isto murmurarent)
ingenium carnis et spiritus demonstrare. Et quod verbum "dixit" continuo
adiungit, identidem ostendit ad hoc respondisse, propter quod
remurmurarent. Tertium est, quod ait: "Hoc vos offendit?" [Joh. 6. 61]
"Hoc" quid hic, quaeso, demonstrat? Carnis sensum? At de isto
nihil erat locutus Christus; quomodo ergo potuit eum demonstrare?
Offendit ergo, quod carnem suam edi oportere toties adseveraverat.
Quartum, quod iam lucem inferens ait: "Si ergo videritis filium illo
ascendere, ubi prius erat" [Joh. 6. 62]. Quibus verbis admonet nunc
quidem eos non credere se dei filium esse, sed omnia invertere atque
ad humanitus edendam carnem trahere. Cum autem eum videant ad
coelos ascendere, tunc rei experientia confessuros esse, et quod sit dei
filius, et quod de fiducia in se sit locutus, non de edenda mordicus
carne, quam videant ad coelos demigrare. Cumque ista iam satis plane
arguant Christum in ὑποθέσει prima perstitisse, tamen quae sequuntur,
veluti torrens, quicquid obstare videtur, tollunt. Quintum: "Spiritus
est, qui vivificat, caro non prodest quicquam. Verba, quae ego
loquor vobis, spiritus sunt et vita sunt" [Joh. 6. 63]. En vobis spiritum
vivificantem. Cur ergo vitam toties carni tribuit? "Qui edit carnem
meam, habet vitam aeternam" etc. [Joh. 6. 54]. Quia is deus vivificans
erat, quem isti purum hominem arbitrabantur. Κατ ̓ἠθολογίαν ergo
et mimesim, quae alloeoseos species sunt, hoc est: per imitationem, qua
iuxta sermonem ac opinionem hostium suorum loquebatur, carnis verbo
utitur et spiritum intelligit, hoc est: divinitatem suam, quoties carni
vitam tribuit. Tandem igitur, cum frustra illis tam divinum carmen
cecinisset, veluti severior eorum contumacia redditus: "Inertes", inquit,
"an putatis vitam, quae spiritu constat, ex carne manare posse? Spiritum
esse oportet, quod vitam dare possit. Spiritus ergo est, qui vivificat,
caro nihil prodest, ad vivificandum scilicet, si comedatur" [Joh.
6. 54ff.]. Nam isti manducatae carni putaverant eum vivificationem
tribuisse. "Verba, quę vobis loquutus sum", quęnam? "Caro mea vere
est cibus" et similia, "spiritus sunt", hoc est: de spiritu intelligenda sunt,
quod scilicet is vivificet. Ut, mi Luthere, tui hic furerent, si orationem
hanc: "Spiritus sunt" sic exponerem: "Spiritum significant" hoc sensu:
Quoties carnem adpellavi, toties spiritum significare volui et vitam. At
cur tanti referre putamus, quam formam tandem verbis tribuamus, quum
sensus idem perpetuo manet? Sed nolo quicquam morosius aut violentius
designare, ne ulli sim impedimento, quo minus ad veritatem
perveniat. "Caro autem non prodest quicquam" [Joh. 6. 63], manducata
scilicet; nam ab illa comedenda abhorrebant. Liberat ergo eos horrore
duplici antidoto, uno, quod spiritum esse oporteat, qui vitam det;
altero, quod caro non possit vivificare. Quę quidem verba, ut brevitate
resipiunt Hebraismum, ita nihil abhorrent a communi sensu, non
tantum fidelium, sed omnium hominum. Sextum, quo deprehendimus
Christum de sua carne esse locutum, quod ista nihil prosit (perpetuo
intellige ad edendum) permansisseque in proposito cum eo, quod ipse
intendebat, tum eo, quod Iudaei non intelligebant, haec sunt, quae mox
addidit: "Sed sunt quidam ex vobis, qui non credunt" [Joh. 6. 64].
Quod si de carnis sensu atque ingenio locutus fuisset, cum diceret:
"Caro non prodest quicquam" [Joh. 6. 63], non iam diceret: "Sunt qui
non credunt" [Joh. 6. 64], sed: "Sunt qui nihil intelligunt." Perstare
ergo deprehenditur in fidei doctrina et erroris propulsione, quo putaverant
eum de comedenda carne loquutum. Postremum, quo uti huc
placet, nam alioqui omnia verba adstipulantur nostrae expositioni, hoc
est: Respondit ergo Simon Petrus: "Domine, ad quem abibimus?
Verba vitae ęternae habes, atque id nos credimus et novimus, quod tu
es Christus, filius dei vivi" [Joh. 6. 68]. Iterum non dixit Petrus:
"Nos intelligimus, quam gravis sit hostis caro, ut non modo non prosit,
sed etiam obsit", sed: "Credimus" ait. Quicquid ergo hic Christo
dicitur, ad fidei confutandique erroris de corporea carne materiam adtinet.
Iam ne hoc quidem est praetereundum, quod, si maxime Christus
vel hic vel alibi de carnis ingenio loqueretur, nunquam sic dicturus
esset: "Spiritus vivificat, caro non prodest quicquam" [Joh. 6. 63]. Quae
enim in isto sermone gratia? An vero tam frigide unquam locutus est
Christus? Dicturus erat: "Spiritus vivificat, caro trucidat", aut ad
similem aliquem modum. Non est enim in hoc sensu iucunda antithesis,
imo ne antithesis quidem est. Nam caro non tantum nihil prodest,
sed obest etiam; imo nihil est, imo pernicies est ac salutis exitium.
At in proprio sensu pulcherrimum confit ἀντιπῖπτον. Cum enim ad
depellendum errorem diceret: "Spiritus est, qui vivificat", iam auditor
subito talem molitur obiectionem: "Quid ergo caro, de qua tam multa?"
Iam sequitur in ipso orationis cursu: "Caro non prodest quicquam",
manducata scilicet, ad comparandam salutem.
Sed antequam vela colligamus in hac re, volumus et isti obiectioni
satisfacere, quae dicit: Si Christus hic dixisset: "Caro mea non prodest
quicquam", iam nihil esset ambiguitatis relictum; sed cum in
genere dicat: "Caro non prodest quicquam" [Joh. 6. 63], videtur de sensu
carnis loqui. Quaero igitur contra: Quemnam spiritum intelligant,
cum dicit: "Spiritus est, qui vivificat"? [Joh. 6. 63]. Nonne spiritum
Christi? Quur igitur in eodem iugo sive antipipto non intelligunt
carnem Christi? Sed omnium est robustissimum, quod fuse iam docuimus,
ipsa orationis contemplatione manifestum fieri, Christum in
eadem permanere materia, cum fidem docendi, tum errorem rudium
convellendi.
Iam et istos non tacebimus, qui hunc locum ante nos in hunc
sensum exposuerunt: veteres omnes, Augustinus, Chrysostomus,
Cyrillus, nostra vero tempestate omnes, quotquot vel commentaria
vel annotamenta scripserunt in Ioannem, quo mihi videre licuit. In
hac sententia est Melanchthon, videlicet quod "caro" in ista oratione:
"Caro non prodest quicquam" [Joh. 6. 63] non pro sensu carnis adcipiatur,
sed pro carne edenda, cum sic ait: "Quod autem manducare sit
credere, ipse exponit principio concionis: ,Qui credit in me, habet vitam'
[Joh. 6. 47], et infra: ,Caro non prodest quicquam'" [Joh. 6. 63]; ubi
Melanchton posteriorem probationem a contrario ducit. In eadem
est Lutherus in sermone, quem super his Christi verbis: "Caro mea
vere est cibus" etc. [Joh. 6. 55] habuit, ubi sic ait: "Sic loquitur
Christus ipse: ,Caro non prodest quicquam' [Joh. 6. 63], et iterum:
,Caro mea dat vitam' [Joh. 6. 53f.]. Quomodo ista componemus, sive
concordia faciemus? Spiritus componit. Christus vult, quod corporalis
manducatio carnis ad nihilum prosit etc." Recole tua, Luthere!
Nam haec tua verba nunc in nullum usum adducimus, quam quod tu
olim fueris in ea sententia, quod Christus hic: "Caro non prodest
quicquam" [Joh. 6. 63] locutus sit non de ingenio carnis, sed de non
edenda corporaliter carne. Unde non est, cur quisquam ista vestra hic
obiiciat: "Nos intelligimus corporaliter pro sensibiliter"; nam hoc prorsus
nunc non excutimus, sed hanc Christi sententiam: "Caro non prodest
quicquam" [Joh. 6. 63] a violento intellectu adserimus argumentis, coniecturis
ac testibus.
Cur ergo, mi Luthere, vestrę scholae diversos sensus nobis depromunt?
Aut potius, cur ex ore tuo diversę expositiones eorundem tamen
verborum ac nulla circumstantia mutatorum prodeunt? Pomeranus
dicit ingenium carnis hic damnari, Melanchton et Lutherus carnalem
manducationem doceri nihil prodesse. Quid, quaeso, factum est,
ut non idem perpetuo sentias? Nam si negas te uspiam sensisse,
Christum de ingenio carnis hic locutum esse, quod equidem ignoro,
expresse feceris necne - sunt enim tua mihi ignotiora quam nunc ad
istam operam requiratur -, at Suęvorum librum tantopere commendas,
in quo et hic error inter caeteros scatet, ut videaris probare hanc
expositionem. Quod si non probas, rem te indignam facis, cum tantopere
commendas βιβλίον, quod tantam vim verbo dominico facit.
Sed utcumque habeat res, sive a te ipso dissentias, sive tibi undique
constes, quod magnifice de te adseverasti, ad te litem istam de
nativo sensu horum verborum: "Caro non prodest quicquam" [Joh. 6. 63]
reiicio, attamen hac lege, ut nihil ex adfectu, sed iudicio iusto (quod
esse nequit, nisi partium probationes et confutationes incorrupta cognitione
expendantur) pronuncies. Pomeranus et Suęvi fortiter perhibent
carnalem sensum hic damnari. Quibus argumentis? Nullis. Quibus
testibus? Isaia et Paulo. At isti verum quidem dicunt constanter
et intrepide. Verum nihil ad rem, de qua iure decernimus. Quibus
coniecturis? Nullis. Quibus signis? Nullis. Quibus instrumentis?
Nullis. Quibus verisimilibus? Nullis. Nos carnis corpoream comestionem
intelligimus negari. Quibus argumentis? Quod spiritui, hoc est:
sibi deo vitam tribuit; carnis ergo esse non potest. Caro igitur manducata
ad nihilum prodest. Deinde, quod per omnem sermonem illum
Christus carnis quidem vocabulo utitur, sed spiritum intelligit. Ergo
manducationem pro fide ponit, carnalem autem manducationem reiicit.
Quibus autem testibus? Auditi sunt. Testes autem eorum tales sunt,
ut iniuratis libenter credamus, si modo de ea causa testentur, de qua
digladiamur. At nihil minus quam pro ipsis dicunt. Quibus coniecturis?
Quod si Christus voluisset novam ordiri materiam disserendi,
certis hoc notis atque intervallis euangelista distinxisset. Quibus signis?
Quod defectionem non paravissent discipuli, si Christus de discrimine
carnis et spiritus disserere coepisset, et quod Christi mos fuit non
sinere, qui erraret, irrevocatum abire. Quibus instrumentis? Commentario
Philippi et sermone Lutheri. Quibus verisimilibus? Quod
quum immodica sint pro utraque parte dicta, nemo tamen ex adversa
parte nostra vel argumenta vel testimonia unquam adgressus est infirmare.
Unde adparet eos omnibus destitutos domi ne sperare quidem,
quod superiores abituri sint. Quo verisimilius fit tam absurdam expositionem
attulisse tantummodo, ne hastam viderentur abiecisse, antequam
in conspectum hostis venisset, cum initio belli huius tam confidentes
fuerint, ut aliis quoque συμμαχίαν ultro offerrent. Ad te,
inquam, provoco. Habes praeiudicium non parvum atque praerogativam
non contemnendam; idem enim iudex es et testis, ni malis te
ipsum abiicere. Quod si facies, cademus quidem uno teste [cf. 5. Mos.
35. 30; 17. 6], at non tota causa. Vides, ut haec expositio (sive veterum
placet sive recentiorum adpellare) sic undique munita constet, ut
etiam adversarii se audeat iudicio credere.
Quid multis est opus, ὦ cives? Ipsa iudicis cunctatio in re tam
adperta satis indicat, quae pars sit victor abitura. Sed quid ago? Ipse
iam pronunciat ψήφισμα. (Ignosce, quęso, quod paulo hilarius tecum
ago.) Abdica igitur iudicis officium. Nunc tecum iterum agam,
non ut cum adversario, sed conscientiam anxio. Gemituum enim
tuorum angores sensi. Contingit autem sępenumero, qui vehementer
maesti sunt, ut consolatorem quidem audiant, sed non recipiant, nec
dolorem ullis inhortationibus aut suadelis extrahi patiantur; id, quod
vobis hic maxime evenit. Putatis enim nos tam inhumanos esse, ut
conscientiarum vestrarum angustias audire nolimus, quum tamen nihil
aliud cogitemus, nihil aliud multis modis tentaverimus, quam ut omnium
conscientiis hac parte consuleremus; maxime vero tuę, quem primarium
esse propugnatorem euangelii, Diomedem, qui Venerem Romanam
petere, Ionatham, qui Palaestinorum praesidia solus
adoriri fuit ausus, [1. Sam. 14. 1 ff.] non inviti concedimus. Verum, quid
agemus? Eo reciderunt quidam, ubi nuper erant, qui cerimoniis atque
operibus fidebant. Illis quicquid dicebatur, clamabant: Cur nobis divinum
cultum animęque refrigerium aufertis? Nullę valebant demonstrationes,
numen his rebus coli nequire, locupletius esse, quam ut his egeat, magnificentius,
ut delectetur; multo minus valebant eius numinis verba, ablactari
nolebant. Sic et vos inanibus querimoniis omnia cum pontificiis impletis:
auferri salutem animę, tolli Christum ipsum, tantas in deum nunquam
iactas esse contumelias et id genus, impotentibus stomachis. Cumque
ostendimus id pati, quod somniantes, qui ubi casus aut vulneris imaginem
vident, exclamant ac excitati etiam ęgre sibi restituuntur, ut
somnium fuisse, non rem veram intelligant, iam subito irruitis in nos
non aliter quam frenetici in medicos. Nihil potest obsecratio ulla, demulsio
excipitur ut cucurbita gladio; ratio atque ἀπόδειξις id efficiunt,
quod paululum aquę in immensum ignem iactum. Quicquid enim hactenus
tentavimus, quacunque via adgressi sumus, subito violentius exarsit
incendium quam antea. Quę omnia (ut in viam redeam) quam
vera sint, hic epistolę tuę locus comprobat, cum ais: "Obiiciunt nobis
carnem nihil prodesse; at hoc sciebamus. Quęrimus aliud, nempe de
isto loco: ,Hoc est corpus meum' [Matth. 26. 26]." Hic te obsecro per
quicquid est divinum atque humanum, ut gradum sistas et adfectum
ponas, auscultesque paulisper. Si sciebatis carnem nihil prodesse, cur
aliis in locis perhibetis, non sine periculo simplicium, carnem firmare
fidem, peccata abolere et pręsens facere, quod alioqui verbo tenus tantum
doceatur? Nisi carnem nihil prodesse cum Pomerano velis intelligere,
carnalem sensum esse noxium. Sed neque nos isto sensu
adferimus hunc sermonem, neque vos hanc expositionem nostram potestis
revellere. Adparet igitur te non abhorrere a communi intellectu. Cur
ergo medelam tam lentam et salutarem vulneri vestro adhiberi non
fertis? Caro manducata nihil prodest. Nolite ergo edere; nihil enim
alimenti pręstat. Eam itaque si quis auferat, quid damni dat? Dum
nihil aufertur, quid querimur? Adparet umbras esse ac imagines,
quibus extimulamur ad tam lamentabiles querelas, cum is, qui veritas
est et de cuius carne digladiamur, sic doceat: "Caro non prodest quicquam"
[Joh. 6. 63], nos vero contra sentire etiam adseramus, quantum
boni detur carnis esu, ac qui se sentire negant, non modo errare, sed
perfidos esse, mendaces atque hęreticos clamemus. Quid nunc putas,
Luthere? Nonne manifestum fieri, quid ex adfectibus, quid iudicio
dicatur? Quantum ergo ad conscientiarum vestrarum vulnus adtinet,
securi estote! Nihil patiuntur. Imagines sunt et φαντάσματα, quę vos
res veras esse putatis. Is enim, qui via, veritas et vita est [Joh. 14. 6],
ne forsan et ipsum quis putet somnio lusum esse, quum ista diceret,
negat carnem manducatam quicquam prodesse [Joh. 6. 63]. Falli ergo
cum possimus, ille vero minime, suspectum sit nobis putare conscientias
refrigerio privari, cum ille neget refrigerium hic ullum hauriri.
Quod autem ad ista verba: "Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26],
cur non videtis Christum corpus suum ad edendum non dedisse, cum
caro non prosit quicquam ad edendum? "At", inquiunt, "non facit hic
locus ad istum: ,Hoc est corpus meum' [Matth. 26. 26]. Nam Ioannis
sexto nihil agitur de hoc sacramento, sed repellitur crassus tantum de
corpore aut carne Christi sensus." Ad quę nos sic respondemus: raro
fieri, ut contentio nihil dicat, etiamsi nihil dicat solidi. Quid ergo dicit?
Nugas meras, hoc est: inania verba concinnat et ex arena, quod dicitur,
funem texit. Id quod hoc loco evidentissime comprobatur. Cur enim
effugium quaerimus eo, quod hic nihil de sacramento agatur? Cum in
sacramento agatur de esu corporis Christi, et hoc loco itidem, an non
iam vertitur utrobique eadem quęstio? Si isti sinerent corpus et sanguinem
sacramentum esse neque ex mera cognominatione rem ipsam
facerent, nunquam incideremus in controversiam istam de edendis natura
corpore et sanguine. Cum autem quaestionem eam horum inscitia et
pinguitudine cogamur excutere, quid vetat, quo minus ad eum locum
recurramus, ubi Christus nodum istum secuit, tam etiam acuta solidaque
bipenni, ut nulli hominum spes ulla sit habenda, quod hę partes
iterum coëant, corpus et esus? Lex perpetua est, quoties quaestionem
istam quis movet, ut ad hunc ante omnia sermonem adducatur: "Spiritus
est, qui vivificat, caro non prodest quicquam" [Joh. 6. 63]. I nunc,
Luthere, et querere nihil malagmati conscientiarum vestrarum vulneri
adhiberi, cum tam adperte iam pateat carnem ad edendum nihil prodesse;
quomodo tibi "nemo hiscit"? Nonne paulo ante requirebas, ut
locus adferretur, qui compelleret fateri sensum vestrum esse falsum?
Hic, hic, Luthere, compellit; audin'?, siste gradum, noli aliud quęrere;
in portu navigas. Hic murus ahęneus esto, φωνὴ δ ̓ἄρρηκτος. Vos
quaeritis, an ista verba: "Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26] naturaliter
sint atque simpliciter intelligenda, quod corpus Christi edatur.
Et Christus medicus (hinc enim Iesus, hoc est: servator ac pater
patrię adpellatur) respondet: "Caro non prodest quicquam" [Joh. 6. 63].
Abstinete igitur ab ea, nisi parere medico non vultis, et discite corpus
Christi adpellari, non esse tam panegyrim quam symbolum, quod
in ea circumferimus. Discite tropum esse, non ἄτροπον aut simplicem
sermonem; vel Augustino autore, qui ad Bonifatium monet corpus
Christi esse non aliter, quam Christus resurgat aut coelos conscendat,
quum dicimus: Hodie est resurrectio Christi, hodie ascensio. Quapropter
nobis paulo tranquillius negocium hoc erit contemplandum,
priusquam ista ἐξουδενώσει nasique suspensione utamur: Sciebamus hoc,
quęrimus aliud; et: Hoc sciebamus, aliud quęrimus. Et quicquid tandem
praebetur, semper aliud quaeritis, suspendio nimirum, quod dicitur,
arborem. At vinci oportet errorem, utcunque se scripturasque torqueat,
utcunque obduret, furiat ac reluctetur.
In ista tua ἐξουδενώσει ad hunc modum perdis: "Obiiciunt absurdum
esse; at hoc quoque sciebamus." Absurditatem duplicem adferimus,
rei et scripturae. De posteriore igitur, cum ad "Sermonem tuum
contra fanaticos" ventum erit, quia dicturi sumus, hic parcemus, de
absurditate rei dicere contenti. Adparet vos omnes, qui ex adverso
statis, gladiatorio animo constituisse perrumpere. Cum enim toties dicamus
ideo absurda multa hic oriri, quia ista verba Christi: "Hoc est
corpus meum" [Matth. 26. 26] negatis tropicos posse accipi, nihil ipsi
movemini, sed pergitis: "Ergo absurdum est de virgine nasci, esurire,
sitire, pavere, pati, mori dei filium; hęc enim gentes quoque dicerent
absurda." Quid autem? Pertinacia hoc non est, ne dicam impudentia?
Iterum ergo audite, obsecro. Absurditatem non metimur ab ipsa re;
nihil enim putamus absurdum esse, quod divinis eloquiis traditum est,
si modo fidei intellectus recte capit eorum sensum. Exemplum damus:
De virgine natum esse Christum sic fidei lumine docti verum scimus,
ut, qui ex virgine vera tropum facere contenderunt, erravisse non ambigamus,
et absurda simul esse pronunciemus, quae in virginitatem
aeternam Helvidius aliique excogitarunt; nam abest, ut, cum absurditatem
obiicimus, velimus de alio sensu quam fidei loqui. Nam fidei
nihil est absurdum, si modo recte intelligas ea, quae fidei credenda
proponuntur. Quod si quid fidei absurdum, id tandem vere absurdum
est. Hic scilicet cardo versatur. Nam si divina eloquia minus recte
intelligam, frustra gloriabor me credere, aut frustra imo periculose docebo
fratrem intelligere et credere, quod credendum non proponitur. Iterum
do exemplum: "Super hanc petram aedificabo ecclesiam meam" [Matth.
16. 18], divini est eloquii. Cum ergo pontifex Romanus hic speciem
ἀλλοιώσεως, videlicet ἀποστροφὴν nullatenus admittit, sed de Petro
dicta pervicaciter contendit, iam quot, quęso, absurda sequuntur? Similiter
de clavibus dicendum est. Recte autem intelligas Christi verba
secundum fidei normam, ut hic metaphorice per claves euangelii gratiam
et isthic per petram κατ ̓ἀποστροφὴν Christum, non Petrum
intelligas; iam nihil absurdi sequitur. Quum ergo absurditatem, quae
ex collatione scripturae colligitur (de qua, ut dixi, suo loco dicemus),
vobis opponeremus, quo ab erroneo deterreremus sensu, ad hanc arcem
confugistis: nihil opus esse collatione, imo nec audituros, niti clarissimis
atque planissimis Christi verbis: "Hoc est corpus meum" [Matth.
26. 26]. Iam fecimus, quod nonnunquam parentes solent, dum in loco
quid dissimulant, ut meliore data opportunitate commodius, quod volunt,
extorqueant. Cum enim potuissemus mundo ridendos proponere, qui
scripturarum collationem negant, dissimulavimus, certi, quod si ad hanc
arcem confugerent, ad quam se receperunt, opportunius expugnaremus.
Hi ergo in causa sunt, cur absurditatum machinas omneis admoverimus.
Cum enim aures occluderent ad collationem ac stentorea voce proclamarent:
"Verba sunt plana, sancta, clara, tropi nescia, nos haeremus
verbo dei per fidem indivulsam, quid, Quirites, passuri sitis, providete,
si hic admittatis tropum, nihil enim posthac manebit ab his troporum
adsertoribus integrum", atque id genus audacia et imprudentia non
sesquipedalibus, verum πλεθριαίοις iam vocibus profunderent, quid aliud,
obsecro, faceremus, quam gnavi milites, qui ubi hostem armorum aliquo
genere vident esse superiorem aut loco, consilium inveniunt, quo
vel eisdem armis comparatis superent, vel loco expungant. Sic ergo
sumus arcem istam vestram adorti; si tropum nulla ratione admittere
obstinastis, iam hęc sequentur incommoda: Primum, quod pontifex
Romanus recte adseruerit panem transmitti in carnis substantiam.
Oportet enim hanc demonstrandi vocem intendi aut in panem, aut corpus,
aut panegyrim, in qua cum symbolis panis et vini commemoratio
mortis Christi agitur. Si in panem tendit et tropus secundum vos non
potest in his verbis tolerari, iam panis transit in corpus Christi, et
est corpus subito, quod iam panis erat. Si vero demonstratio in corpus
dirigitur, iam vicerunt, qui dicunt Christum dixisse: "Hoc", quod
scilicet demonstrabat, "est corpus meum", quem sensum Carolstadio
imputatis. Qui sensus nihil aliud poterit quam: "Corpus meum est
corpus meum"; si vero panegyrim, hoc est: coetum gratias agentem,
iam nos vicimus. Nec est, quod dicatis pronomen "hoc" demonstrare
tam panem quam corpus Christi hoc sensu: Hic panis est panis et
corpus Christi simul, aut: "Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26]
tantum valere quantum: In isto pane est corpus meum; nam utrobique
tropum datis verbis dominicis, etiam imprudentes, etiam qum tropum
maxime repudiatis. Quin prior expositio, qua quidam exponunt: Panis
est panis et corpus Christi simul, sermonem dominicum confundit; nam
si panis est, non recte dicetur de eo, quod corpus Christi sit. Verum,
quid non videmus nos nihil quam λογομαχεῖν? Si enim tropus admitti
non debet, iam id incommodi sequetur, quod Romanus pontifex tradidit,
quod panis substantia in corpus Christi transmutetur. Aliud
incommodum, quod Christi corpus comedi, tangi, videri, gustari sensu
oportebit. Nam non simpliciter dixit: "Hoc est corpus meum", sed:
"Hoc est corpus meum, quod pro vobis traditur" [Matth. 26. 26]. Sic
autem est traditus, ut tunc erat corporis status. Is autem erat sensui
ac passioni obnoxius, alioqui non doluisset cum pateretur; quod absit,
ut dicamus. Ut ergo tum sentiebat et sentiebatur, sic oportebit eum
sentiri, cum edetur. Perinde enim atque isti quiritabimur: Verba sunt
plana; "Quod pro vobis traditur" ait: Sic ergo editis hominem, ut est
traditus. Si enim corpus edi oportet, quia dixit: "Hoc est corpus meum"
[Matth. 26. 26], aeque oportet corpus sensibile edi, quia sensibile vulneribus
ac morte adfectum est. Aliud ergo incommodum erid, quod et
Christum oportebit dentibus comminutum dolere. Ultimo, quum et
alia multa sint, tamen istud maximum est, quod vos semper voce diluitis,
quod nullus intellectus (loquor autem de fideli intellectu) capit
corpoream hic carnem commanducari; ista enim duo, spiritualiter manducare
et manducare, ut est cruci adfixus, sic disparata sunt, ut ea coniungere
nullus intellectus possit. Taceo Marcionis dogma, quod non
alia via poterit commodius redire, quam si confiteamur nos Christi
corpus comedere, quo modo in cruce pependit; sic autem dicere oportet,
si a tropo contumaciter abhorremus, quia dixit: "Quod pro vobis traditur"
[Matth. 26. 26]. Cum enim nihil neque sentimus neque videmus,
iam superavit Marcion, impassibile corpus circumtulisse Christum.
Absurda igitur obiicimus, partim quia tropum non admittitis, cum tamen
simul citra tropum nunquam exponatis, partim vero, quod sine tropo
torta verba absurde dissentiunt ab aliis scripturae locis; de quo infra.
Iam et hoc, quod in reiectione tua habes, nempe: "Obiiciunt miracula
visibilia, et hoc sciebamus" (sic tua habent, arbitror), prorsus non
debuisti transire. Vos enim estis, qui miraculo fieri omnia contenditis.
Nunc ergo a vobis, quod nam miraculum Christus unquam fecerit,
quod nemo senserit, nemo tradiderit, ut ostendatis, requirimus. De virgine
natum esse, sic omnibus fuit expositum, ut et hodie, cum apud
Matthęum legimus: "Noli cessare Mariam coniugem tuam, quo minus
domum ducas; quod enim in ea natum est, de spiritu sancto est"
[Matth. 1. 20], et admiremur et ei, quod admiramur, indubitata fide
credamus. Sed miraculum invisibile forsan obiicis, quod fides a nobis
ipsis non sit, sed ex patris afflatu. Sed, quis patris adflatum non sentit
in mente, corde atque omnibus animi viribus? Miraculum autem praesentię
Christi corporis, quis unquam sensit? Aut, ubi unquam Christus
perhibuit miraculo fieri? Aut, quod tandem huius miraculi vestri
testimonium ex scripturis adfertis? An non et vos avocatis a contemplatione
corporeę manducationis? Quid ergo miraculi est, quod spectari
renuit? Fides quanto magis exquirit ac scrutatur seipsam, eo magis
augescit. Hic fidem ogganniunt et a contemplatione terrent. Adparet
subventaneas aut vitiatas merces vendere mercatorem, qui visum et
contemplationem negat. Deinde feruntur quidam suis verbis non attendentes,
quantum sit discrimen inter ea, quę agit deus tam apud se,
quam in substantias spiritales, et ea, quę agit in rebus corpore amictis.
Quę enim in mentes nostras instillat aut inspirat, inter miracula non
sunt numerata; sed, quę in rebus crassioribus extra ordinem fierent, ea
demum dignati sumus miraculorum nomine, quamvis de voce miraculi
nolim pertinacius contendere. Corpus ergo Christi edere de his est,
quę in mentem nec spirantur nec stillantur. Spiritum enim esse oportet,
qui mentem vivificet [Joh. 6. 63], quique ad eam penetret, corpore pasci
abhorret. Reiicitur ergo corporea istorum comestio inter ea, quę extra
ordinem fiunt. Probent igitur miraculum, nam mens piorum nihil abhorret
a spirituali filii dei manducatione, imo ea pascitur ac saginatur, at abhorret
a σαρκοφαγία. Dicunt miraculo fieri. Ostendant miraculum non
oculis, sed menti et intellectui piorum ex apostolorum aut euangelistarum
literis. Ideo non inconsulte fecisses, etiamsi ad miraculorum obiectionem
stetisses; sed sero moneo, perrexisti enim ad ista quoque satis
nasuta. Nolo enim dicere: deformia.
"Querimus aliud; semper aliud occinunt quam quod quęrimus.
Quęrimus, quę ipsi reddunt Blę." Quid huius vis, optime Luthere?
Quid enim unquam quęsivisti? Quid a quo petivisti? Certe animi
angores hac epistola sic questus es, ut in eo hactenus, quod ad hanc
causam pertinet, nemo aliud sedere putaverit quam impatientiam. Quid
enim quam voces et eas vehementer amaras in nos iecisti? Aut quid
tandem in ista tua querela desideras, cui non sit pridem abunde responsum,
ut iam patuit? Si sic pergimus in ecclesia Christi ęmulari,
odisse, maledicere, neminem audire, clamore pugnare, mutuo traducere,
ex nobis, quę lubet adserere, in quem statum rerum summam trahemus?
Et tuum ex comoedia Blę, nescio, utris potius conveniat, nobis, qui
non uni alicui, sed neque omnibus neque singulis rationem fidei ac
doctrinę nostrę unquam negavimus, id autem citra convicia immania et
atrocia, an istis, qui nihil nisi Blę blactiunt. Nunc dicunt Christum
edi, sed in pane; mox et panem et vinum esse ac corpus quoque
Christi, quod editur. Tercio, nihil hic corporeum edi, attamen adesse,
ad verborum aut caenę imperium scilicet; atque hęc omnia sic insulse
ac intempestive, ut nesciam, utri infoelicius constent isti, an servus iste,
qui suo Blę absolutionem invenit. Quodsi maxime sint aliqui apud
vos, qui Blę respondeant, at a nobis non audies Blę, sed ναί.
Nunc iterum ad tua recensenda convertimur. "Nihilominus iactant
nos non prodire, neque eos confutare." Ego, Lutere, tam abest, ut
unquam iactaverim te non prodire, ut quoties prodieris in hanc harenam,
semper ingemuerim. Videbam enim, quam rem oppugnaturus
procederes, neque penitus ignoti erant mihi lacerti tui. Apud nos nemo
est, qui tibi hanc pugnam non ingenue invideat. Quomodo igitur tibi
insultaremus? Quod autem nostra non confutaveris, tute negas; autumas
enim, cum adversus Carolostadium, tum in aliis sive libris sive epistolis,
tuam sententiam sic firmavisse, ut somnia esse oporteat, quę
contra proferantur. Sed, heus tu! Cęcutimus in nostra causa. Permittamus
ergo eam iudici. Cui? Regis uxori, ecclesię. Aude hoc,
mi Lutere, quod nos sumus ausi, libros nostros apud omnes ecclesias
legi patere. Nam nos tam tua in hac re quam etiam pontificiorum
libros commendavimus ad legendum, ut eo magis esset ingenua veritatis
victoria.
Quę deinde aliquousque agis per epistolam, eiusdem farinę sunt.
Perstas enim nos nihil solidum aut salubre attulisse, quod aut argumentis
probe connexis te non vinctum scilicet abduxerimus, aut conscientiis
ἀναψυχὴν καὶ παραμυθίαν [cf. 1. Kor. 14. 3] nondum pręstiterimus.
Qui hoc scis? De argumentis ergo scias ecclesiam pronunciaturum,
conscientias autem domi ac in sinu, ut dicitur, gaudere, quorundam
etiam, quos tu speras adplausuros et subscripturos.
Deinde, deinde ais (de Bucero scilicet loquens): "quod ea ipsa pręfatione
mihi testimonium perhibet, esse me vehementem adversarium
suę sectae. Atque utinam per negocia liceret esse vehementiorem"!
Haec tua sunt. Nos sectam nullam agnoscimus quam Christi viam
[cf. Acta 24. 14], quae nonnunquam secta et in bono et malo vocata
est. Isti autem sunt sectarum autores, qui vetant pervestigari, quid
liquido sit in causa, et ecclesias a iudicando arcent. Quod te Bucerus
vehementem adversarium fecit, non dubito maligne non esse factum ab
eo, sed ut agnoscendo leniret, qui non nunquam, indulge quaeso, non
paucis videris ęquo plus esse feroculus. Optas autem, ut per negocia
tibi liceat esse vehementiori. Ego tibi opto adfectuum ocium ac mitigationem,
qui te sic per omnem istam epistolam adobruerunt, ut mihi
doleat huiusmodi exemplum sive nobis sive posteris transmitti. Utinam,
si erraremus, vehementior esses, non contumeliis atque calumniis, praeter
quas epistola nihil habet, sed scripturis et argumentis.
Post haec sic scribis: "Quanquam velit rem videri leviculam istam
dissensiunculam, denique citra fidei iacturam." Hęc tua sunt. Tu non
putas rem esse leviculam? Pondus ergo adpende, ut et ipsi sentiamus
esse gravem, non istis vestris: Satan, blasphemia, venenum, mendacium,
impietas, quibus pontificum in nos diplomata scatent, sed solidis tum
argumentis, tum scripturis. Bucerus autem in nos potius quam in te
peccavisset, nisi hoc fecisset consilio, ut aliqua via revocaret ab adfectibus.
Levis enim res non est, docere, quod carnali corporis manducatione
conscientiae firmentur, peccata remittantur, id essentia pręsens
fiat, quod verbo doceatur, et quod omnium est impiissimum, quod iste
sive panis, sive corpus, sive sacramentum adorari debeat, cum contra
toties inculcaverit Christus: "Qui credit in me, habet vitam aeternam"
[Joh. 6. 47], et, quo uno promissiones vestrę omnes depelluntur: "Qui
venit ad me, non esuriet, et qui credit in me, non sitiet in aeternum"
[Joh. 4. 14]. Ad Christum si venistis, nullum iam cibum requiretis
conscientiae; Christo si fiditis, sanguinem non sitietis, carnem non adpetetis.
Citra iacturam fidei, dixit, aliter atque aliter posse in hac re
sentiri. Ego non adsentior, sed, quod scripsit, indulgeo. Voluit enim
vir optimus extenuatione morbum levare. Qui enim firma in deum est
fide, nulla re potest confirmari quam ea, qua fides nata est. Haec
autem est dei spiritus, qui bonitas, lux et robur est conscientiae, atque
solus hoc est, quod dicimus. Nequit enim pia mens corpore vel pasci
vel firmari; credere igitur carnis esu conscientias firmari, cum fidei iactura
coniunctum est. Nullo enim eloquio dei nititur. Et contra: Qui
Christo fidit, nihil esurit aut sitit. Donavit ergo tibi isto sermone
plurimum Bucerus.
Pergis postea sic: "Sic enim sentit ille spiritus, fidem non perdi,
si Christus mendax in verbis suis blasphemetur. Quo argumento satis
declarat, qua aestimatione dignetur Christum cum toto suo regno.
Nam cum utrinque Christum sic et sic dicere contendamus, sintque
ea contraria, necesse est aut nos aut illos Christo falsum et mendacium
impingere. Sed Christum mendacem facere, si hoc non est: Christum
negare et fidem eius blasphemare, quid est tamen: Christum, quęso,
blasphemare?" Hactenus tua. Tam abest, ut pia mens putet fidem
non vitiari, etiamsi Christi verba vitientur, ut fidem pro fide non
reputet, si omnia Christi verba pro sacrosanctis non habeat. Solus
enim veram iusticiam non tantum sicut alii pręceptores docet, sed etiam
largitur ac praestat. Ubi tamen praetereundum nobis non est, quo
minus in memoria teneamus, quanam iusticia ditet, aut qualem doceat.
Docet autem internam istam, quae nihil aliud est, quam spiritus, haec est:
fides et veritas, atque eam gratis donat. Docet et externam esse, misericordiam
facere, fidem servare, ius suum cuique reddere; sed et istam
donat; ex priore enim tanquam fonte dimanat. At iusticiae isti, quae
ab externo in nos succedat aut ab ulla re corporea sumpta et in nos
realiter aut naturaliter transmissa expiet, mundet aut iustificet, nihil
prorsus reliquit integrum. Arbitramur ergo fidem vehementer defoedari,
dum ad externorum glandem, quod dicitur, redimus. Non ergo dicimus
Christum mendacem, dum negamus his verbis: "Hoc est corpus
meum" [Matth. 26. 26] carneum corpus coenitari; sed per fidei regulam
simplicemque fidei scientiam certi sumus, Christum nihil corporeum
dedisse, cum certi iam simus corporeo nullo adhibito iustificationem
contingere posse. Absit invidia! Cum de corporea re loquimur, nolumus
quicquam detractum esse precio Christi corporis hostia facti, sed
solummodo negamus corporis carnalis ad animam adhibitionem quicquam
ad iustificationem facere, cum, quod corpore carneo vesci anima
nequit, tum, quod Christus ipse spiritum esse oportere, quod iustificet;
carnem autem nihil poenitus prodesse [cf. Johs. 6. 63], luculentissime
disseruit. Unde quum vos contenditis carnem edi et esam ad animę iustificationem,
confirmationem et caetera conferre, nos contra negamus haec
omnia et frivola esse ab omni parte ostendimus, iam non dicimus
Christum mendacem, imo ne eos quidem, qui errant, mendaces facimus;
tam abest, ut Christo quicquam tale imputemus. Vide ergo, ut tu argumenteris
aut colligas. Nos enim sic colligimus: Vos adseritis carnem
edi, nos negamus. Ergo necesse est alterutros errare. Non enim possumus
utrinque errare, cum certamen sit de genere contrariorum, e quibus
alterum cadere, alterum vero surgere oportet. Vos autem sic colligitis:
Nos adserimus, vos negatis; ergo mendacem Christum facitis. Quomodo
Christum in collectione sive conclusione accersitis, cum eius
nulla prius sit habita mentio? Ignoratis etiamnum sic fuisse colligendum;
ergo alteri ex nobis errant? Sed atrociter debacchandum est et
autoritate nostra nitendum scilicet, ubi veritas nos deficit. Secundo loco
non attendis nobis non esse certamen, an Christus dixerit: "Hoc est
corpus meum" [Matth. 26. 26]; nam in hoc toti consentimus, sed, num
his verbis voluerit corpus suum carnaliter edendum adponere. Unde
non digladiamur, ut tu ais, an sic dixerit, an minus; sed an quod dixit,
sic aut sic debeat intelligi. Nulla ergo nobis impingi debet Christum
mendacem faciendi suspicio. Sed et ista parte hiat collectio vestra,
quod principii petitionem incurritis. Cum enim sic facitis impetum: Vos
negatis Christi corpus edi, ergo Christum facitis mendacem; ipse
enim dixit: "Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26], nihil plane agitis,
quam quod ei nitimini, quod controvertitur. Haec enim est pugna: Num
Christus voluerit his verbis carnale corpus adponere; cumque nondum
eviceritis hoc voluisse, imo ne possitis quidem evincere, tamen pro fundamento
iacitis argumentationis vestrae, dicentes: Ergo facitis Christum
mendacem. Quamobrem? Quia dixit: "Hoc est corpus meum" [Matth.
26. 26]. Ergo, si edi negatis, mendacium illi imputatis. At controversia
est, num verba debeant in tam alienum sensum rapi, nec ne. Ne ergo,
mi Luthere, spiritum aut iactemus nostrum, aut aliorum reiiciamus,
dummodo sic undique deprehendimur adfectu ferri, et non modo scripturae,
sed ne rationi quidem parere.
Postea sic habet epistola: "Atque hoc est, quod semper dixi, sacramentarios
illos hęreticos habere Christum pro ludo, et serio nunquam
esse ab eis cognitum aut doctum, quantumlibet magnifice iactent euangelion,
et gloriam dei sese quęrere." Et ista tua sunt. Ad quae nos
sic respondemus: Emphasim habet istud tuum verbum: "dixi"; vis
enim tempestive monuisse videri, quales essent sacramentarii hęretici
futuri. Ergo propheta es tu. Sed nondum docuisti hęreticos istos
Christum huius facere, cuius dicis. Iam enim satis visum est, nulla
ratione id colligi posse, quod prętendis; audacter ergo omnia. Verum
tamen istud non est tacendum: Illos habere Christum ἐν τῆς προσθήκης
μέρει (nolo enim "pro ludo" dicere), qui carni tribuunt, quod divinitatis
solius est, qualia sunt, fidem confirmare, peccata dimittere (quis
enim peccata remittit, nisi solus deus?), id naturaliter praestare, quod
verbo docetur. Quę omnia cuius, oro, sunt, quam divinitatis, quam
spiritus, quam potioris naturę? Qui ergo naturarum proprietatem confundunt,
hi putant nihil referre, ut quidque de quoque adserant. Quos
tu iam vides, cuius Christum faciant, arbitror: Haereticos non debemus
adpellare, quos scripturis non convincimus. Nos autem tam abest, ut
scripturis vincatis, ut contra omnis scripturę sensus a nobis stet. Vos
autem ad infirma elementa [cf. Gal. 4. 9] confugiatis, puta ad similitudines
et suasorias naturales (id, quod abunde sermo tuus in fanaticos
testatur), et ad audacia ista: "Clara sunt verba" (quę obscurissima sunt,
si sensum spectes): "Tropum in re tam ardua non admittimus", ac simul
tropo exponitis, cum dicitis: In isto pane editur corpus Christi. Contemplare
nunc mihi paulo oculatius, utris tandem accommodatius videatur
hoc esse convicium: "Sacramentarius hęreticus." "Et serio", ais,
"ab his haereticis nunquam cognitum esse Christum aut doctum."
An vero tu ista serio? Ponam autem brevem veluti summam, ut ipse
Christum agnoscam, quam et paulo ante delibavimus. Ego agnosco
Christum esse iuxta apostoli verbum 1. Cor., sapientiam a deo, iusticiam
et sanctificationem ac redemptionem [1. Cor. 1. 30]. Sapientiam, quod
natura deus est, qui omnia non solum novit, sed moderatur etiam.
Sapientiam a deo, quod eum omnipotens pater ad nos misit (non autem
quo minus antea fuisset in mundo, sed ut mittendi verbum pro naturam
humanam adsumendi intelligamus), ut coelestem sapientiam adeo perfecte
doceret ac luculenter, ut, quicquid ille docuisset, id tandem esset
verę sapientię typus. Unde et Paulus fatetur se nihil scire quam
Christum Iesum et hunc crucifixum; quod vir prudentissimus nunquam
dixisset, si non perspectum habuisset in eo esse omnes thesauros
sapientiae et scientię, quemadmodum Coloss. 2. testatur [Coloss. 2. 3].
Sapientiam a deo, quo nos certi fieremus externa nulla posse ad iustificationem;
id quod per omnem tum vitam tum doctrinam eius manifestum fit.
Quę enim externa non exautoravit? Locum? At mulierculę etiam confabulans
ostendit futurum, ut neque in monte Garizim neque Hierosolymis
adoraretur, sed ubique in spiritu et veritate adoraturi essent veri
cultores [Joh. 4. 21ff.]; et asseclas suos monuit, ut ad quemcunque locum
mitterentur pro inveniendo Christo, ne irent [Matth. 24. 26].
Tempus? At sabbatum propter hominem testatur esse factum, non
propter sabbatum hominem [Marc. 2. 27]; et semper docet esse orandum
[Luc. 18. 1]. Personam? At "quicunque, ait, pro me venerunt,
fures sunt et latrones" [Joh. 10. 8]; et prętextum earum precum, quas
Judęorum religiosi non ἀμισθωτὶ pro idiotis ac vulgo faciebant, aucupia
dixit esse rerum [Matth. 6. 5]. In summa sic docuit, ut nemo, qui
mente pręditus est non videat, in hoc uno fuisse, ut domino fideremus
ac vitę sanctimonia innocentiaque coleremus. Cumque vicio et calamitate,
quę naturam nostram in herba, quod dicitur, perdidit, sic simus
cupiditatibus alligati, ut nihil eorum, quę deus a nobis requiret, digne
ac ut oportet faciamus, fit, ut iterum terreat iusticia dei. Nam utcumque
illum misericordem ac bonum prędicemus, iustum tamen simul
agnoscere cogimur; - neque enim vere bonum esset, quod iusticia vacaret.
Iam ut eius quoque iusticia sacrosancta maneat, et homo tamen,
qui ea nihil dignum facit, non perpetuo privaretur eius contubernio,
viam invenit, qua et iusticię satisfieret, et miser contubernio dei restitueretur.
Misit ergo filium, qui nostra fieret iusticia, sanctificatio [1. Cor.
1. 30] et redemptionis precium; atque iis modo fieret, qui a deo electi
atque intus spiritu docti id firmiter crederent, quod per unam misericordię
dei viam (nam quod iusticiam oblato filio placavit suam, itidem
est misericordię opus) ad beatitudinem ęternam pateat aditus. Huius
autem misericordię pignus ac vadimonium factus est filius eius. Quomodo
enim non omnia nobis donabit, qui filium dedit [Röm. 8. 32]?
Non commanducatus, sed spei nostrae fundamentum factus, non quatenus
caro est, sed quatenus dei filius est, qui carnem induit. Sic
brevibus habes, ut ipse Christum agnoscam, nempe lucem esse ac
summam sapientiam, quae mundum sic illustravit, ut videret non aliis
obsequiis deliniri deum, quam innocentię, non alio precio aut vectigali
coelum conscendi quam filii dei ἀπολυτρώσει, non aliis calcaribus ad
verae virtutis opus excitari, quam spiritus inflammatione, non aliis
fistulis in animas nostras verum refrigerium derivari, quam eiusdem
spiritus irrigatione ac influxu; sic Christum agnoscimus. Quodsi hoc
non est eum serio agnoscere, fatebor me nondum agnovisse. Quod
autem ais neque unquam serio a nobis doctum esse, qui, quaeso, scis?
Nos audistin? Ecclesias nostras vidistin? Corda nostra tibi perspecta
sunt? quibus ex fructibus? Ubi prodimus veram religionem? Cur
iudicas, mi Lutere, alienum servum [Röm. 14. 4]? Cum ergo Christum
recte domi agnoscamus ac foris doceamus, eius sit definire, qui
solus novit corda hominum [1. Kön. 8. 39], adparet iterum tibi istud
"serio", imprudenti, nolo enim dicere impudenti, excidisse.
"Qui perit, ais, pereat.". Itan' clavum procella magis ac magis
saeviente abiicis? Exercitum Christi tam crudeliter vides a nobis
caedi, et "pereat", ais? quin prodi ac veritatis scutum nobis punctim
caesimque omnia pręsidia vestra oppugnantibus oppone! Tute in portu
es, et tot myriades a nobis vides mergi, funes, tigna, sudes, et quicquid
materię deprehenderis, in flumen deiice; salvi fient aliquot, etiamsi non
omnes. Sed heus tu, ne scobem aut stipulam illis porrigas; hactenus
enim his impediti potius quam adiuti sunt; solida esse ac fortia oportet,
quibus nos niti velis ad emergendum, alioqui ne manum quidem admovebimus.
"Sectas vastatrices" eas esse, quę contumaciter verbum dei recipere
nolunt, sed suo sensu imo errore nituntur, in superioribus satis est
ostensum. Nos magnopere admiramur, qua fronte certi quidam, qui
euangelii prędicatione gloriantur, audeant ecclesiis suis negare doctrinam
tot scripturę columnis fultam, quum nihil sit tam foecundum ac fertile
seditionum ac dissensionum atque pertinacia, nihil tot sectas producat.
Eos ergo sectarum nomine insimula, qui publicę libertati ecclesiarum
frena lupataque inserunt: hi enim sectarum duces sunt.
Recte autem mones post calcem epistolae, apostoli verba subnectens:
"'Mittet illis deus erroris operationem, ut credant iniquitati, qui non
receperunt dilectionem veritatis' [2. Thess. 2. 11. 12]. Hoc verbum coepit
impleri et implebitur, ut probentur electi et damnentur reprobi." Sic
tua habent. Nam sic videbis pios omneis hac nostra digladiatione oculos
recipere; contra vero hypocritas furere, scindi atque torqueri, ut palam
fiant cordium cogitationes ac consilia [Hebr. 4. 12].
Haec ad epistolam istam tuam, quae sic est nigro sale referta,
ut, si tantum haberet solidi candoris, nihil esset ea vehementius et
acrius. Sed per immortalem deum, nihil unquam tuorum legi, quod
sic nihil habeat roboris, nihil scripturarum, nihil argumentorum, imo
ne micam quidem ullam alterius rei, quam summę amaritudinis, ut
ipse, nisi horum fides, qui eam miserunt, et tua ad acerbitatem omnibus
iam nota propensio persuasissent, nunquam credidissem ex officina
tua prodiisse. Paulo tamen fusius ad eam respondimus, duplici nomine:
Uno, ut quandoquidem in lucem proditura erat (excudunt enim nostra
tempestate typographi citra delectum, quęcunque lucelli quidpiam pollicentur,
parum admodum posteris prospicientes, quibus non est tutum
tam amarum scribendi exemplum relinquere), esset simul antidoton.
Altero autem, ut simplex lector simul cum veritatis luce adfectuum
studia deprehenderet. Habes autem nunc, quod principaliter hic intendimus,
carnem Christi ad edendum nihil prodesse. Unde confestim
sequitur: non ergo traditam esse ad edendum. Hinc verba Christi:
"Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26] alio sensu esse dicta, quam,
ut corpus ad edendum dederit. Consultum perinde iam erit ęstui tuo,
quo clamabas: "Obiiciunt carnem nihil prodesse; at hoc sciebamus,
aliud quęrimus." Nihil enim ultra requires; non dabis manducationi
fidei fulsionem, non peccatorum remissionem, non exhibitionem naturalem
rei, quae docetur, et id genus figmenta; sed plane scies, tropum
hic omnia reseraturum ac servaturum esse, sic, ut in scriptura nuspiam
cogamur ineptire, neque nos neque ipsam torquere, nihil frivolum confingere.
Unde iam his cancellis includere atque in ordinem te cogi patere!
AD EA QVAE IN SECVNDA PARTE
AD │ versus Carolstadium et Fanaticos
scripsit Lutherus.
Coëgisti me tua querimonia, quod ad ea nemo responderit, quae
tu adversus Carolstadium scripseris, horas aliquot eius libri lectioni
pendere. Sed dii boni! Quantum abest, ut isthic solidi quicquam
inveniatur. Unum hoc didici in eo libro, quae sit et qualis Andabatarum
pugna, sic caeci ambo in pugnam ruitis. Agnoscit Carolstadius
veritatem; sed verba, dum troporum vim ignorans, non recto
ordine collocat atque disponit, nulli rei similior quam tyroni, cui animus
et arma non desunt, sed deest armorum peritia; nescit quam corporis
partem, quibus armis munire debeat. Galeam pectori thoracis
loco pręfigit, ocreas circum tempora ducit, armillis crura vestit, facit
ex thorace clypeum, ex clypeo pharetram, ex pilo arcum, ex arcu sagittam.
Sic prodit, inquam, Carolstadius, satis animi ac virium habens,
sed usum ferme ignorans. Descendis et tu protinus in arenam (utinam
non protinus, sed paulo cunctatius! Maturat enim omnia tempus.)
prorsus inermis, atque primum armorum rudem omnibus ridendum adponis
tot ironiis, scommatis, sannis, mycterismis, sarcasmis, ut nullus
eum oculus tam plane perspicere intuendo potuerit, quam oratione tua
depictus contemplatione pernoscitur. Cumque bene ridiculum fecisti,
iam pulveris, scobis, terrae, offutiarum, hoc est: contumeliarum, calumniarum,
conviciorum ac maledictorum tantum in imprudentem iacis, ut
spectatores omneis suspendas ac incertos facias, hominem rideant an
misereantur. Ille porro immotus stat, loco non cedit, nihil, quod ridetur
propter armorum imperitiam, curat. Adclamant ex spectatoribus,
ut arma transponat, sed nequicquam; putat enim in suum quęque
locum pulchre composuisse. Adhortantur et te, ne tam immoderatis
conviciis rem perfici speres (non enim ignoramus, quam fidos habueris
monitores, ne causam eis defenderes armis, quibus nihilo esset melius
habitura), sed ęque frustra (quid enim ageres, cum nullam habeas
cuspidem, quae καίριον vulnus dare possit in hoc genere pugnae?).
Sic enim omnia, quaecunque in hac re scribis ac doces, offutiis et
conviciis stipas, ut qui tecum acturi sunt, haereant, num pulveres
primum tuos abstergant, an protinus pedem conferant. Nam si calumniis
minus respondeant, verentur, ne quibus ex grege nociturum sit; si
magis, periculum est sui potius quam veritatis studio videri pugnam
iniisse. Hactenus velut ὑποτυπώσει pugnam vestram descripsi, ut
fortasse utrunque sim parum aequum habiturus, si modo pergitis, ut
coepistis. Atque ęquum lectorem adpello; is iudicet, an indignam rem
faciam, quum libere ab eo exemplo deterreo, quo in ruinam trahi potest
sana euangelii doctrina. Hoc enim uterque animo pugnat, ut sese
victoria insignem reddat. Ruit enim alter in certamen, armis et causę
confisus, artis parum habens; alter sola arte instructus, armis autem,
commeatu, machinis, etiamsi pecunia non omnino, destitutus; aureum
enim habuit, quo ἀντίμαχον coemeret; atque uterque gladiatorio animo,
vincere volens aut vinci. Nihil datur morę ac consultationi, ut aut ille
sic meditaretur: Causam quidem habes bonam, sed cave, ne agendo
tibi perimatur, aut iste sic secum reputaret: Agendi pugnandique gnarus
quidem es ac solers, verum quid inermis contra tantum etiam stolonem
armatum poteris? Succedent in harenam alii, qui rectius armis uti
norunt. Sed nihil horum fit, concurritur, confligitur, cęditur, et totidem
plagis consumitur hostis. Porro ad spectatorem Christi populum interea
nihil iucundi aut fructi redit, sed damni nonnihil datur. Cum
enim in vos mutuo inauditis conviciis debacchamini, iam quisque de
grege putat sibi quoque vicio minime futurum, si ad consimilem modum
iurgetur, quum antesignanos videat nullis parcere iurgiis, imo iniuriis.
Debemus ergo, o fratres candidissimi, non sic ad ullorum impudentiam
connivere, ut inoffense ac citra contradicentiam patiamur in ecclesia dei
quicquam agere, quo mores non tantum nostri contaminari, sed et
posterorum quoque, si talia ad eos transferimus exempla, possint. Unde,
mi Luthere, pręstaret, ut is liber, cui tu gloriaris hactenus non esse
responsum, nunquam in publicum prodiisset, quanto magis, ne tuo
nomine esset insignis. Quid enim, quaeso, quam iratus in hostem
regeris quicquid adprehenderis? Et quum omnia undique sedulo perpendimus,
tenet Carolstadius sententiam veram istam, quam sacrę
undique ferre possunt literae; sed verba, de quibus est controversia,
violentius discerpit, quod nobis ferendum non est. Tenes tu non sententiam
veram, sed verba minus intellecta, neque ea vis tractari, quo
magis verus sensus redoleat; quod omnium minime est ferendum. Cum
enim ex verbis non recte intellectis contumacia augeatur (dicunt enim:
Verba habemus), eripienda sunt e manibus eorum verba, atque omni
ex parte perspicienda et consideranda, quo deprehenso errore impudentia
in pudorem vertatur.
Cum ergo librum istum, ad cuius nervos iam accedimus, cum
magno dolore legeremus, nihil uspiam adparuit, cui non ter quaterque
responderimus, exceptis calumniis, sycophantiis, loedoriis et id genus
amaricamentis, quę ut nihil ambigo, non usque adeo impotenter ac
sine causa tibi esse profusa (sumus enim homines, et Carolstadius
talis nobis adparet, qui et offendi facile possit et offendere), ita nullatenus
debuisti tantum calamo indulgere, quantum exasperatus poscebat;
neque solum cogitare, qua re ille dignus esset, sed quid te deceret.
Quod dum non attendis, talem librum extrudis, quem omnes gaudemus
esse Germanicum, ne istud maledicentiae exemplum (non est enim
παρρησία) alterius linguae hominibus propinetur. In quo tu libro ita
prorsus nihil habes, quod nostrorum vim sustinere possit, ut simus non
mediocriter admirati, quid tandem spectans tam confidenter obieceris,
nondum iis esse responsum, quae isthic prodideris. Nam et ea, quę
adversus Carolstadii violentiam, quam verbis facit dominicis, profers,
tam plena sunt absynthii, ut, etiamsi salutaria essent, horrorem tamen
non parvum lectori adferrent. Potuit ergo et iste locus de non confundendis
verbis domini moderatius tractari. Sed ad nos redeo. Cum,
inquam, per omnem librum praeter unum non inveniremus locum, qui
nostram responsionem requireret, eum statuimus hic exponere. Quem
et tu arbitraris esse Tenediam securim, imo fulmen, quum βρονταξύνην
eum vocas, non iam πλεθριαίοις contentus, nisi Iovialia quoque
nobis proferres.
Is ergo est Pauli 1. Cor. 10: "Calix benedictionis, quem benedicimus,
nonne communicatio sanguinis Christi est?" [1. Cor. 10. 16]
etc. Quem tu locum talem esse putas, ut per eum omnia adversariorum
propugnacula et munitiones, tanquam per intolerabilem machinam
deiiciantur. Imo triumphas, sed plane, ut est in proverbio, ante victoriam.
Quae igitur ad rem minus pertinent obmissis, quae tu scilicet
cum Carolstadio peculiariter, ea primum, in quibus hallucinaris, firma
expositione, non a nobis, sed ex ipsius Pauli verbis petita, illustrabimus;
secundo loco naturalem Pauli sensum in unum comportabimus.
Quae igitur de fractione tradis, pulchre probantur omnibus piis.
Atque utinam sic omnes essent docti rem Christianam, ut de externis
nihil essent curiosi, sed cuique suum ecclesiae morem permitterent;
dummodo res ipsa, quae significatur, aliqua saltem analogia sive proportione
in externo ad archetypum ageretur. Prodierunt enim catabaptistę,
perniciosum genus hęreticorum. Hos merito hęreticos adpellamus.
Nam multoties convicti resipiscere tam abest, ut voluerint,
ut etiam secessionem fecerint, non ab impiis, Christum aut negantibus
aut pontificem adserentibus, sed ab iis fratribus et ecclesiis, quę
Christum sanctissime et confitentur et vitę in melius mutatione colunt;
neque alia ratione, quam quod isti perhibent retingi oportere, nostri
porro abhorrent a catabaptismo. Quid enim refert hic ea quoque memorare,
in quibus et errant et miscere omnia tentant: Virum Christianum
gerere magistratum non posse, iusiurandum non debere Christianum
pręstare; quo quid aliud quam magistratus dissolvitur? Inter
Christianos enim hęc dogmata prędicant: Publica esse debere omnia,
non autem licere, ut, qui euangelium prędicent, de euangelio vivant
[cf. 1. Cor. 9. 14]; spiritualia posse iungi connubia. Imo huiusmodi
iam non pauca iunxerunt, ex quibus carnales liberi prognati nunc
noctu vagiunt, quo magis eis liceat esse spiritualibus, et id genus
sexcenta, quorum nullus est finis. Mox enim, ut una parte superantur,
novum aliquo figmento bellum instaurant. Hi, inquam, haeretici, ad
quos sic expaciati sumus, nunc proditionis reos faciunt, dum azimis
utimur, non cibario pane; nunc, si hymnos, antequam edamus, praeeamus.
Christum enim nihil tale fecisse legatur, sed absoluto convivio.
Atque id genus infinita quotidie ogganniunt, cum plane nihil
referat, ipse panem accipias atque inde, quantum est necessarium, detrunces,
an partem ab alio porrectam ori inseras. Maneat suus cuique
ecclesiae mos, si modo in summa servetur analogia, ne ipsis reddamur
pontificiis supersticiosiores. Apud quos in diversis episcopatibus diversi
mores in externarum rerum usu cum essent, nihil tamen inde nascebatur
dissidii. Symbola sunt ista, quae ut honeste verecundeque
nobis tractanda sunt, ita non est postea, cur tumultuemur eorum
causa. Iusticia, pax et gaudium est regnum dei, non cibus et potus
[Röm. 14. 17]. Religiosis ac sanctis vivendum est piis, omnisque huc
vocanda opera; neque de his tantopere digladiandum, in quibus non
est iusticia. Unde et nos vehementer piget huius pugnę vobiscum,
quamvis digna causa sit, propter quam in certamen descendimus. Irreligiosa
enim sunt peccata esu dimitti, fidem firmari, natura praestari,
quod tantum verbo docetur, et quae sunt huius generis vestra. Adhuc
tamen piget dissidii. Plurimum enim nobis interim perit incensae iam
charitatis, id quod cacodaemona nequaquam fugit, qui coelestem ignem
pulchre reviviscentem non ignoravit, qua materia restingueret. Pugnant
charitas et dissidium, ut ergo istam isto eliminet, ut clavum clavo,
fovet dissidium: Cum viciis nobis pugnandum erat et omnia consilia
huc intendenda, quo exul regina virtus ac simplicitas Christiana regno
suo restitueretur. Nunc autem de symbolis contendimus tam crudeliter,
ut charitatem oporteat longissime abesse, praesertim ubi tanta
relucet amaritudo; qua absente subito iniuriarum ac omnis iniquitatis
bruma rediit.
Sed cum deinde sic ais (transferam enim e Germanica lingua
in Latinam tua ex fide, si modo vestra tam recte intelligo): "Attende
tertio, inquis, quod Paulus plane edisserit: ,Ille idem panis, quem nos
frangimus, est communicatio corporis Christi' [1. Cor. 10. 16]. Audin',
frater dilecte? Fractus aut per partes divisus, panis est communicatio
corporis Christi. Est, est, est (inquit Paulus) communicatio corporis
Christi. Quid autem est communicatio corporis Christi? Esse porro
nequit aliud, quam quod hi, quorum quisque de fracto pane particulam
suam accipit, eo ipso corpus Christi accipiant. Ut communicatio
ista perinde sit atque participem esse, sicut commune corpus
Christi quisque cum alio accipiat. Quemadmodum idem Paulus
eodem loci ait: ,Nos sumus omnes unum corpus, qui de uno pane
participamus' [1. Cor. 10. 17]. Unde et ἄνωθεν, id est: abusque maioribus
communio vocatur." Sic tua habent. Hic, mi Luthere, ter es
hallucinatus. Primum adfectu, qui solet in quocumque tandem argumento
ea verba, quę prima facie videntur pro se esse, violenter ac
pręcedentibus sequentibusque inconsultis, rapere ac suo argumento inserere;
ubi tandem, cum eorum perspectum est ingenium, nihil quam
sterilescunt, earum instar plantarum, quae cum radice propagari amant,
si quis absque ea transplantare surculum pergat. Spectanda erant igitur
antecedentia et sequentia. De sequentibus paulo post in tercia hallucinatione.
Antecedentia vero sic, quidnam argumenti Paulus eo loco
tractaret. Obiurgaverat 8. ca. sciolos istos, qui epulas idolorum inter
ἀδιάφορα ponebant, fere similes istis, qui hac nostra tempestate monent
eas imagines, quae ad cultum prostant, ferri posse; docti homines
scilicet. "Quid enim est imago?" inquientes, cum nondum cerebri
tantum habeant, ut discernant inter imagines, quę ad cultum prostant
(ut ferme omnes sunt, quę in templis habentur) et eas, quae minus.
Hos, inquam, Paulus dupliciter errare adseverat. Semel, quod in charitatem
proximi impingant; Christianum enim oportere ab his temperare,
si proximus offendatur, quę libera etiam sunt. Nunc autem istos,
etiamsi convivam esse in idolothytis ἐκ μέσων esset; id, quod Paulus
non permittit, quamvis interim tanquam donat, quo argumentum suum
a charitate ductum fortius urgeat; peccare tamen haud mediocriter,
cum videant teneros offendi. Secundo autem adseverat eos in religionem
ac pietatem ipsam impingere. Id autem, quum interea per nonum
caput usque ad medium decimi ad alia, non tamen aliena excurrisset,
κατ ̓ἀνάληψιν ad hoc argumentum rediens, tractat. Habet autem hoc
peculiare divus apostolus, ut ab externis et cerimonialibus ad interna
ac rem ipsam commendandam, quę cerimonialibus significatur, argumenta
et epichiremata ducat. Exempla: A connubio ducit festivissimum
conatum, quo permoveat ad observationem timoris dei. Facit ex deo
maritum, nos et singulos et totam ecclesiam sponsam, ut interim fidem,
interim aemulationem coniugalem contemplantes huc trahamur, ut pudeat
alio quam ad eum, qui animis nostris maritatus est, spectare. Aliud:
A baptismo, quo, dum mergimur, simile quid patimur Christo, quum
in sepulchrum demitteretur; dum emergimus, resurgenti comparamur.
Cum ergo Paulus [R%:om. 6f.] hanc impiorum hominum obiectionem: Si
ergo gratia donantur peccata, non merito, age peccemus, ut gratia sese magis
ac magis exerat. Quanto enim plus donaverit, tanto fiet manifestior ac
splendidior, diluiturus esset, sic, inquam, a baptismo conatum decerpit:
An ignoratis, quod qui olim in Christum tingebamur, in mortem eius
mergeremur? Nam cum mergeremur, significatione quadam ac typo
cum eo sepeliebamur in mortem pristinae vitae. Ut quemadmodum
resurrexit Christus ex mortuis per gloriam patris, sic et nos a baptismi
lavacro emersi in novitate vitę ambulemus etc. Hic obiter monendus
est pius lector, catabaptistas hunc locum magna vi torquere ad
obsequium erroris sui, negando infantes posse pristinę vitae mori, cum
vivendi adhuc sint rudes. Qua contentione temeritatem suam produnt
ac inscitiam. Non enim tractat isthic Paulus baptismi causam, sed
vitę Christianae. Eam vero maxime necessariam esse probat ei, qui
alias Christi nomine gloriatur, cum propter baptismi exterioris formulam,
tum propter Christi mortem et resurrectionem, quibus simile
quiddam habet baptismus.
Sic et isto loco, quem nunc in manibus habemus, conatur Corinthios
a communione idolothytorum avellere, impietatis ac perfidię obprobratione.
Cum enim prius in charitatem offendere probavisset (vide
obiter, ut non modo in praesenti loco, sed in omni doctrina sua Paulus
omnia dirigat ad regulam duorum maximorum pręceptorum, in quibus
tota lex pendet et prophetę [cf. Gal. 5. 14; Matth. 22. 40]) argumento,
inquam, quod ex lege diligendi proximi duxerat, absoluto, redit ad fortius,
videlicet ad istud, quod ex lege amoris dei derivatur. Et istud tam
solidum ac inviolabile confidit esse, ut eos iudices adpellet, adversus
quorum scientiam pugnabat. Et sic ἀναλαμβάνει argumentum: "Quamobrem,
o amantissimi, fugite ab idololatria, prudentibus loquor, vos
ipsi expendite, quam verum sit, quod dico, vel ab ipsa communione"
[1. Cor. 10. 14. 15]. Hic, inquam, per adfectum hallucinatus es, cum ex
praecedentibus non expendisti Paulum hoc loco non ex instituto agere
de eucharistia, sed eam adsumere pro fundamento ac ὑποθέσει struendi
epichirematis, quo nititur ex communione idolothytorum pellere sciolos
istos ad hunc modum: "Nonne cum in idolothytis accumbitis, iam in
unum corpus, in unam communionem cum idololatris coalescitis? Sit
ergo estis ex corpore idololatrarum, quomodo potestis membra esse corporis
Christi?" [1. Cor. 10. 14ff.]. Hoc, inquam, argumentum parat
Paulus in his, quę antecedunt, de quibus iam diximus. Tu autem, si
isthuc paulo diligentius expendisses, vidisses pro tua perspicacia primo
aspectu, quomodo isto loco communio ac corpus non pro distractione
corporis Christi accipitur, sed pro ipsis hominibus, qui vel in idolorum
convivio accumbentes unum corpus et una communio cum idololatris
sunt, aut in caena gratiarum actionis una concio, ecclesia, corpus, communio
cum Christi cultoribus efficiuntur. Negat enim alterius corporis
esse posse, qui huius sint, ut in tertia hallucinatione patebit.
Istud simul annotabimus: Iurisperitis quoque corpus pro communione
accipi, ut, qui sunt unius eiusdemque collegii, unum corpus sunt;
qui unius populi, unum corpus sunt; qui unius regni, unum corpus
sunt; qui unius coetus, comiciorum, ecclesię, unum corpus sunt. Lex
excidit: Cui occurrerit, indicet!
Secundo hallucinatus es in ipsis verbis, cum ea non es poenitius
contemplatus. Cum enim sic habeant: "Poculum benedictionis" etc.
[1. Cor. 10. 16] et mox: "Panis, quem frangimus, nonne communio est
corporis Christi? Nam totus populus Christi sumus unus panis et unum
corpus. Omnes enim de uno pane participamus" [1. Cor. 10. 16f.], quid,
quęso, te fefellit, quo minus videres duas istas προσαποδόσεις, hoc est:
causę redditiones, quas Paulus tam adpertis notis: "Nam" et "enim"
illustravit? Cum enim dixisset benedictionis poculum esse communionem
sanguinis Christi, et panem fractum participationem esse corporis
Christi, visus est sibi ipsi propter troporum densitatem locutus
esse paulo obscurius. Quo igitur planius capiatur, expedit, quid adpellaverit
benedictionis poculum panisque participationem, et quid communionem
cum sanguinis, tum participationem corporis Christi, quasi
diceret: Quum tali vos epiphonemate adorior: "Poculum benedictionis,
quod benedicimus, nonne communio sanguinis Christi est? Panis, quem
frangimus, nonne participatio corporis Christi est?" [1. Cor. 10. 16], sic
volo intelligi: Poculum benedictionis, quod benedicimus, id est: cum poculo
benedictionis benedicimus, nonne ille coetus noster est communio, hoc
est: populus, ecclesia, concio sanguinis Christi? Vos enim estis communio
sanguinis Christi, (nam istud membrum de poculo reliquit
ἀνανταπόδοτον, sed pani addidit; parium autem idem est iudicium),
qui de uno calice benedictionis hauritis. Et panis, quem frangimus,
nonne communio, sive corpus, coetus, populus, ecclesia, concio corporis
Christi est? Nos enim, quia de uno pane participamus et de uno
poculo bibimus, in unum corpus coimus. Nihil igitur intendo aliud,
quam ut me ad hunc modum capiatis: Cum ab idolothytis non vultis
ullo pacto avelli, cur, quęso, non videtis, quam hoc sit alienum ab his,
qui Christi nomine gloriantur? Potuistis enim ab ipsa gratiarum actione
discere, cuiusnam corporis, concionis aut ecclesiae sitis. Cum enim
cum ecclesia Christi gratias agitis domino pro morte filii sui et isthic
poculum gratiarum actionis bibitis ac panem editis, iam nimirum
videtis vos cum reliquis membris corpus, communionem ac ecclesiam
Christi esse, quam ego ecclesiam, communionem, hoc est: populum
sanguinis Christi atque corporis non ab re adpello. Nam qui certis
ac unis ritibus, sacris, religionibus utuntur, hi et eiusdem professionis
sunt ac nominis. Vos igitur, cum omnes convenitis ad gratiarum actionem,
quod corpore Christi sumus redempti et sanguine abluti, num non
videtis vos esse concionem ac populum corporis et sanguinis Christi?
Concio autem sanguinis Christi, quid, quęso, commercii habere potest
cum concione idolorum [cf. 1. Cor. 10. 20]? En tibi, Luthere, quid hic
agat apostolus, et unde epiphonemata epichiremataque decerpat. Debuisti
ergo in verbis ipsis invenire, quo magis nativum sensum videres, videlicet
hanc orationem: οἱ πολλοί, hoc est: Nos tota multitudo, sive concio
sumus unus panis et unum corpus. Si enim nos sumus unus panis et
unum corpus, iam nos dixit communionem, hoc est: populum sanguinis
Christi, et non dixit: sanguinem communicari, sed nos esse corpus,
communionem ac coetum sanguinis Christi; neque corpus Christi
participari, sed nos esse participationem, hoc est: communionem ac
coetum corporis Christi. Sic ergo fit, ut argumentum foeliciter pugnet:
Si corpus Christi estis, si concio sanguinis eius, quid, quęso, commune
habere potestis cum corpore idololatrarum [cf. 1. Cor. 10. 20]? Impietatis
rei estis ac proditionis, si convivio idololatrarum non abstinetis. Adde, quod
iugum hoc: Unus panis et unum corpus se ipso docet, quid per corpus
hic velit intelligi. Paria enim esse oportet. Si ergo nos sumus panis,
sumus ergo et ipsi corpus. At quomodo sumus panis unus? Causam
reddit: Eo, quod simul de uno pane participamus. Ergo eadem ratione
sumus idem corpus, quia de uno pane participamus. Non enim dixit:
Quia de uno corpore participamus. Sumus ergo communio, coetus,
populus, sive corpus, sive ecclesia corporis et sanguinis Christi. Sed
neque istud tanta insectatione dignum est, quod Carolstadius dixit,
Paulum postremo loco satis declaravisse, quod corpus Christi in
caena non distrahatur, cum dicat: "Omnes enim de uno pane participamus"
[1. Cor. 10. 17], non etiam: Omnes de uno corpore participamus.
Nam Carolstadius utcumque alias secundum vos ineptiat,
tamen hic, quod liquido in re est, vidit. Est enim ultima προσαπόδοσις,
cur totam multitudinem adpellaverit: "Unum panem et unum corpus",
et ait: "Omnes enim de uno pane participamus" [1. Cor. 10. 17]. Quodsi
apostolus in hac fuisset sententia, quasi unum corpus Christi edendo
et participando unum fieremus corpus, iam in ipsa causę redditione
nullatenus dixisset: De uno pane, sed: De uno corpore participamus.
Firmissima enim et clarissima esse oportet, in quibus cardo rei versatur,
pręsertim quum ea in epilogo refricamus. Sumus ergo unum
corpus. Cuius? Corporis et sanguinis Christi. Id autem quo pacto?
Quia in unam panegyrim gratiarum actionis convenimus ac unum panem
simul frangimus.
Tertio hallucinatus es, quod sequentia non anxie expendisti. Ut
enim apostolus sua comparatione quoque firmaret, sic subdit: "Considerate
mihi carnalem Israelem. Nonne qui victimas edunt κοινωνοί,
hoc est: participes sive communicatores sunt arę?" [1. Cor. 10. 18]. In
his, inquam, verbis nullo negocio videri potuit, in quam partem significatione
communionis aut participum aut communicatorum Paulus sit
usus. Hi enim, qui arae participes sunt aut communicatores, non
hercle ideo sunt, quod aram edant, etiamsi esset ex levigatissimis constructa
saxis. Sic qui participatio corporis Christi sunt, non ideo
sunt, quod Christi corpus edant, sed quia in corpore Christi, hoc
est: in mortis eius gratiarum actione panem edunt ac poculum bibunt,
iam ipsi sunt participatio, hoc est: communio sive concio corporis
Christi. Nam eadem vox κοινωνία, quam interpres paulo ante communicationem
vertit, hoc loco in participes est versa κοινωνοί, quo
palam videas communicationem non admodum congruere isto loco, sed
communionem potius. Quemadmodum sumus ad Pomeranum et ad
alios abunde testati. Est ergo sensus: Nonne videtis, quod, qui in
victimis simul edunt, unum corpus offerentium efficiuntur? Hoc est:
unus coetus aut congregatio, ut isti dicantur, pacificorum, alii vero
expiationum ab ipso genere victimae, coetus. Quur ergo non videtis,
vos, quum huius caenę participes estis, corpus aut coetum sanguinis
Christi fieri? Ac rursus, dum coetui idololatrarum conpingimini, cur,
quęso, non vid%.etis participes communicatoresque vos esse ac concionem
idololatrarum? Quod ego minime omnium volo, videlicet, ut sitis de
coetu aut participatione infidelium. Non enim potestis simul esse symmystae
sive coetus dęmonum et Christi, quia non potestis bibere
poculum domini (ecce quomodo poculum domini bibere intra communionem
constituit, non autem communicatio sive haustus sanguinis
Christi, ut undique videas communionem pro nobis, qui sumus communio,
accipi, non pro distractione corporis aut sanguinis) et poculum
daemoniorum, neque potestis esse participes mensae domini et mensę
daemoniorum. Ecce autem, ut perpetuo nihil aliud agit quam ostendere,
cuiusnam coetus sint aut populus. Non licere ergo prodito domino,
veluti transfugas, in convivio infidelium esse membra. Hactenus,
quod ad confutationem tuae expositionis, quam huic loco obtrudis,
attinet. Patrum testimonia hic non est opus producere, cum antea
sint abunde auditi in "Commentario" nostro, in "Subsidio", "Ad Pomeranum"
et "Rhegium Billicanumque" fratres.
Antequam autem expositionem loci huius ponamus, id quoque adnotandum
est, quod benedicere Hebraeis saepenumero pro: collaudare
aut: gratias agere, accipitur. Genesis 14: "Melchizedek collaudavit
Abraham" (solebant enim non modo Romani, sed et reliqui populi
loco gratiarum actionis eum pro publica concione laudare, qui se pro
publica salute obiecisset discrimini) et dixit: "Benedictus Abraham
deo excelso" [1. Mos. 14. 19]. Item Genesis 47: "Introduxit autem
Ioseph patrem suum et statuit eum coram Pharaone. Iacob autem
benedixit Pharaonem" [1. Mos. 47. 7]. Isto loco manifeste ponitur
benedicendi verbum pro collaudandi ac gratias agendi. Parum enim
fuisset urbanus Iacob, si protinus, ut in conspectum increduli regis
venerat, sacrum aliquod carmen in aliena lingua promurmuravisset. Sed
nihil tale factum est. Collaudavit enim regem ac gratias pro tot beneficiis
egit. In psalmis tam crebrum est hoc benedicendi significatum,
ut productione nihil sit opus. De hac voce: "corpus" paulo ante dictum
est, videlicet pro ipsa concione ac communione accipi.
Est ergo nunc iste verborum argumentique apostolici sensus. Attamen
ut ad id redeam, a quo digressus sum: De idolothytis non
perinde ac doctuli vestri sentio. Ut enim maxime inter ἀδιάφορα
numerari permittam, charitas tamen tum proximi, tum dei aliud monet.
De charitate proximi magna parte dictum est. De charitate autem dei,
in quam etiam impingitur, nunc dicturus sum; nempe, quod parum
diligit deum parumque pius est, qui religionem Christi professus atque
unum corpus cum illius ecclesiae membris factus, ad pristinum redit
cum idololatris commercium atque cum illis quoque vult unum corpus
esse. Vos adpello iudices! Expendite, obsecro, quod dico: Nonne convivium
istud gratiarum actionis et collaudationis, in quo symbolicus
potus circumfertur, communio est, coetus, corpus aut concio sanguinis
Christi? Nonne panis, quem frangimus, ęque est communio aut contio
corporis Christi? Hoc est, ne uspiam sim obscurus: Nonne, cum
panem in commune frangimus, concioni aut populo corporis Christi
coniungimur? Nos enim sumus unus panis et unum corpus, eo, quod
omnes de uno pane participamus. Parva res esset, buccellam ori inserere
aut poculum summis labiis degustavisse; sed parvum non est,
hoc in ecclesia Christi fecisse. Qui enim hoc faciunt, experimentum
sui dant, quod corporis eius sint atque populi, qui Christo, dei filio,
fidunt, quique gratias agunt pro morte, quam pro nobis subiit. Tesseram
qui hosti prodit, Metii supplicio dignus iudicatur. Et qui in isto
convivio accumbit (quod quid aliud quam non modo tessera, sed etiam
publica professio est atque sacramentum?) ac protinus in idolorum
sacrificiis itidem, an ille iam proditionis reus non est? Num non prodidit
cum corpus et sanguinem Christi, quibus sese redemptum esse
gratulari falso simulavit, tum concionem istam, quę corporis et sanguinis
Christi nomine propter publicam professionem insignis est?
Quis enim tam hebes est, ut licere putet in duas familias diversissimas
accenseri? Quanto minus licet in eo convivio participem esse, ubi
dęmon colitur, et in eo simul, ubi unus ac solus colitur deus et
collaudatur, quod filium suum dependit pro nostra redemptione? Hic,
optime lector, sensus est verborum Pauli, non ex nostro depromptus
sed ęqua, ut arbitror, lance, omnibus particulis sępe utrinque transpositis,
expensus. Quem tu, Luthere, odio Carolstadii cęcatus,
quum non plane videres, impegisti. Nec ulla quiritatione aut consilio
Christi populus vetari potest, quo minus recipiat, quae solida sunt et
firma pro his, quę magno negocio finguntur, ne erroris possimus coargui.
Hactenus hebetatam speramus acutam istam βρονταξύνην, id est:
bipennem tonitru formidabiliorem, qua tu dissipatum iri sperabas omnes
machinas, quae adversum vos producerentur. Reliqua vero, quae in eo
libro protulisti, successu aut diluentur aut expositione nostra patebunt,
ut nihil desideraturum autumem.
Ad ea, quae in libro de adoratione sacramenti scripsit
Lutherus.
Est et hic liber talis, ut forsan pręstaret in spongiam abiisse
(libere omnia et citra contumeliam); ita enim est et incerta doctrina et
incircumspecta refertus, ut et docere possit, quid sit docere quod ignores,
et circumspectos facere eos, qui ad scribendum animum inducunt.
Quanquam te volo ingenue excusatum esse duplici nomine: Quod ea
tempestate, quum librum istum scriberes, sic esses adobrutus variis
occupationibus, ut expendendi negocii huius copiam tum non haberes,
aut forsan inter ista crepundia (quibus lacte opus erat, non solido cibo
[cf. Hebr. 5. 12]) pręstaret cunctantiorem esse; et quod videri potes
tale quiddam esse passus, quale summi quoque viri. Augustinum
enim quidam perhibuerunt tantae apud plerosque autoritatis fuisse, ut
invitum adigerent ad ea scribendum, quę non essent illi compertissima;
partim, quod isti flagitarent, partim, quod nonnihil subpuderet, si vel
tantillum autoritati decederet alicuius rei ignorantiae confessione. Putat
enim indocta plebs, ubi tantum autoritatis homini detulit, eum omnia
nosse non modo oportere sed etiam pro sua sententia expositurum esse;
ac ubi id factum est, unius autoritate nititur, quem sic extulit. Quo
quid inversius ac periculosius fieri potest, artis ignaros autoritatem tribuere
mediocriter gnaris ac mox Apellibus eos et Praxitelibus
anteferre? Quodsi quidam isto tuo libro cum iudicio lecto monentur,
te quoque hominem esse, labi, errare, decipi posse, pręstat forsan non
desedisse in spongiam; si vero sententiam ac incertum istud, quod hic
doces, libenter sequuti mordicus retinere pergant, pręstaret non in spongiam
abiisse, sed in aquam esse scriptum. Quur enim, ut hinc
potissimum ordiar, pergis Bohemos consulto docere, quod tam leviter
attingis, tamque ruinoso fundamento imponis? Imo nulli fundamento,
sed figmento nixum sermonem cassum superstruis. Cum enim maxime
admones, quomodo fide magistra consultisque fidei articulis, ablegato
sensu pręcepto, collatis scripturis, debeamus scripturas exponere, ipse
horum nihil facis. Fides enim ignorat istam confirmationem, quam tu
manducationi tribuis. Fidei articuli reclamant, sensus autem praeceptus
exclamat: Verba sic habent, scripturarum collatio ablegatur. Hoc solum
clamatur: Nolumus tropum admittere; quicquid uspiam scriptum est,
non debet sacrosancta verba ulla ratione temperare, ut ullum odorem
alium admittant, quam istum, quem prima facies prae se fert. Verum
de ista lege tua deque contraria violentia secunda parte exegeseos planius
omnia dicemus.
Cum ergo magnopere contendis hanc orationem: "Petra erat Christus"
[1. Cor. 10. 4] non esse tropicam, nonne ex filio dei saxum aut forte
statuam Niobes vel uxoris Loth [cf. 1. Mose 19. 26] facis? Sed ais:
"Tamen prius dictum est spiritualem esse petram". At cum dico:
"Christus est petra", tropice loquor. Quis enim ignorat non esse
tropum: Christus est spiritualis petra? Contra vero: Quis ignorat
tropum esse, si "spiritualis" vocem non addas? Quid causę est, cur
tam prompti simus ad contendendum? Cum ergo dicimus: "Christus
est petra", tropus hercle est. Sed cum dicimus: "Christus est spiritualis
petra", iam reductus est tropus atque omnium oculis expositus.
Apud eum autem locum cum esses, quur, quęso, non vidisti, primum
unam eandemque esse ecclesiam, unum idemque esse testamentum,
unam eandemque fidem tam eorum, qui ante Christum matutina,
tertia, sexta nonaque hora venerunt quam nostram, qui undecima
tandem vineam ingressi ęque tamen liberaliter atque primi isti accepti
sumus, imo mercede ante donati quam isti [Matth. 20. 1f.], quo excidium
Iudaeorum ex oliva nostraque insitio pateret [cf. Röm. 11. 17f.]? Hoc enim
si vidisses, non fuisses postmodum de baptismo infantium docens, coactus
dicere, baptismum prorsus dari non debere, ubi non adsit fides. Scisses
enim, vi beneficioque testamenti infantes Christianorum perinde populo
dei accenseri atque eorum parentes. Vidisses secundo loco (quandoquidem
patres dicuntur eandem escam spiritalem nobiscum edisse) aut cibum
fidei sufficere ad salutem, aut carnem adesam nihil prodesse [1. Cor. 10. 4,
Joh. 6. 63], cum illi fidem certe talem ac tantam habuerint, ut nobis
ab apostolo in Galatis [2. 6 ff.] et Hebręis [c. 11] pro exemplo proponatur,
et carnem tam abest, ut ederint, ut numquam viderint. Nam
et Christus ipse testatur Abraham desideravisse quidem pręsentiam
suam, sero tamen vidisse iam et gavisum esse [Joh. 8. 56].
Deinde adorationem quum partitus es in externam atque domesticam,
sive cerimonialem et spiritualem, huc tandem verborum descendis:
"Qui non credit Christi corpus et sanguinem in sacramento esse, iure
facit, si neque externa neque interna adoratione adoret". Et paulo
post (non est enim precium operę ad verbum omnia huc transponere)
sic habes: "Istud omnino confiteri cogor, quod Christus hic sit (in
sacramento scilicet), cum corpus eius ac sanguis hic sint". Tertio sic
ais: "Discrimen est inter hoc, quod Christus supra in coelis sedet et
hoc, quod in sacramento cordibusque fidelium est. Nam ad coelos
nimirum ascendit, ut isthic et agnoscatur et adoretur quod sit omnipotens
dominus super omnia, Philipp. 2 [Phil. 2. 11], sed in sacramento
cordibusque fidelium non proprie est ad hoc, ut isthic adorari
velit, sed isthic nobiscum agere et nobis auxiliari. Quemadmodum et
ad nos in carnem venit, non ad hoc, ut adoraretur, sed ut nobis serviret;
quomodo ipse ait: ,Non veni, ut mihi ministretur, sed ut ego ministrem
et vitam meam exponam pro multitudine'" [Matth. 20. 28]. Quarto
sic: "Sed ex isto non sequitur, quod non debeat adorari, nam multi
adoraverunt eum in terra, quos et recipiebat". Quinto sic: "Ad hunc
modum liberum esse debet hic in sacramento et in omnibus fidelium
cordibus, ita quoque, ut certi simus eum nullum de hoc dedisse praeceptum,
ut vel in sacramento vel in cordibus fidelium adoretur". Haec
tua sunt atque, ut arbitror, fideliter translata.
Nunc mihi, quęso, vide, quot incommoda et quot inconstantia ex
his tuis sequantur, quo tandem videas, quid sit sine scriptura loqui.
Quum in primo sermone ais, eum recte facere, qui non credit Christi
corpus et sanguinem in sacramento esse, si non adoret; ergo adoratio
libera est. Si libera est adoratio, liberum quoque erit credere corpus
hic edi, aut non credere. Nam si adorare debent, qui credunt edi, et
credi debet quod edatur, bis peccabunt, qui neque edi corpus credunt
neque adorant. Non est enim, ut huc confugias: Recte facere dixi, si
non adorent, dum non credunt, non hoc sensu, quasi liceat non credere
corpus edi, sed ne, dum non credunt edi, adorando in gravius crimen
labantur. Nullus enim est metus, ut hi adorent vera ista internaque
adoratione ac cultu, qui soli deo debetur, qui non credunt corpus esse
pręsens. Unde adparet te, cum eum librum scriberes, in hac plane
fuisse sententia, quasi liberum sit credere edi, et non credere edi corpus.
Cur ergo nunc hęresim vocas?
Quum secundo loco dicis, te prorsus huc adigi, ut confitearis in
sacramento Christum esse, cum corpus eius et sanguis isthic sint,
mirum, quam inconstantia dicas. Si enim Christus hic est, cur non
peccent, qui non adorant? De eis modo loquimur, qui Christi nomine
censentur. Nam quod ais ad terram non venisse, ut adoretur, frivolum
est ac de tuo adductum. Quum autem probas, quia ipse dixerit: "Non
veni ministrari" etc. [Matth. 20. 28], scripturam torques; eo enim loci
de isto loquitur obsequio, quod servi dominis corporaliter exhibent, non
de ea adoratione, quae nihil aliud est, quam ex fide confessio; qua et
apostoli et omnes credentes semper adorarunt semperque coluerunt.
Cum dicunt: "Tu es Christus, filius dei vivi" [Matth. 16. 16], adorant.
Cum Christus ait: "Fides tua te salvum fecit" [Matth. 9. 22],
adoravisse eos, quibus hoc dicit, agnoscit; et nunquam uspiam invenies,
quod non unice istud quaesiverit, ut adoraretur, hoc est: ut agnosceretur
esse filius dei, quod colophon est adorationis eius. Si vero
dicas, quod Marthae dixit Christus: "Sollicita es et turbanis plurimis"
[Luc. 10. 41], huc pertinere, quod recusaverit adorari, iterum falleris.
Isthic enim reiicit immodicum ministerium et adparatum, quo se Martha
defatigabat. Mox enim addit, unum esse necessarium, istud scilicet,
quod Magdalene agebat, quę sermonem eius audiendo eum et amplectebatur
et adorabat [Luc. 10. 42, Joh. 12. 3 ff.]. Unde nusquam est
Christus, ut isthic non debeat adorari. Nam et deus non est uspiam,
ubi non debeat adorari. Deinde redarguis te ipsum manifestissime.
Cum enim tam in isto libro quam in eo, quem adversus Britannorum
regem scripsisti, concomitantiam divinitatis Christi non modo neges,
sed etiam explodas, hoc tamen loco fateris te adigi, ut admittas
Christum hic esse in sacramento. Neque ab re adigeris; cum enim
perstes adserere corpus et sanguinem hic esse et edi, sequi omnino
vides, quum deus et homo unus sint Christus et ambę naturae sint
indissociabili vinculo coniunctae, ut hic non ἄθεον corpus Christi
edatur. Concomitantiam ergo cum exibiles, hic manifeste reducis, cum
dicis, te huc omnino adigi, ut Christum hic esse confitearis, cum
corpus eius hic sint et sanguis. Quid enim hoc aliud est, quam concomitantia?
Etiamsi ipsam nominatim huc non inducas, re tamen ipsa
confiteris; nec inepte, si modo corpus Christi hic ederetur, faceres.
Tradis enim in "Sermone contra fanaticos sive Suermeros" in hoc
sacramento illud ipsum natura sive essentia tradi, quod alias verbo
doceatur. Nunc autem nemo omnium pręter Arrium docet Christum
solummodo hominem esse, sed deum et hominem. Si ergo datur hic,
quod docetur, datur totus Christus; quod quid aliud est, quam divinitatem
comitem indisiunctam esse in isto sacramento, simulque perinde
manducari? Id, quod te autore adhuc fortius fit. Cum in eodem
sermone adseras (ex his apostoli verbis violenter tortis: "Ut adimpleret
omnia" [Eph. 4. 10]) Christi corpus non aliter omnia implere, quam
saccus frumento impletur ac distenditur (bella plane comparatione!),
fieri non potest, ut corpus suapte natura sic extendatur, sed divina fieri
oporteret. Concomitaretur ergo divina natura tam in hoc sacramentum
humanam quam in omnia, ubicunque humanam adsereremus esse. Vides
nunc, ut tibi constes? Vides deinde, quot absurda sequantur, si corpus
cęnari perhibeamus? Vides pontificios sibi melius constare quam vos
vobis? Postea enim quam semel in errorem linguarum idiomatumque
Hebraicorum ignoratione lapsi sunt, noluerunt tam violenti ac pręfracti
esse, ut quae naturaliter sequerentur, negarent. Vos contra, quae
sequi videtis absurda, nunc negatis esse absurda, et post paululum
iterum inter absurda reiicitis, ὀρθόδοξοι scilicet, cum nos omnes simus
haeretici, dum paulo cunctantius adserimus, quę videmus firmo niti
fundamento. Vos pro re nata proque principum metu ac gratia cothurni
ritu citra verecundiam omnem mutemini.
Quum tertio discrimen facis inter Christum, qui ad dexteram dei
sedet, et inter eundem, quum in mentibus fidelium est, atque adseris
superne ad dexteram hac lege esse, quo magis, inferne autem in cordibus
fidelium, quo minus adoretur, tot absurda sequuntur, quot hic sunt
apices. An enim non eundem Christum nobis in sacramento porrigitis,
qui ad dexteram dei sedet? Eundem aiunt. Quur ergo non adorandus
est, si idem utrobique est? Adparet vos iterum a concomitantia
discedere sentireque, quod corpus modo Christi praesens sit in
sacramento, non totus Christus. Humanitatem enim Christi omnes
abdicant adoratione. Cum ergo in cordibus fidelium negatis adorationem
Christo, iam fit manifestum, aut ignorare quid dicatis, aut nunc negare,
quod paulo ante adseruistis, videlicet Christum omnino hic esse fateri
coactos. Vides iam, quid sit ex humano, non ex scripturę sensu loqui?
Unde, quęso, scripturarum attulisti, superne esse, ut adoretur, inferne
minus? Si Christus est deus, an non est adorandus, ubicunque est?
At ubique est, ergo ubique adorari debet, superne, inferne, dextrorsum,
sinistrorsum. Vides deinde, ut vobis imponat ἀλλοιώσεων negligentia;
eas enim si diligenter observaretis, non deberetis tot vobis indignos
lapsus. Humanae naturę est, uni sive loco sive circumscriptioni (nihil
enim circumstantiam istam morari oportet: "Sedet ad dexteram patris"
[Col. 3. 1]) alligari; divinae, per omnia tendi, meare, adesse, omnia
tenere, nosse, disponere. Cum ergo Christum adorationi pręfigis
tantummodo in dextera, iam divinam naturam humana circumscribis;
cum contra Christi corpus ubique adesse ais omniaque implere, non
aliter quam ordeum saccum (ferme rideo, mi Luthere, quoties sacci
tui mentio incidit) implet, iam humanam naturam extendis ad mensuram
divinę. Unde et tot errores Romani pontificis veluti postliminio hac
vestra confusione reducitis. Sic ergo iuxta scripturę canonem loquimini,
non me, sed illa magistra, quemadmodum in sequentibus eius
testimoniis evidenter probabimus: "Christi corpus sic est dexterae dei
alligatum, ut nusquam nisi isthic esse possit usque ad extremum iudicii
diem. Unde sequitur, quod in eucharistia edi non possit." Huc
respexit Augustinus, cum dixit: "Corpus, quod resurrexit, in uno
loco esse oportet". Secundo sic: "Christus sic est deus, ut omnia
impleat; sic omnipotens, ut omnia pręsens moderetur etc. Unde et
sequitur unum eundemque natura divina Christum in omnium cordibus
esse, unum eundemque adorari." Cumque Petrus Christum
confitetur et adorat in corde suo, confitetur et adorat eundem, qui est
in corde filiorum tonitrui [cf. Marc. 3. 17], et quem Paulus toto pectore
coluit et adoravit, idem est, quem nunc Lutherus adorat. Adorat
ergo Petrus eum, qui est in omnium cordibus, et omnes eum, qui est
in illius corde. Non enim potest ullo corde sic circumscribi, ut minus
sit adorandus, eo quod in illo corde sit. Unde istud quoque non est
prętereundum, quod in isto tertio sermone parum theologice loquutus es,
cum dixisti, in cordibus fidelium non esse, ut adoretur. Videris enim
eum nunc etiam nostris pectoribus circumscribere. Nonne enim adorandus
est, quatenus sub divo in aëre est, in aquis, in alma tellure,
sole, cum unus haec omnia teneat? Cur ergo non est adorandus, quatenus
in corde hominis est? "Non est", inquis, "in corde hominis, ut
adoretur." Imo nullibi magis debet adorari; ea enim, quae iam numeravimus,
longissime abest, ut adorent, etiamsi per prosopopoeiam a
divinis vatibus nonnunquam adoratores fiunt. Solus ergo homo adorat,
et nisi ex pectore adoret, non adorat. Sed forsan dicat aliquis: Adorat
nimirum quisque domi suę, sed alius deinde non adorat ideo, quod ille
adoret, sed quod deus sit. En vobis acumen syngrammatisticum! Inverte
quod dicis, et theologum agnoscemus, non blateronem, et sic forma sermonem:
"Christus quia deus est, ideo in cordibus omnium est et in cordibus
omnium adoratur; imo ideo adoratur, quia est in cordibus omnium.
Quicquid enim in cordibus omnium esse nequit, deus non est. Adorari
ergo non debet." Probo: Charitas dei diffusa est in cordibus nostris per
spiritum sanctum, qui datus est nobis [Röm. 5. 5]. Idem est omnium
piorum spiritus, eadem charitas. Collaudabant fideles deum super incremento
ecclesię [Act. 2. 47], quod et ipsum nihil aliud erat quam ex
fide gratiarum actio, quę et adoratio est. Dantur nobis centuplices
fratres pro uno amisso [cf. Matth. 19. 29], in quibus omnibus eundem
habemus spiritum, eodemque eundem deum adoramus. Sic ergo in
cordibus nostris est Christus, ut et a singulis adoretur, et ab omnibus,
neque ideo solum adoretur, quod ad dexteram sedeat, sed quod omnia
permeet, neque quasi alicubi gentium hoc modo sit, ubi non debeat
adorari, sed ideo maxime debeat adorari, quod nusquam esse potest,
ubi non sit adorandus.
Cum autem probas quarto loco, non sequi ideo, quod Christus
non debeat adorari, etiamsi dixerit: "Non veni, ut mihi ministretur,
sed ut ministrem" [Matth. 20. 28], recte admones. Nam isthic loci
non agit de adoratione, quę ex fide fit, sed de corporali ministerio aut
obsequio, quod dominis debemus. Nam multi, ais, adoraverunt eum
in terra, quos et recipiebat. Quid isto erat opus, Luthere, nisi
ἀδιάφορον faceres adorationem eucharistię? Sed quam hoc non efficias,
attende. In promptu erat probare Christum recepisse, si quando
adoraretur. Ex quo una pars constabat, nempe adorari posse Christum;
sed altera tibi probanda erat, nempe quod alicubi veram adorationem
a se repudiasset. Ista enim nisi probetur, iam non est inter ἀδιάφορα
Christi adoratio.
Postremo, cum sic tradis certos nos esse debere, Christum nullum
de hoc dedisse praeceptum, ut vel in sacramento vel in cordibus fidelium
adoretur, vis omnino arguere, quod indifferens sit adoratio. Sed
vide quam temere! Nusquam pręceptum est, ut in domo Marthae aut
Simonis leprosi deberet adorari [Luc. 10. 38ff., Matth. 26. 6ff.]. Ergo
potuit isthic adorari aut non adorari? Videris in hac esse sententia,
quasi ubi non sit distinctus adpertis verbis ad Christi adorationem
locus, illic adorari posse aut minus. Quod quid aliud est, quam deum
loco includere? Nam si uno in loco excludis aut liberum facis, in alio
minus, iam divinitatem eius plane circumscribis. Loci enim coniunctione
liberum facis aut minus; quod aliud nihil est, quam ad locorum
angustiam alligare deum. Nos ergo non sic a finito ad infinitum argumentantes,
dicimus Christum esse ubique; unde et ubique esse adorandum.
Dicimus etiam rationabilius sentire pontificios, ubi verba
ista: "Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26] per tropum non intellexerunt,
divinitatem per concomitantiam sequi corpus, quam vos, qui
negatis concomitantiae verbum, sed rem ipsam admittitis, duabus rationibus:
una, quod confitemini Christum esse oportere in eucharistia,
quandoquidem corpus eius et sanguis isthic sint; altera, quod traditis
posse adorari in eucharistia, quamvis non sit isthic, ut adoretur. Dicimus
et hoc: divinitatem ubique esse pręsentem, ubicumque sit corpus Christi.
Contra vero: corpus Christi non ubique esse, ubi est divinitas. Hęc
enim infinita est, illud finitum. Male expendis, mi Luthere, ipsum
"ubi", quod non ęque de infinita natura atque finita prędicatur. Dicimus
postremo: si corpus Christi est in eucharistia, totum comitari
Christum, tam quod ad personam, quam quod ad essentiam adtinet
(una enim sunt divina personalisque et humana natura hypostasis, et
unus deus), vos autem cum concomitantiam negatis, negare Christi
indivulsam naturarum unionem. Sed ut ad alia transeamus, sede protinus
atque alium librum ad Bohemos adorna; isto enim ad coadunationem
ecclesię nihil proficies apud eos; quantum enim ipse Bohemorum
fidem ex fructu, quem tu quoque de illis prędicas, intelligo.
Sciunt, quod apud Mosen scriptum est: "Dominum deum tuum adorabis,
et ei soli προσκολληθήσῃ, id est: adhęrebis" [5. Mos. 6. 13; 10. 20].
Et a Christo repetitum est, hoc sensu capi debere, ut anima nulli rei,
quam uni deo debeat hęrere [cf. Matt. 4. 10]. Unde et omnes tam
veteres quam recentes theologi nunquam permiserunt, ut pura sive nuda
Christi humanitas (sic enim loquuntur) adorari possit; et si aliquid
tale inveniatur, non debere aliter quam per alloeosim de potiore, puta,
divina natura intelligi. Si ergo eucharistia adoranda est, ideo adoranda
est, quod Christus deus et homo isthic sit; et vicit pontifex Romanus
sive Thomas cum Parisiensibus theologis, et rediit concomitantia,
a qua vos tantopere abhorretis. Sed demus gloriam deo ac nihil citra
eius verbi autoritatem adseramus. Iam videbimus, ubi lapsi simus.
Non est enim levis momenti docere, quid sit adorandum. Hic enim si
labamur ac adorandum proponamus, quod non est adorandum, ad impios
defecimus. Unus enim ac solus deus est adorandus, non caro et
sanguis.
Habes nunc et ad istum librum, quae sole clarius ostendunt, nihil
ossium, imo nihil succi aut sanguinis habere, quibus in re tam ardua
niti possis. Nam quae ex Paulo adducis, partim exposita sunt, partim
exponentur. Nunc ad sermonem proficiscimur, quem contra suermeros,
id est: fanaticos, habuisti.
Ad ea, quae Lutherus in "sermone contra
fanaticos" aut praestigiatores, quos et ipse
suermeros vocat, scripsit.
Hic sermo tuus sic est oblivionum plenus, ut nisi orationis filum
manifeste proderet, nemo crederet tuum esse. Cum ergo pleraque in
eo tam sint levia, ut nullo negotio possint abs quovis dilui, praeteriemus
quae eius sunt generis, quum ad ea ventum erit, aut brevibus
saltem attingemus. Id autem numeris.
I. Initio igitur eius sermonis sic doces: "In hoc sacramento duo
potissimum consideranda sunt, unum quid credendum sit; alterum est
fides ipsa. Prius potest appellari obiectum fidei, quod credimus in
pane et vino vere esse Christi corpus et sanguis". Hactenus habet
summa tuae sententiae. Vides hic, mi Luthere, ut non aliter varies
fidei vocabulum atque Syngrammatistae. Nam si fidem hic capis
generatim, puta: pro fide Christiana, iam fidei obiectum est Christus,
filius dei vivi. Super hanc petram enim aedificatur ecclesia [Matth. 16. 18].
Si autem fidem capis pro opinione, qua putatur corpus Christi hic
corporaliter edi, cur, quęso, fidem adpellas, quod opinio tantum est?
Obiectum enim fidei hęc res est, cui fides unice, tuto atque salubriter
nititur. Corpus autem edere corporaliter aut naturaliter non est tale,
ut ei ad salutem unice nitamur. Nam alioqui essent duę ad salutem
viae, una: mors Christi, misericordię dei pignus; altera: corporalis
manducatio. Et discipuli ipsi essent, corpus edendo, redempti, antequam
Christus moreretur. Ne ergo his fumis et nebulis vulgi oculos
capiamus: "Obiectum fidei est corpus et sanguis etc."! Sed dices: in
hoc sacramento adsero ista duo esse consideranda; negari ergo non
potest, in hoc sacramento fidei obiectum esse corpus et sanguinem.
Nam de isto digladiamur. Ad quod sic respondemus: adhuc sub iudice
litem esse atque a nobis stare verbum coeleste, a vobis autem opinationes,
quae ex ignoratione ortae sunt. Quomodo? Audi: obiectum
fidei in hoc sacramento est Christus pro nobis mortuus, cui ad gratias
agendum convenitur. Testes: Christus: "Hoc facite in mei memoriam"
[Luc. 22. 19], Paulus: "Quoties manducabitis panem hunc et
calicem bibetis, mortem domini adnunciabitis, donec veniat" [1. Cor. 11. 26].
Vos ergo cum dicatis hoc esse obiectum fidei in hoc sacramento, quod
corpus edatur et sanguis, producite, quęso, testes! Nullos habetis. Nam
Christus ipse stat a nobis, cum dicit: "Hoc facite in meam commemorationem"
[Luc. 22. 19]. Non enim refertur "hoc facite" ad corpus
edere, sed ad gratiarum actionem, videlicet quod istam debeamus in
memoriam eius facere. Sic enim exponit apostolus: "Quoties manducabitis
panem hunc, mortem domini adnunciabitis"; non dixit: "Quoties
manducabitis panem hunc, corpus dominicum edetis." Gratiarum
igitur actio hic spectatur et obiectum est huius sacramenti. Sed pro
qua re aguntur gratię? Pro eo, quod Christus, dei filius, pro nobis
mortuus est. Est quidem corpus Christi, dum pro morte ponitur,
obiectum, quod in hac coena spectatur; sed non ut edatur, verum ut
gratiae referantur, quod pro nobis depensum sit. Caesum, perpetuo
dicimus, prodest, non ambesum. Sed testimonia profer, quibus probes
corporis corpoream manducationem esse obiectum fidei, quae in isto
sacramento requiritur; sed eadem opera Isthmum effodies. Plectitis
quidem ex harena nescio quos funes. Quomodo? Spebus falsis ac
verbis, quibus magna pollicemini; pręstabitis autem nunquam.
Mones, qui inoffense in hac causa velint currere, unice debeant a
tam acutis cogitationibus abstinere. Quasi vero tua plana sint, corpus
Christi carnaliter, corporaliter aut naturaliter hic edi, panis tamen
maneat panis et in pane edi etc., et nostra sint obscura, quibus dicimus
corpus Christi hic vocari commemorationem mortis Christi, sicut
festum ascensionis eius vocatur ascensio, cum minime ascendat amplius.
Hoc adeo contumaciter observatis, quod callidi rhetores omnia
in nos reiicitis, quae vos priores designatis. Quid enim omnia vestra,
quibus fiditis, quam argutiae sunt?
Adseris, nos imprudentes cogitationes, quae dicant: "Quomodo
potest in pane corpus Christi et simul in tot locis edi"?, secutos
esse. Ubi iterum toto erras coelo, nec fratrum satisfactionem accipis.
Foelix sit et faustum, quod dicturus sum, omnisque fascinator absit!
Fide didicimus carnem non esse datam ad edendum; fide enim perspectum
habemus nos salvos fieri per Iesum Christum, omnia nobis
cum illo donari, per eum nos esse filios dei factos. Quid caro manducata
super his omnibus faceret, non inveniebamus in divinis oraculis.
Pollicentur multi multa, si carnem edas; sed quę isti pollicentur, non
habet rata summus imperator et iudex. Accedebat toties prędicta caro
abitura. Haec nos coegerunt paulo propius intueri scripturę tropos et
ingenium, sic cogitantes: Quid si verba Christi, quandoquidem caro
non prodest quicquam ad edendum, pro linguę huius propriete alium
sensum, quam qui tantopere cum tot scripturę locis pugnat, reddunt?
Omnia pervestigamus, Hebraica, Graeca, Latina, nova, vetera.
Invenimus rem aliter habere, quam opinati sumus omnes; imposuisse
nobis linguarum ignorantiam, et quę istam secuta est, audaciam. Nam
si curiosas cogitationes sequendo huc pervenissemus, iam dudum fuisset
mota controversia; non est enim dubium, ante aliquot saecula huiusmodi
cogitationes torsisse animos fidelium, sed fides indubitataque oracula,
quę huic sensui repugnabant, huc adegerunt, neque, ut arbitror, infoeliciter.
Quę vero isthic de fanaticis perhibes, videlicet quod ubi
errorem, imo atrocem aliquem invenerint, iam ad scripturam properare
ac inquirere, num inveniant quo errorem firment, his dicito, qui fingunt
carne commanducata stabiliri animos et reliqua incommoda, cumque
que id ex scripturis tueri nequent, intonant: plana sunt verba: "Hoc
est corpus meum" [Matth. 26. 26], et fidem de corpore Christi variant.
Nos nihil unquam adseruimus, cuius manifestam ex scriptura rationem
non redderemus. Magnum dico, sed verum est, quod dico. Magnum
enim est, quod verum est. Scriptura magistro adfirmamus aut revellimus.
Post hęc sic habet ad fanaticos ferme fanaticus sermo: "Qui vero
veram fidem ex ipsis verbis haurit, sic credit: sive Christus in panem
aut calicem subrepat, sive quocunque tandem velit, dum ego verba ista
habeo, nihil ultra requiram". Hęc tua sunt. Nos putamus fidem ex
verbis hauriri non posse, sed fide magistra, quę proponuntur verba, intelligi:
"Nisi enim credideritis, non intelligetis" [Jes. 7. 9], et: "Nemo
venit ad me, ni pater, qui misit me, traxerit illum" [Joh. 6. 44]. Et
tu ipse in libro "De adoratione eucharistię" hanc legem rogas: "Verbum
quodlibet in naturali significatione mittitor atque ea significatio servator,
ni fides aliud moneat". Haec te tribuno lex lata est; cedunt igitur
verba fidei. "Fides ergo magistra et interpres est verborum." Quomodo
igitur ex verbis tandem fidem hauriemus, quum non nisi fide
muniti ad scripturę interpretationem debeamus accedere? Recole, quaeso;
nam quomodocunque tandem feras, tibi per adfectus excidis, quot
labores hauseris in adserendo isto, fide scripturas esse interpretandas,
nunc obstinas, fidem ex verbis hauriri. Fide coëgisti Romanum pontificem
interpretari: "Tu es Petrus et super hanc petram ędificabo ecclesiam
meam" [Matth. 16. 18]. Quod si nunc se tibi hoc modo opponat:
"Ego idem volebam, ὦ Luthere, ut nulla in tam adpertis verbis quaereretur
ipso nutu me demonstrari; sed cum tu fide diceres interpretanda, coepi
ego regno facultatibusque labi. Cur, obsecro, tunc non clamabas fidem
ex verbis esse ediscendam? Ego cum haurirem ex verbis, Antichristus
fiebam; tu nihil tale patieris?"
Iocaris deinde in hunc modum: "Si ista verba non sint clara, iam
te ignorare, quomodo Germanice (hoc est: diserte) sit loquendum.
Nam si quis dicat similam proponens: Cape, ede! hoc est simila; num
non intelligerem, quid hoc esset?" Sic tua habent. Nemo negat verba
esse plana; nam a teneris tenemus, quid significent; sed ipsa verborum
compositio sensum reddit absurdum, ut qui fidei scripturaeque repugnet,
nisi tropo subvenias, quem et vos semper adhibetis. Quemadmodum
et hae orationes: Christus est vitulus, anguis, ovis, verbotenus planissimę
sunt, sensu absurdissimę. At ubi tropum explicueris: Christus
est vitulo pro peccatis olim oblato significatus [cf. Hebr. 9. 12, 19] et
angue ęneo [cf. Johs. 3. 14] aut ovi innocentia [cf. 1. Petr. 1. 19], vel
quum hostia factus est, similis, iam omnia constant. Mirum est autem
te usque adeo perstringi, ut prorsus nihil videas. Nullo enim iudicio
sive exempla sive similia producis, ut et hic et in sequentibus ostenddemus;
quamvis quid istis efficeres, etiamsi ad unguem ubique quadrarent?
Cum enim hic ais: "Quis ignorabit similam esse quod proponam,
cum accepto pane dico: Accipe, ede!, hoc est simila?" putas
te simile attulisse, cum sit dissimile. Proponis enim panem, et dicis
esse panem. Quis hic absurdi quippiam accipiat? In verbis autem
dominicis proponis panem, et dicis eum esse carneum corpus, imo hominem,
imo deum et hominem, hoc est: Christum ipsum. Unde si
volebas simile dare, oportebat dicere: Quis ignorat ista esse clara, cum
propono similam, et dico: Ede, hoc est pepo aut cucumis, quis, inquam,
ignorat peponem esse aut cucumerem, quod proposui? Iam
omnes ignorare diceremus, ni tropo aliquo rem expedias, puta, similam
dici peponem aut cucurbitam a forma, non autem esse nisi similam; aut
pro pepone coempto precium datam vocari, non esse peponem, aut consimilem
aliquem in modum. Sic enim isto loco dicimus aut panem
aut ipsam panegyrim corpus esse Christi, cum sit corporis Christi
tantummodo commemoratio et significatio.
Fungeris deinde patroni officio atque fundamenta causae nostrę
exponis ad hunc modum: "Habent autem duo praecipua, quibus contra
nos agunt. Primum est, quod absurdum dicunt esse, ut Christi corpus
et sanguis sint in pane et vino. Secundum autem, quod non sit
necessarium edere, scilicet corpus et sanguinem". Vide, mi Luthere,
ut malę fidei patronus sis. Debuisti enim intelligere, quod absurditatem
non a sensu humano, sed a sensu rei, hoc est: fidei et scripturae
metimur. Res enim ipsa, hoc est: fides, nullo negocio videt sibi hoc
cibo corporis nihil opus esse; fides enim beat. Et panegyri sufficit, si
mentes fidelium gratulationem, quę ex fiducia est in Christum Iesum,
adferant. Nam quod ad externum symbolum attinet, abunde satis est
menti, panem et vinum pro experimento fidei, charitatis, communionis
aut ecclesię Christi, proximo dando, comedisse. Scriptura vero et
ipsi fidei articuli sic obstant huic sententię vestrae, ut alteros ruere sit
necesse, ut patebit. Nam quae vos Christi corpori tribuitis, quomodo
scilicet ubique sit, omnia impleat, planissime confutabuntur. Secundo
autem loco non tantum dicimus non esse necessarium, ut corpus edatur,
sed omnino non edi posse, duplici nomine, ut iam est dictum, etiamsi
prudenter Bucerus et reliqui fratres Argentorati primum facerent
hanc rem ἀδιάφορον, quo citra tumultum in dubium vocarent. Quin
tua ipsius verba audi! Sic scripsisti in libro "De adoratione sacramenti"
inter prima: "Nam id omnino verum est, quod absque isto sacramento
vivere, iustus ac beatus fieri potes". Haec tua sunt. Cur ergo nunc
fraudi vertis, quod quidam ex tuis fortasse piscati docuerunt? Siccine
nobis spiritum probas tuum? Nam quae isthic de verbo subiungis,
prętextus inanis sunt. Verbum enim, quod vos toties variatis, nihil
est hic aliud quam credere, Christum Iesum, dei filium, mortem pro
nobis tulisse, non credere, quod hic corpus eius edatur; ea enim fides
nusquam est proposita. Illud verbum adfertur huc in panegyrim. Hoc
autem non hauritur isthic.
Quę deinde promis exempla et similia, omnia hoc agunt, ne videretur
absurdum, corpus Christi edi. Sed sensum tantummodo humanum
vis demulcere, quum hoc tibi esset agendum, ut antinomiarum
verbi coelestis articulorumque fidei cum vestra opinione pugnantiam
componeres. Hic omnes altum dormitis.
Obiicis, de virgine nasci eadem opera absurdum dici posse. Sed
non cogitas, primum: scripturam nullam obstare, quae vetet nasci de
virgine, imo sanctorum prophetarum atque hominum tum oraculis tum
gestis hoc pernunciatum atque adumbratum esse. Deinde neque istud:
luculenta oratione omnia, quę de isto miraculo credimus, esse scripta.
Postremo: virgini, quae perinde admirabatur atque discipuli fecissent,
si Christum intellexissent de corporea carne sua loqui, ac dicebat:
"Quomodo fiet istud"? modum omnem exponi: "Spiritus sanctus superveniet
in te, et virtus altissimi obumbrabit tibi" etc. [Luc. 1. 35]. Hic
nihil eiuscemodi factum aut dictum est; nulla est data promissio.
Absurditatem humanationis Christi annectis, quę tamen eodem
modo, ut iam patuit et prophetarum oraculis praedicta fuit a deo promissa.
Non sic est de esu corporis et sanguinis.
Animam in ultimo quoque esse articulo, et in toto corpore simile
putas, cum sit dissimile. Corpus autem aliquod esse in multis locis
simul, huic simile foret. Unde animam esse in omnibus membris,
huic est simile, quod spiritus ille coelestis, quum sit unus, corpus
ecclesiae tamen, quod ex tot membris conflatur, sic animat, ut in
omnibus sit idem spiritus atque eadem mens; quod corpus Christi
carneum nullatenus facit; nequit enim in diversis locis aut circumscriptionibus
esse.
"Potest anima mea, ais, simul cogitare, loqui, videre, audire, sentire",
adde etiam λοιδορίζειν etc. Si corpus hoc posset pręstare,
simile attulisses; alioqui ad hunc usum est dissimile. Sed ad hoc est
simile, quod spiritus sanctus perinde membris ecclesiae suae alia atque
alia dona dat et officia atque anima diversas operationes in eodem corpore
exercet.
Quae de proventu terrę adfers, quod miranda certe res sit, in uno
culmo tam similes folliculos et glumas nasci, tamque similem per omnia
nucleum, at nemo miretur, imprudenter in tuam aciem collocas, quum
pro nobis pugnet. Vin' audire quomodo? Sic: Si ergo ista vere sunt
admiranda, ut hercle sunt, attamen propter adsiduitatem nemo miratur,
quanto magis putas frustra pro miraculis vendi, quae nemo unquam
sensit, vidit, credidit, imo neque picta neque scripta sunt uspiam?
Oculos duos habes et simul capitum multa capis millia, adhuc
tamen longe inferior es Cyclope, qui uno tantum oculo non minus
plura videbat, quam tu duobus. Unde mirum non est, desiisse homines
istud admirari, quod tu potes. Verum quid hic habes nostro proposito
simile?
Vocem etiam doces a multis unam eandemque capi, etc. Quanto
magis possit Christus idem facere suo corpore, quod scilicet idem
corpus sit in omni pane, qui in caena editur. Iterum dissimile adfers;
nondum enim ostendisti corpus aliquod in diversis fuisse locis,
sed omnes locos tuos a simili producis a contrariis ad contraria. Contraria
sunt corpus et spiritus, at tu quicquid spiritui competit, ad
corpus transfers. Huic enim istud est simile, quod uno flatu unaque
inspiratione infinita corda unus idemque spiritus animat; quemadmodum
in die Pentecostes factum est [Luc. 2]. Arguis autem tu hic a
posse ad esse, quod tamen ad regem Anglię, nescio quam civiliter
(est enim unctus domini) explodis; id autem his verbis: "Frigidis suis
solutionibus aliud non faciunt, quam quod principium vitiosissime
petunt; ac summum, quod efficiunt est, quod possit sic esse sicut
fingunt, cum probare debuerint et factum et ius, quod ita sit et oporteat
sic esse. Nemo enim dubitat, quin deus possit transsubstantiare
panem, sed quod id faciat, non possunt ostendere". Hęc tua sunt,
fideliter ex eo libro transscripta. Cur ergo, si tam est nullius momenti
a posse ad esse arguere, tu nunc totus in hoc es? Quam legem tuleris,
serva! Non patiemur te hinc elabi, sed si omnino teipsum redarguere
pergas, Eccium aut Fabrum ex te faciemus, aut aliquid etiam
monstrosius. Si enim constat argumentatio de posse ad esse, dicemus:
deus potest Lutherum facere Eccium; iam caetera, quę sequuntur,
tu infer, nos ἀποσιωπήσομεν.
"Quum Christum mea prędicatione, quae corporea voce fit, in
pectus adfero, ais, sic ut illum iam mente pertractes, iam cogeris fateri,
quod verum Christum habeas, non quod isthic sedeat, quemadmodum
aliquis in sella sedet, sed quemadmodum est ad dexteram patris."
Vide hic primum, quam ineruditus sit sermo tuus. Deinde, quid potissimum
resipiat (nolo enim quicquam asperum in te dicere). Postremo,
ut tibi constes. Si enim in corde hominis est, perinde atque ad dexteram
sedet, cur docuisti non esse in corde hominis, ut adoretur? Quę
autem de verbo ἀκριβολογίζεσθε, dudum resoluta sunt.
Mox autem addis: Cum sic Christus sit in corde hominis, nihilo
minus tamen sit ad dexteram patris. Cum autem hoc credatur, iam
paratus ac numeratus sit in corde, iam cor eius, qui eum sic habet, in
coelo sit, non specie aut veluti somnio, sed vere. Quibus verbis
nescio quo tendas. Si enim credentis pectus aliter est in coelo quam
firma spe et contemplatione, quomodo id non probas scripturis? Si
non aliter, quid acturus es isto argumento? Dudum est ab omnibus
agnitum et Christum vere esse in nobis, si modo credimus, et nos
esse in coelis; sed illum praesentia, deus enim est, nos autem sola
contemplatione, fide, spe, charitate. "Sentiunt hoc, inquis, pii. At isti
nihil horum sentiunt", nos nimirum demonstrans, huc ibas scilicet.
Vos ergo, si hoc sentitis, iam per quicquid est tum divinum tum humanum
obsecro ac testor: Quid carnalem manducationem desideretis?
Quid aliud esuritis aut sititis? An iam non sola fides sufficit? Dicitis:
"Corpus commanducatum confortat." At hoc de vestro dicitis. Verbum
dominicum adferte! Dicitis: "Spiritum habemus testem, quod sic sentimus".
Aio: Omnis homo mendax [Röm. 3. 4]; fieri nequit, ut hic
virtutem ex esu sentiatis ad vos pervenisse, quum Christus non senserit
a se exiisse. Quod autem non senserit, argumento est, quod non prodidit.
Si enim virtutem ullam voluisset ex corpore manducato hauriri,
dudum prodidisset.
Post hęc omnia tandem infers: "Si ergo, ista cum tanta sint, puta,
quod unius voce totus Christus tot auribus infertur, mirum cuiquam
videatur, quod ipse se in panem et vinum adfert"?. Quis negat
Christum, si absolute loquamur, et hęc et alia posse? Nos quaerimus
iuxta tuam legem, ut probetis fecisse. Quęstio de omnipotentia
dei nunc non controvertitur, sed de carnali corporis manducatione.
Quando tandem vides te tuo more a posse ad esse argumentari? Nunc
autem, quum Christus propter verbum suum (hoc Neoterici ordinatam
vocant potentiam) alibi esse corpore non possit, quam ubi definivit,
impossibile est, eum in pane edi. Ad dexteram est; isthic sessurum
se dixit, usque dum arbiter omnium futurus redeat [Matth. 26. 64].
"In uno loco esse oportet", quod ad humanam adtinet.
Inconprehensibile adseris esse, quomodo in panem subeat; hoc
tamen te scire, verbum adesse: "Accipite, manducate. Hoc est corpus
meum, quod pro vobis traditur. Hoc facite ad commemorationem
meam" [1. Cor. 11. 24]. "Cum ista, verba scilicet, super panem effamur,
tunc vere est isthic, etc." Sic habent tua. Considera hic primum
te verbum habere, sed non intellectum; et nos verbum habemus, sed
recte intellectum; habet et Romanus pontifex, sed sinistre intellectum.
Nemo negat verbum haberi, de intellectu verborum est controversia.
Vides, quo adigamini? Huc, ut protinus negetis aliam expositionem
posse habere, quo collationem arceatis; nam si collationem admittatis,
adparet victos esse abituros. Pertinacia est igitur: verba habemus.
Habet Arrius quoque verba: "Pater maior me est" [Joh. 14. 28] etc.,
"De die illa non novit filius hominis" [Matth. 24. 36] et: "Pater, cur
me dereliquisti?" [Matt. 27. 46]; sed ista cum habeat, habet orthodoxa
ecclesia e diverso, quibus oppositis iam excutitur istorum sensus.
Nos non tantum paucula verba habemus, sed scripturam omnem, religionem
ac fidem. Considera secundo, quam audaces sitis, quum dicitis,
mox ut verba ista simus effati, adesse corpus Christi. Sic olim
loquebantur, qui somnia sua pro oraculis venditabant. Testimonia
scripturarum deprome huius tam belli axiomatis, non tui, sed Romani
pontificis. "Hoc facite, ais, in meam commemorationem" [1. Cor. 11. 24];
iam sescenties auditum est his verbis: "hoc facite" non demonstrari
corporis manducationem, sed gratiarum actionem, ex Pauli verbis, etc.
"Quemadmodum, ais, in pectus venit neque quicquam frangit aut
diruit, sed per solum verbum auditur et tenetur". Sic tua habent.
Ubi relinquis: "Nemo venit ad me, nisi pater traxerit illum" [Joh. 6. 44],
et: "Nisi credideritis, non intelligetis" [Jes. 7. 9]? Sed ais: "Hęc una
tantum est comparationis pars; audi alteram quoque" Dicito, inquam.
Luterus: "Sic etiam in panem venit, ut nullum foramen faciat".
Vide, quam sis tardulus. Cum ais "pectus", quid, quęso, intelligis?
Carneum pectus, an mentem? Si carneum pectus, iam certum est in
illud nihil nisi carneum pervenire; si vero mentem, cuius arx ac regia
est cor, quid, quęso, iam comparas? In mentem venit cognitio dei;
ergo in mentem venit corpus Christi? Quę est hec vicinia? Nam
in ventrem non arbitror dicis labi corpus Christi. Ubi excipitur?
In pectore, inquiunt. Carneo? At in istud nihil venit, quod non
prius fuerit in ventre et epate; sed in pectore, hoc est: sede mentis,
quod nihil est aliud quam anima? At ista non vescitur carne, spiritu
solo victitat. Carnem spiritualem edit? At illam dudum ederat, cum
filio dei fideret.
Cum iterum ad virginalem partum rediens, ais: "Unde venit, quod
virgo concipit? Angelus Gabriel adfert verbum: ,Ecce concipies in
utero et paries filium' [Luc. 1. 31]. Cum his verbis venit Christus
non tantum in eius pectus, sed etiam in corpus, cum audiret, servaret
et crederet". Hactenus tua. Ut hic nihil attingam nempe argutias
de verbo, quasi verbo Christus sit advectus, deprome nobis talem aut
similem promissionem. Ecce panem quidem edetis, et in pane corpus
Christi, sed nihil huius sentietis. Attamen quandocumque ista verba:
"Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26] proferetis in panem, iam
aderit corpus; et non minus credemus ("si parva licet componere
magnis"), quam diva virgo credidit. Donabimus etiam istud, quod modum
requirens docta fuit: "Spiritus sanctus superveniet in te" [Luc. 1. 35]
etc. Nihil ultra requiremus, posteaquam promissionem tam adpertam
proferetis, non ex scrinio pectoris vestri, in quo tam praesens habetis
corpus Christi, sed ex penetralibus istis, ex quibus et nova et vetera
proferunt fideles oeconomi [Matth. 12. 35].
His aliisque tum rusticioribus tum alienioribus comparationibus
miserum lectorem non tantum enecas, sed etiam contemnis; quasi nemo
tantum habeat mentis, ut videat, quid conveniat, quid minus, quasi
etiam similibus, non solidis atque adpertis scripturae locis res sit
transigenda. Si comparatione atque similibus perfici negocium hoc
potuisset, dudum causam deseruissemus, non tepidis istis similibus, quae
tu adfers, territi aut persuasi, sed aut veteribus, quę aliquando inter
psallendum interlegebamus circum panegyrim corporis et sanguinis
Christi, in quibus et lignum, quo aquę Marath [cf. 2. Mos. 15. 23]
odor levigatur, et lignum, quo securicula prophetę [2. Kön. 6. 1-6] emerserat,
celebratur, aut novis, quę, et si vulgaria sunt, propius tamen ad
hanc rem accedunt. Qualia nam? Ista: Conspicitur unus, idem ac
totus sol ab omnibus, etiam si quis oculo in illum uno per rimulam
longe minorem oculo, collimet; nihil minuitur ille videndo, nihil minor
est illi, qui minimum locelli habet, per quem contemplatur. Speculum
unum atque idem, si mundus intueatur, quisque faciem suam de integro
videt. Aërem unum (qui sensibilem mundum arctius implet quam
ordeum saccum tuum) omnes haurimus, atque omnibus superest, non
minuitur ętate aut tempore. Aquam eandem (neque enim magis nova
nobis prodit aqua aut ullum aliud elementum quam terra) omnes haurimus,
non minuitur nostro usu, non augetur nostra parsimonia. In
mare exonerant omnes fluvii, quod nihilo istis redditur auctius, sensim
per terram, veluti per spongiam suctum, perennes aquas et fontes nobis
propinat; hoc nihilo fit contractius. Hauriunt ligna, arbores, plantę,
frutices, gramina, saxa quoque et omnium bibacissima tellus: quanti
enim est, quod animantes pitissant aut homines, qui eam magna parte
contemnunt, ista contenti, quam e vite exprimunt. Tot tamen sunt
bibuli potores, ut omni momento plus hauriri coniectura sit, quam
totum pelagus contineat; verumtamen eadem semper est aquae vis,
nihil redditur influxu auctior, nihil tanto haustu angustior. His, inquam,
atque paribus comparationibus, quae longe sunt tum eruditiores
tum appositiores ad hanc rem quam tuae, iam olim nobis fuisset satisfactum,
si obtineri aliquid similibus posset. Sed absit, ut pręstigiatorum
more miracula isthic tradamus, ubi nihil fit miraculi, ubi is,
qui mirabilis est in operibus suis [Sir. 11. 4], nihil quod miremur promisit,
nihil monuit, priusquam faceret; quum faceret, nemo admiratus
est, aut quicquam percunctatus nemo postea apostolis adhuc in humanis
existentibus. Quo vobis excidit lex, nihil adserendum esse, quod
non sit plane sacris proditum literis atque fidei spiritu ratum habitum?
Dixit: "Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26]. Num autem dixit
(etiamsi daremus nullum adesse tropum): "Facite ex pane vel in pane
corpus meum"? Nam ad ravim iam clamando probavimus istud: "Hoc
facite in meam commemorationem" ad gratiarum actionem, non ad
facturam corporis referri debere. Panegyrim enim ac gratiarum actionem
iubet facere in commemorationem eius, quod nobis moriendo pręstitit.
Id autem non ex nostro, sed ex Pauli penu protulimus, quum verba
ista commemorationis sic exponit: "Quoties manducabitis panem hunc,
mortem domini adnunciabitis" [1. Cor. 11. 26]. Miracula sunt, quę nos
quoque recensuimus, sed ea fiunt nobis experientibus et sentientibus.
Miraculum est, spiritu Christi nos refici, at istud sentit mens; sed
quid sentitur corporali manducatione? Scio, quae sit audacia; dicitur
ac fingitur quiddam sentiri; sed heus isti!, aliis narrate hanc fabulam,
nos talium nihil credimus, nisi verbo domini sit confirmatum. Vide
igitur, mi Luthere, quinam iure fanatici aut pręstigiatores dici debeant;
istine, qui humi reptant et dicunt panegyrim adpellatam esse
corpus Christi, aut etiam panem, qui in ea cęnatur, non esse natura,
an isti, qui sublimes feruntur et citra omnem scripturae autoritatem e
sinu promunt magnificas pollicitationes, haud aliter, quam si me deierarem
volare in aëre, quum tamen omnium me oculi spectent in terra
incedere, atque hoc quoque nimis rustice.
Descendis post istas similitudines ad saepe iam dictum locum de
impleto sacco. Et ad hunc modum ais: "Item nos credimus, quod
Christus Jesus secundum humanitatem constitutus sit super omnem
creaturam, atque omnia impleat, quomodo Paulus dicit, Ephes. 4.
[Eph. 4. 10]". Hęc tua sunt. Nos inter initia κατ ̓ἀνθυποφορὰν
hoc ineptum anteverteramus commentum, cum angeli testimonio probavimus
Christi corpus non esse ubique, neque ad amplitudinem divinę
naturae extendi. Is enim foeminis, quę corpus eius quarebant (corpus
autem emphaticos dico; divinitatem enim eius non quęrebant, quum
ideo quęrerent, quod filium dei crederent), dixit: "Surrexit, non est hic"
[Matth. 28. 6]. Si isthic non erat, quomodo tu ais, Luthere, Christum
secundum humanitatem quoque implere omnia? Quodsi huc confugere
tentes: "Non erat isthic pristino illo crassoque corporalis pręsentiae more,
iam enim corpus alium statum induerat", duabus te catenis vinciemus,
ne labaris e manibus. Una, quod angelus de eo corpore loquitur, quod
iam resurrexerat. Ait enim: "Surrexit, non est hic" [Matth. 28. 6].
Unde istud corpus, quod resurrexerat, negat isthic esse. Non est igitur
Christi corpus ubique. Altera, quod: "Hoc est corpus meum, quod
pro vobis traditur" [Matth. 26. 26] ait, non: "quod a mortuis resurrexit".
Quodsi iuxta clamorem vestrum simplicibus Christi verbis hęrendum
est, caenare cogemur Christi corpus cruentum, carneum, osseum, et
quicquid tandem eius in cruce pependit. Non est ergo, ut ex ista
Pauli autoritate dicamus Christi corpus esse ubique. De naturali
eorum verborum sensu paulo post dicemus.
Quodsi altera elabi pergas, videlicet ista, quod post iam annumerata
verba rationem subdideris, qua dicas eum esse ubique, velisque
intelligi, quod is, qui homo est, ubique imperet; dicas enim ad hunc
modum: Lutherus: "Est (Christus scilicet) non tantum iuxta divinitatem,
sed etiam iuxta humanam naturam dominus rerum omnium,
omnia in manu tenet et est ubique pręsens". Si, inquam, hac via
elabi tentes, iam te tribus catenis vinciemus. Prima, quodsi ad divinam
naturam transilias, non valere argumentationem tuam; hęc enim
est quęstio, num corpus eius edatur. Cumque negemus edi, cum aliis,
tum ista potissimum ratione fulti, quod corpus eius non possit esse in
pluribus locis simul, angelo etiam teste [Matth. 28. 6], iam vobis incumbit,
ut probetis corpus eius ubique esse, non quod ubique imperet. Id
enim faciebat, priusquam corpore vestiretur. Secunda, quod manifestarium
ac novum errorem designas, cum dicis secundum humanam naturam
dominum esse rerum omnium. Quis, quęso, theologorum simile quiddam
unquam docuit? Quomodo erit minor patre, quemadmodum ipse
ait [Joh. 10. 29] et Athanasius confitetur, si iuxta humanitatem aeque
dominus est rerum omnium atque iuxta divinitatem? De iudicii die
loquens, Matth. 24. [Matth. 24. 36] et Marci 13. [Marc. 13. 32] sic
diserte loquitur: "De die autem illa et hora nemo scit, neque angeli in
coelo, neque filius, nisi solus pater." Vides, mi Luthere, ut posteriores
habeat humanitas? Quodsi et ista esset rerum omnium domina, qui
fieret, ut dies illa diceretur omni carni non solum citra eius imperium,
sed etiam citra eius scientiam? Ne, quaeso, in tam manifestos lapsus
nos ipsos praecipitemus, ne et Sabellio subscribere videamur ac ex
eius errore nato Marcioni. Postremo te iterum tuis ipsius verbis,
rudes Vulcani, irretiemus. Sic enim ais inter postrema huius pericopes:
"Et est ubique praesens, humanitate scilicet." Unde adparet te
in hac esse sententia, quod Christi quoque corpus, perinde atque divinitas
eius, sit ubique. Nam non parum verborum insumis in hoc, ut
ostendas eum, etsi sit ubique, duobus tamen in locis, puta, in coelo et
in eucharistia se potissimum manifestaverit [!]; illic, ut ostenderet se
rerum omnium esse dominum; hic autem, ut certos nos redderet, ubinam
ipsum et quęreremus et inveniremus, at omnia verbis, nihil oraculis
coelestibus. Iam enim ostensum est humanitatis non esse, ut regnet,
etiamsi is, qui regnat, homo est. Ascendisse ergo nemo est, qui neget,
sed quod ad hoc sit in eucharistia, ut sciamus, ubi quaeri et inveniri
debeat, id non modo a religione, sed a te ipso quoque δὶς διὰ πασῶν
distat. Prodidisti enim in coelis esse, ut adoretur, non etiam in eucharistia.
Nunc autem digito monstras eum in eucharistia quoque et
quaeri et inveniri debere. Ad quid, quaeso? Ut edatur. Quid facturus,
cum edatur? Mentem confirmaturus, peccata remissurus etc. At
ista dudum probavimus impium esse corporali manducationi tribui.
Sed, ut edatur tamen. Forsan, ais, ut ventrem impleat; nam mens eius
contemplatione satis fit satura. En, mi Luthere, quid nos pati cogas
ac facere; ferre enim cogimur patienter tot ac tantas ineptias, respondere
autem tam versutis ac frivolis, quę si alius quis in medium attulisset,
nemo responsione dignaretur. Cum vero autoritas tua ea commendet
tuque in viam redire tam abest, ut velis, ut etiam videri studeas hisce
niti, iam lupum auribus tenemus. Autoritati tuę dolet quicquam decedere,
veritatem prodere impium est. Hoc ergo in loco constituti
videmus tandem levius esse, si in hominem peccemus, quam in deum.
Et quamvis vehementer pigeat ad ista respondere, quae fundamenti
nullam speciem habent in divinis literis, caveri tamen oportet, ne pro
divinis vendantur, quae humana sunt. Cum ergo alloeoses duarum
Christi naturarum parum cures, apud vulgum tamen, qui earum est
ignorantissimus, creberrime utaris; statutum est hic de eis paucula
annotare, ne cui earum ignoratione imponatur. Vafre enim de natura
una ad aliam transilis. Ut cum dicis Christum in nobis esse ac circum
nos undique (quod non nisi divinę illius naturę competit), simul
tamen rudium animis instillare vis corpus eius naturale ubique esse,
omnia implere ac circumdare.
De alloeosibus duarum naturarum in Christo.
Alloeosis, quam nos desultoriam locutionem interpretati sumus,
Plutarcho autore tropus est, quo consuetus ordo sive ratio commutatur,
cum scilicet propter affinitatem aliquam passionum grammaticarum
fit de una ad aliam saltus aut permutatio. Eas itaque permutationes
sive commutationes sive desultus, quibus divini homines de Christo
pro duarum in illo naturarum unione libere usi sunt, imo Christus
ipse de se ipso iucunda variatione usus est. Quas paulo ante theologi
idiomatum; hoc est: proprietatum communicationem vocabant, eas, inquam,
alloeoses sive desultus, quo grammaticos haberemus magis propicios,
adpellavimus. Habent enim hoc omnes peculiare artifices, ut
ei sint paulo iratiores, qui suę artis voces non probe tenent. Est ergo
ἀλλοίωσις, quantum huc adtinet, desultus aut transitus ille, aut si mavis
permutatio, qua de altera in eo natura loquentes, alterius vocibus
utimur. Ut cum Christus ait: "Caro mea vere est cibus" [Joh. 6. 55],
caro proprie est humanę in illo naturę, attamen per commutationem
hoc loco pro divina ponitur natura. Quatenus enim filius dei est, eatenus
est animę cibus; ait enim: "Spiritus est, qui vivificat" [Joh. 6. 63].
Rursus cum perhibet filium familias a colonis trucidandum, cum filius
familias divinitatis eius nomen sit [Matth. 21. 38f.], pro humana tamen
natura accipit; secundum enim istam mori potuit, secundum divinam
minime. Cum, inquam, de altera natura prędicatur, quod alterius, id
tandem est alloeosis aut idiomatum communicatio aut commutatio. Ea
tam est necessaria, ut et sciatur et observetur, ut qui eam neglexerit
aut ignoraverit, non modo Ioannis euangelion, sed aliorum quoque
inauditis erroribus contaminet.
Hęc autem causa est, quur propensius omnes sint usi hac idiomatum
commutatione sive alloeosibus, quod, qui dei filius ab aeterno
est, homine adsumpto, hominis quoque filius est factus, non ut qui
dei filius esset, sortem aut statum divinitatis vel amitteret, vel in humanam
conditionem transmutaret, neque ut humanam naturam in
divinam converteret, sed, ut deus et homo unus fieret Christus, qui
pro eo, quod dei filius est, omnium vita esset - nam et omnia per
ipsum facta sunt [Joh. 1. 3] - et pro eo, quod homo est, oblatio esset, qua
ęterna, quę et sua est iusticia, placaretur. Has autem duas naturas sic
in unam hypostasim aut personam iunxit et univit, ut tamen utraque ingenium
suum perpetuo servet, hoc uno excepto, quod illa ad peccandum
propensio longissime ab eius humanitate abfuit. Non enim e
viciato semine prognatus est, sed spiritu sancto matrem virginem foecundante.
Innoxias autem poenas, passiones et adflictiones usque ad
mortem circumtulit, quales sunt fames, sitis, aestus, algor, somnus,
vigilię et id genus adfectiones. Cuius unionis sancti homines dei imagines
atque vestigia multa quęsierunt, ut eam plane docerent. Alii
(quę mihi simillima est visa) comparationem hominis, qui ex anima
constat et corpore, attulerunt, docentes sic deum et hominem unum esse
Christum, alii ferrum igne inflammatum; eo enim si lignum aut
aliud corpus cędas, simul vulnus infligi et adustionem, utriusque naturę
vim, vitam, naturam, ingenium, operationem isto simili ostendere volentes.
Quam tu ab eis similitudinem, si fateris, accepisti; si negas, surripuisti
atque ad adserendam carnem in pane detorsisti, Luthere. Quamvis
parum prudenter; gladius enim incensus, ut secat et adurit, sic Christi
divinitas miracula facit, mentem intrat, isthic habitat, et humanitas
esurit, dolet ac moritur. At quid, oro, panis operatur in anima? Quid
corpus Christi naturaliter manducatum? Sed inaudita erat apud vulgum
igniti ferri comparatio, et mirabilis stupor ad omnia, quę nobis
lenocinabantur, huiusmodi non penitus perspectis similibus apud eum
non nihil effici posse, quum verbo dominico essemus undique destituti,
cedere tamen victoriam et gloriam deo, quod gloriam hominum quaereremus,
nollemus. Sed ad propositum redeo.
Excutiemus aliquot apud Ioannem atque alios alloeoses, quo simplex
lector cautus reddatur, ne, dum audit aliquid de Christo prędicari aut
ab ipsomet dici, quod ad unam solummodo naturam pertinet, pertinere
ad alteram quoque putet. "In principio erat verbum, et deus erat verbum,
hoc erat in principio apud deum; omnia per ipsum facta sunt" etc.
[Joh. 1. 1], ad divinitatem Christi solummodo pertinet. Quemadmodum
et istud, quod Paulus Roma. 11. scribit [Röm. 11. 36]: "Ex ipso, per
ipsum et in ipso sunt omnia." "Verbum caro factum est" [Joh. 1. 14]
et: "Deus homo factus est" per alloeosim dicuntur, quod is, qui hominem
adsumpsit, aeternus est deus et perpetuus quoque homo, postquam
eum adsumpsit. Non enim sic deus est homo factus, ut qui deus
erat, in hominem sit conversus, sed, qui prius homo non erat, hominem
adsumpsit. Dicimus ergo deum esse hominem factum, qui et eundem,
quem adsumpsit, hominem fecit pro eo, quod est: adsumpta est humana
natura filio dei. Quemadmodum Athanasius confitetur, "non conversione,
inquiens, divinitatis in carnem, sed adsumptione humanitatis in deum".
Communione tamen proprietatum nemo offenditur, cum dicitur: deus
est homo factus, pro: homo est deus factus vel ad personam filii dei
adsumptus. Ecce, quam inoffensa unio. Ecce tamen simul, quam minime
oporteat intellectu proprietates confundi, etiamsi voces commutemus. -
ioan. 3.: "Nemo ascendit in coelum, nisi qui descendit de coelo, filius
hominis, qui est in coelo. Et sicut Moses exaltavit serpentem, ita exaltari
oportet filium hominis, ut omnis, qui credit in eum, habeat" etc. [Joh.
3. 13f.]. Bis hic habemus filium hominis, sed non eiusdem naturae
significationis. Exaltatur et cruci adfigitur filius hominis, et est in coelo
filius hominis, qui nondum ascenderat. Vocatur ergo perinde divina
illius natura filius hominis, secundum quam perpetuo est apud patrem,
atque humana vocatur deus, quum dicimus deum esse ex virgine natum.
Erat ergo is, qui filius hominis erat, secundum divinitatem in coelo
cum patre, quem nunquam deseruit, non secundum humanitatem. -
Ioan. 5.: "Pater meus usque nunc operatur, et ego operor" [Joh. 5. 17].
Hic "ego" de Christo dicitur, attamen ad potiorem solummodo naturam
pertinet, quae ex ęquo cum patre miracula facit ac omnia operatur.
Sed paulo post, cum dicit: "Amen, amen, dico vobis, non potest filius
a se facere quicquam, nisi quod viderit patrem facientem" [Joh. 5. 19],
filium adsumptum hominem vocat, quem negat quicquam facere miraculorum.
Nolo enim digladiari cum istis, qui forsan non impie, sed
non in loco dicerent, filium hic quoque pro divina poni natura, hoc
sensu, quod filius nihil operatur, quod pater non simul operetur. Satis
enim habemus testimoniorum, quibus sole clarius ostendemus divinitati
propria dici quidem, sed non tribui humanitati. Tam abest, ut tu corpus
eius naturale possis tam porro dilatare. - Ibidem: "Et potestatem
dedit ei iudicium facere, quia filius hominis est" [Joh. 5. 27]. Hic
"filius hominis" pro sola natura humana ponitur, quum prius in ista
oratione ("filius hominis, qui est in coelo" [Joh. 3. 13]) pro sola divinitate
poneretur. Est enim προσαπόδοσις, cur filius potissimum sit
iudicaturus mundum, hac videlicet causa, quod filius hominis sit, hoc
est: naturam humanam adsumpserit. Ibidem: "Non possum ego a me
ipso facere quicquam" [Joh. 5. 30]. Hic "ego" pro humanitate ponitur.
Huic enim derogat miraculorum operam, de qua isthic maxime disserit.
Et tu, Luthere, ei omnia tribuis, infinitatem, imperium, et quid non?
Neque hic veto "a me ipso" accipere pro "solo", tantum ne contendam;
quae enim sequuntur, satis docent ad humanam referri debere naturam.
- Ioan. 6. [Joh. 6. 55]: "Caro mea vere est cibus" irrefragabilis est
locus, carnem pro divina capi natura, cum ipse eum exposuerit, spiritum
esse oportere, quod vivificet, carnem nihil prodesse [Joh. 6. 63].
De quo in superioribus sufficienter est dictum. Et tu putas eum de
carnali sensu loqui, cum tanta iactura tam venustę et allegoriae et
alloeoseos? - Io. 7.: "Mea doctrina, inquit, non est mea" [Joh. 7. 16].
Quid, Jesu bone, quomodo ergo doctrina tua est, si tua non est? Sed
tua erat, quia deus est, et omnia, quae habet pater, tua sunt. Et
contra, quae tu habes, patris sunt. Sed non tua erat, quod homo es.
Tua est, cum ad divinam naturam transilis, non tua, cum ad humanam.
Tua est possessione, non natura, si hominem spectemus. Qua in oratione
ethologiam aut mimesim hostium tuorum servas, qui te hominem
modo, non etiam deum faciebant. Et tu ei omnia tribuis, secundum
humanitatem etiam, quę ille a se removet? - Io. 10.: "Potestatem
habeo ponendi animam meam atque iterum sumendi eam" [Joh. 10. 18],
divinitatis est, non humanitatis. Illa enim dicebat: "Si fieri potest,
transeat a me calix iste" [Matth. 26. 39].
Ibidem: "Ego et pater unum sumus" [Joh. 10. 30] ad divinam
naturam pertinet. Unus non erant, sed unum. Cum enim duo quidem
essent, una tamen res, et patrem et se duos testes facit, ut nihil sine
lege agat, Ioan. 8.: "Ego si iudico, inquiens, iudicium meum verum
est, quia solus non sum, sed ego et, qui misit me, pater. Et in lege
vestra scriptum est, quod duorum hominum testimonio fidendum sit.
Itaque ego unus sum, qui testimonium perhibeo de me ipso; alter autem,
qui de me testimonium dat, pater est, qui me misit" [Joh. 8. 16 ff.].
Et tu omnia confunderes, humanitati tribuendo, quae divinitatis propria
sunt, ut: imperare, implere omnia, et id genus alia? Ioannis 10.:
"Ut cognoscatis et credatis, quod pater in me est, et ego in patre"
[Joh. 10. 38]; hic "me" et "ego" divinitatem eius spectant; secundum
istam enim ab aeterno in patre est, et pater in eo. Ioannis duodecimo:
"Venit hora, ut glorificetur aut illustris reddatur filius hominis" [Joh.
12. 23] et paulo post: "Serva me, pater, ex hac hora" [Joh. 12. 27], hoc
est: "erue me ex isto articulo", sic humana sunt, ut opis indigum
fuisse possis existimare; tam abest, ut imperet secundum humanam
naturam. Quod si dispensatione factum quis dicat: Quid tum? Nam
et illud, quod ad dexteram dei sedet, usque dum redeat iudicaturus
[Matth. 26. 64], non minus est, quam quod nunc orat dispensationis,
imo tota huius naturae adsumptio. Ibidem: "Ubi ego sum, illic et
minister meus erit" [Joh. 12. 26] et Ioan. 14.: "Accipiam vos ad me
ipsum, ut, ubi sum ego, et vos sitis" [Joh. 14. 3]; hic "ego" et "ad me
ipsum" inferiorem naturam indicant; secundum enim nobiliorem semper
fuit apud eos. Et tu dicis Christi corpus esse ubique? Sequetur
igitur, quod ubicumque Christi sit humanitas, isthic sint etiam electi.
At ista secundum te est ubique, omnia implet. Oportebit ergo electos
quoque ubique esse. Si ergo Christus est corporaliter in eucharistia,
adsunt et electi. Mirum est, cur Christobori isti a Christophoro,
illo colosso Rhodio proceriore, nihil abhorreant. Ibidem: "Ego cum
exaltatus ero a terra, omnes traham ad me ipsum". Hoc autem dicebat
significans, qua morte esset moriturus. Respondit ei turba: "Nos audivimus
ex lege, quod Christus maneat in ęternum; et quomodo tu dicis:
oportet exaltari filium hominis? Quis est iste filius hominis?" [Joh.
12. 32ff.]. Vide, ut pinguiculi isti ad tropum tamen capiendum sint
nobis ingeniosiores. Intelligunt enim ipsum per exaltandi verbum de
moriendo loqui. Isti ergo cum negent posse mori Christum, ipse vero
adserat, fit manifestum eum quam celerrime de una natura ad aliam
transilire. Hoc enim "Quum exaltatus ero a terra" [Joh. 12. 32] humanam
naturam spectat, istud autem, quod dicto citius sequitur: "Omnes
traham ad me ipsum" indubie divinam; huius enim est omnes ad se
trahere. Sicut ergo, etiamsi sescenties dicatur: Dei filius occisus aut:
Dominus glorię crucifixus, nunquam tamen intelligitur deitas quicquam
esse passa, sed sola humanitas, ita, quoties Christo tribuitur imperium
rerum omnium atque infinitas, nunquam tamen intelligitur humanitas
ista habere, etiamsi omnes huiusmodi sermones citra omnem offensionem
recipiamus. Ut enim utraque natura in eo de integro est, ita ingenium
suum utraque de integro (quod ad definitionem adtinet) servat. Perinde
enim nequit humanitas regnare, atque divinitas mori, etiamsi is, qui
regnat, homo sit, et is, qui moritur, deus, facileque admittamus: "Filius
hominis sedet ad dexteram et regnat" [Matth. 26. 64] ac: "Dei filius est
pro nobis mortuus" [1. Cor. 15. 3], propter naturarum unionem; intellectus
tamen ista nunquam confundit. Et tu, tantus theologus, confunderes?
Absit hoc a Lutero, qui certissimus est, quicquid docuit divinum esse
convellique nequire. Ibidem: "Qui credit in me, non credit in me, sed
in eum, qui me misit" [Joh. 12. 44]. Hic prius "in me" Christum
deum significat, posterius autem "in me" Christum hominem. In
hunc sensum: Qui me fidit, quatenus deus sum, haud dubie fidit; creatura
enim nemo fidit. Nemo ergo, quatenus homo sum, me fidit.
Omnis enim spes in eum est iacienda, qui me misit. Et tu eius humanitati
rerum summam et infinitatem tribuis, quae ipse tam adperte a se
amolitur? Creatura quisquam fidendum esse unquam docuit? Soli deo
nitendum est. Si dicat aliquis: "Morti Christi fidendum est; pro nobis
enim eam pertulit", respondemus certos quidem fieri tanquam pignore
misericordiae dei per mortem Christi iusticiamque divinam placari; at
perpetuo cui fidendum est, solus deus est. Nihil tamen moramur huiusmodi
sermones, fidere morte filii dei, sicut neque ullos alios, qui de
alterutra natura in Christo dicuntur, cum sint alterius tantum. Io. 13.:
"Filioli, adhuc modicum vobiscum sum" [Joh. 13. 33]. Hic "sum" de
humana natura dicitur; de divina enim dici nequit, quod non sit ubique.
Et tu audes dicere corpus eius esse ubique, cum ipse dicat se
modicum nobiscum futurum? Io. 14.: "Ego sum via, veritas et vita"
[Joh. 14. 6] de divina tantum natura dicuntur; secundum istam enim
haec omnia est. Vides iterum viam, veritatem et vitam per alloeosim
de humana dici? Et tu corpori tribuis, manducato etiam, quod animam
lapsantem reficiat, peccata condonet, et id genus vestra? Quae
etiam sicubi manifesta scriptura manducationi tribuerentur, per alloeosim
tamen hoc fieret, cum propria sint divinitati. Quae ergo malum
audacia, cum scripturam nullam habeamus, nostra autoritate adserere,
quę tam adperte cum vera ista εὐσεβείᾳ unius ac summi dei pugnant?
Ibidem: "Si cognovissetis me, haud dubie patrem quoque meum
cognovissetis" [Joh. 14. 7]. Hic "me" deitatem eius spectat. Nam
eum utique noverant Iesum τέκτονα fabrum etc., sed deum esse
solum ac summum, id vero interim fatebantur, interim cessabant.
Ne tu ergo ex hoc loco digladiandi causam decerpas, quod perinde sit
dominus rerum omnium pro humana natura atque pro divina. Iam
enim patet, quibus ille desultibus de se loquatur; imo confestim sic
loquitur, ut magis eluceat, quod dicimus. Ibidem: "Philippe, qui
videt me, videt et patrem" [Joh. 14. 9]. Ergo pater humana specie est,
quemadmodum Melitus existimasse traditur? Minime. Deum enim nemo
vidit unquam [Joh. 1. 18]. Quomodo igitur viso Christo videtur pater?
Cognito Christo cognoscitur pater, non secundum hominem, sed secundum
deum. Non est enim nisi unus deus. Sive ergo patrem, filium
aut spiritum sanctum cognoscas, deum cognoscis. Hinc fit manifestum,
quomodo superius verbum: "Si cognovissetis me, et patrem meum utique
cognovissetis" [Joh. 14. 7], non possit de cognitione humanę naturę
intelligi. Ibidem: "Rogabo patrem, et alium paracletum dabit vobis"
[Joh. 14. 16]. Alium dixit venturum paracletum, qui cum eis maneat
in aeternum. Ergone ipse non erat perpetuo mansurus? Erat; ubique
enim pręsens est et deus de propinquo; sed carnem repositurus erat
usque in diem suum. Et nos continuo clamamus eam adesse? Ibidem:
"Sermo, quem audistis, non est meus, sed eius, qui misit me, patris"
[Joh. 7. 16], hominis nimirum negat esse sermonem; dei enim omnia
sunt illi communia. Ait enim: "Omnia mea tua sunt et omnia tua
mea sunt" [Luc. 15. 31]. Et nos regnum ei aliter quam per alloeosim
tribuimus, qui sermonem, quem nobis commendat, negat esse suum.
Ibidem: "Hęc locutus sum apud vos manens" [Joh. 14. 25]. Ergo abibat.
Abire autem non potest, qui natura ubique est; abibat ergo humanitas.
Id quod palam in sequentibus deprehenditur, cum ait: "Spiritus
autem ille sanctus, consolator, quem mittet pater in nomine meo, ille
vos docebit omnia" etc. [Joh. 14. 26]. En tibi "autem#,', ut vices spiritus
videamus. "Equidem, ait, abiturus sum, spiritus autem confestim
aderit, absentiam meam sarsurus." Facit hic locus plurimum contra
vos, cum de vestro (ut omnia) dicitis, abitionem omnem (de qua his
locis fit mentio) sic debere intelligi, quod sensum sui tantum abstulerit.
Cum enim hic manifeste videtur, spiritum vices suas polliceri sarsurum,
spiritus autem non habitavit visibiliter inter eos, iam suapte sponte
sequitur eum tam de visibili quam invisibili corporis abitione locutum
esse. Et nos consolationem corpori tribuimus, quae spiritus modo est?
Quid spiritus missione opus erat, si corporea pręsentia et coenitatio
omnia pręstat? Ibidem capi. 16.: "Hęc locutus sum vobis, ut, cum
venerit hora, eorum reminiscamini, quod dixerim vobis. Hęc autem ab
initio vobis non dixi, quia vobiscum eram. At nunc vado ad eum, qui
me misit, et nemo interrogat me: quo vadis?, sed cum haec locutus
sum vobis, tristicia implevit cor vestrum. Sed ego veritatem dico vobis:
Expedit vobis, ut ego vadam. Si enim non abiero, paracletus non
veniet" [Joh. 16. 4ff.]. Perhibet se hactenus cęlavisse discipulos turbulenta
ista et atrocia, quę hausturi essent post abitionem suam. Nihil
enim se pręsente mali passuros, nimirum ut sermo impleretur, quem
dixit: "Pater, quos dedisti mihi non perdidi ex eis quemquam" [Joh.
18. 9]; ait enim "quia vobiscum eram". Postea vero quam non amplius
cum eis erat, iam ad supplicia rapiebantur. At non aderat bonitate
atque praesidio? Aderat. Humanitate ergo sola privabantur. Deinde:
"At nunc, ait, vado ad eum, qui me misit" antithesis est: "Hactenus
vobiscum fui, at nunc abeo". Quodsi apud eos maneret, sed invisibiliter,
non abiret, neque antithesis competeret. Sic enim dicendum aut
fuisset illi, aut nobis exponendum: "Hactenus apud vos versatus sum;
nunc autem invisibilis ero". Non sunt enim ista contraria: adesse et:
invisibilem esse, sed: abesse et: adesse. Sed ne quis dicat hic non
haberi "at", sed "et", annotandum est Graece hic haberi: νῦν δέ, nunc
autem, quę nota antitheseos est adpertissima. Sequitur: "Ut nemo ex
vobis interroget me: quo vadis"? Hic Graeci non habent "ut", sed
"et"; veruntamen "et" istud Hebraeorum more pro "ut" ponitur.
Frequentissimum autem est hoc apud Ioannem. Est ergo sensus:
"Nunc autem sic abiturus sum, ut non egeat interrogatione, quonam
me proripiam, cunctis palam videntibus me coelum versus proficisci".
Quemadmodum Io. 6. ait: "Cum videritis filium hominis ascendere (en
tibi hic quoque subito duplicem alloeosim), ubi prius erat" [Joh. 6. 62],
iam videlicet nihil percunctabimini. Si autem discipulis credendum
reliquisset, quod corpus suum ederent aut apud se naturaliter haberent,
iam non tanta diligentia pręmoneret verę profectionis ac ablationis corporeę.
Non enim abest, qui invisibiliter adest. "Sed cum hęc loquutus
sum vobis, inquit, tristitia implevit cor vestrum; sed ego veritatem dico
vobis: Expedit enim vobis, ut ego vadam. Si enim non abiero, paracletus
non veniet" [Joh. 16. 4ff.]. O dignam causam, cur tristarentur
apostoli, si sciebant adspectum solummodo auferri, sed eum tamen adeo
liberaliter sarciri? Longe enim peculiariorem posthac atque praesentiorem
(si modo tam locuples et suavis res est eum edere, quam vos adseritis)
habituri erant quam antea, etiamsi ἀναισθήτως. Sed hoc potius apostolis
a suspicione liberatis contemplandum est, quam vos ἀναισχύντως adseratis,
quicquid in buccam venerit, scripturis etiam negligenter expensis.
Cum enim hic loci Christus, utut illi tristarentur, obdurat abitionem
et cogitare et docere: "sed ego veritatem dico vobis" inquiens, quid
non videmus eum de vera abitione loqui? Mitis enim ac blandus pręceptor
[cf. Matth. 11. 29] non permisisset eos tam alto moerore obrui, si non
vere fuisset abiturus. Neque dixisset: "Sed veritatem dico vobis, etiamsi
impotentius meam abitionem fertis", sed perversam eorum intelligentiam
nunc nunc ad supplicium iens curavisset tali aliquo cataplasmate: "Non
recte me accipitis; nusquam deesse potero, quem iam manducare vos
docui. Aderam prius visibilis, sed extra vos. Nunc autem adero intra
penetralia pectoris vestri, sed invisibiliter", aut simili. Veruntamen
tam abest, ut horum quicquam faciat, ut veritatem se eis dicere inculcet.
Quę hercle veritas non esset, si in pane a nobis ederetur eo
modo, quo vos perhibetis. Non enim vere abest, qui invisibilis adest.
Quo etiam pertinet, quod ait: "Expedit enim vobis, ut ego vadam.
Nisi enim abiero, paracletus non veniet". Si expedit, ut abeat, nulli
erit usui, ut maneat; si paracletus non venit, ni prius omne corporis
solacium sit ademptum, quid non videmus corporis esu nihil eorum,
quę adseritis, praestari? "Mentem, aitis, confirmat." Quorsum ergo
attinent vices spiritus? Quas adeo necessarias esse dicit, ut expediat
eum abesse, quo ille ocius adsit. Quin aliquando, mi Luthere, nos
sinimus persuaderi, quandoquidem videmus doctrinam spiritus adeo
undique uniformem esse? Olim dixerat: "Spiritus est, qui vivificat, caro
prorsus ad nihilum prodest" [Joh. 6. 63], spiritum esse oportere docens,
quo reficiatur anima, carnem ad hanc rem nihil posse. Nunc: "Nisi
abiero, inquit, paracletus non veniet" [Joh. 16. 7], - quid autem, quęso,
nunc aliud loquitur quam prius? "Auferri carnem nobis oportet; ad
nihilum enim eius praesentia prodest; spiritu consolatore nunc opus
erit, is protinus, ut abiero, aderit, si minus abitionem acceleravero (ecce
quam necessarium sit, ut corpus eius auferatur), ille cunctabitur."
Auferamus et nos ficticiam carnis comestionem, ut spiritum quam
maturrime excipiamus. Ibidem: "Omnia quęcumque habet pater, mea
sunt" [Joh. 16. 15]. Hic "mea" divinitatem proprie possessorem significant.
Tametsi enim Christus regnat, vivit, omnia ditat cum patre
et spiritu sancto, id tamen omne propter naturam potiorem est. Eius
ergo est proprie, quod patris omnia eius quoque sunt, et cum ista
humanitati tribuimus, non ineptimus. Is enim, qui haec communia
habet cum patre, nobiscum quoque communem habet humanam naturam.
At re vera desultorię sunt huiusmodi locutiones, non propriae.
Ibidem: "Et non dico, quod rogaturus sim patrem pro vobis. Pater
enim ipse amat vos, quod vos me amatis et creditis, quod a deo exiverim.
Exivi a patre et veni in mundum; iterum relinquo mundum
et vado ad patrem" [Joh. 16. 26f.]. Hic primum videndę sunt alloeoses
et ethologiae. Quomodo exivit a patre, cum dicat: "Nemo ascendit
in coelum, nisi qui descendit, filius hominis, qui est in coelo" [Joh. 3. 13];
si enim patrem nunquam deseruit, quomodo ab illo abiit aut exivit?
Annotandum ergo, quod sermo iste ethologicus est; morem enim eorum
imitatur, qui aliquo mittuntur; hi enim abeunt et rebus recte gestis
redeunt. Divinitas enim nullo proficisci potest, cum ubique sit ac
omnia impleat. Deinde quod hoc verbum "exivi" intendit in divinam
naturam, non humanam. Exivit autem dei filius non motu aut spacio,
sed alienam hactenus naturam adsumendo. Postremo id verbum
"relinquo" ad humanam naturam referri, cum divina nihil possit relinquere;
nihil enim odit, id est: negligit eorum, quae fecit. En nobis
audaces desultus! Secundo principaliter debent circumstantiae hic
considerari. Cum enim dicat: "Non vos isto solabor, quod patrem
pro vobis rogaturum pollicear" [Joh. 16. 26] absentis habitum ac morem
deprehendimus. Dicit enim, qui legatione defunctus abit nunquam rediturus:
"Nihil est opus, ut te absentem regi commendem; es enim illi
commendatissimus isto aut isto nomine" [Joh. 16. 25ff.]. Sic isto quoque
loco solatur eos patris amore, non corporis esu aut praesenti
corporis apud patrem intercessione. Quae omnia sunt abfuturi. Tertio:
"Relinquo, ait, mundum" [Joh. 16. 28], non: "meo aspectu privabo".
Relinquendi verbum non potest ei congruere, qui praesens est. Nihil
hic commentemur, nihil fingamus. "Relinquo" dixit, relinquere oportet;
sed non destituit potentia, bonitate, misericordia mundum, ergo corpore
reliquit. Abesse ergo sinamus, donec redeat, pręsertim cum corpore
nihil opus habeamus spiritu omnia rectius gerente, quam possit ulla
caro. Lu. 19 dixit Christus: "Homo quidam nobilis ac magnus profectus
est in regionem longinquam accipere sibi regnum et reverti"
[Luc. 19. 12]. Hic homo Christus est; qui si hic est, quomodo abiit?
Atque iterum: si hic est, quomodo redibit? Expendamus totam allegoriam
(non enim inter apologos numerari paradigmata ista, quae nihil
aliud quam allegorię sunt, debere arbitror) et aliud nihil inveniemus,
quam abesse corpore, spiritu adesse pręsentissimum consiliaque suggerere,
quomodo foeneremus cum summa nobis credita, quae verbum est.
Nulla fit hic mentio corporis fideliter administrandi, sed verbi tantum.
Quomodo autem corporis sic temere esset oblitus, si tanta messis bonorum
nobis ex eius esu proveniret? Quomodo tacuissent apostoli? Abiit,
abiisse sinamus; revertetur, expectemus venientem. Ne, obsecro, devoremus
Saturno crudeliores regnantem!. Io. 17 sic ait is, cuius corpus
pergitis edere: "Hęc est vita aeterna, ut cognoscant te solum verum
deum, et quem misisti Iesum Christum" [Joh. 17. 3]. Vide mihi
hic primum, hinc provenire vitam aeternam, si cognoscamus verum
deum, non si corporaliter edamus Christi corpus; secundo Iesum
Christum iterum per alloeosim pro superiore natura capi; humana
enim deus non est. Quod apostoli quoque non ignorantes dicebant:
"Nos credimus, quod sis Christus, filius dei" [Matth. 16. 16] (id enim
erat salutare; non autem dicebant: "Nos credimus, quod corpus tuum
corporaliter edatur"), fit iterum hic manifestum, quod Christo non
fidimus eo, quod humanam naturam induerit, sed quod solus ac verus
deus sit. Unde si quid similium locutionum inveniamus, cauti simus,
ut iuxta fidei regulam utrique naturae tribuamus, quod eius est. Quomodo
igitur tribuimus depasto corpori peccatorum remissionem, fidei
confirmationem et id genus munera, quę solius divinitatis aut spiritus
sunt? Ibidem: "Ego pro eis rogo, non pro mundo; sed pro his, quos
dedisti mihi, quia tui sunt" [Joh. 17. 9] et: "Mea omnia tua sunt, et
tua mea sunt" [Joh. 17. 10] et: "Glorificatus sum in eis" [Joh. 17. 10]
et: "Iam non sum in mundo, et hi in mundo sunt, et ego ad te venio"
[Joh. 17. 11]. Ista nunc seorsim tractabimus, etiamsi omnia, quae isto
capite loquutus est Christus, ad praesens certamen faciant. Nunc pro
suis orat, cum paulo ante dixerit: "Et non dico, quod patrem sim pro
vobis obsecraturus" [Joh. 16. 26]. Isthic negat se oraturum, qui tamen
perpetuo pro nobis intercedit, eodem euangelista prima cap. 2 teste;
quae nobis quaestiones duas pariunt. Sed ne longius evehamur: Intercedit
Christus pro nobis, quia est redemptionis nostrę precium; non
enim opus habet multa oratione, flebili planctu pignorumque ostensione.
Est enim sapientia aeterna, unde et natura videt non modo, quid faciendum
sit, quum deliquimus, sed finem atque exitum eius, quid designaturi
sumus, dudum prospexit, antequam ovum essemus. Quod
autem hic negaverat se pro suis rogaturum, cum hospitem hominem
ad patrem adduxisset, huc pertinet per hyperbolam, ut constantissime
probet eos patri esse et notissimos et gratissimos, adeo, ut nullius opus
habeant, qui pro eis oret, quamvis omnes uno ac solo Christo ad
patrem perveniamus. Nunc autem pro eis orat in mundo adhuc constitutus;
opus enim nondum ad umbilicum erat perductum, quod sub
incude habebat. Quo nos quoque videremus non esse fidendum eorum
precibus, qui iam superorum in civitatem recepti sunt; interim tamen
quum adhuc in mundo laboramus, sine omni intermissione esse orandum.
Hum. Hęc de unanimi sensu scripturae. Nunc ad argumentum redimus.
"Ego, %?)v pater, pro eis rogo, non pro contumaci mundo, quem
scio ad quid sit ipse propensus et quo a nobis prędestinatus, sed pro
his, inquam, rogo, quos mihi dedisti; tui enim sunt. Unde multa tecum
importunitate non est, cur agam; nam et si meos dixi, tui tamen perinde
sunt atque mei. Omnia enim mea tua sunt, et tua omnia mea.
Meos tamen dixi eo, quod me et prędicaverunt et longe amplius praedicabunt.
Causa vero, cur nunc pro eis tam orem anxie, est, quod iam
non ero in mundo, isti autem erunt in mundo. Ego vero ad te
venio illis post me humi relictis; hinc fit, ut pro illis sim sollicitus"
[Joh. 17. 9 ff.]. Hactenus paraphrasticos Christi verba reddidimus citra
violentiam. Videmus hic ante omnia omnem circumstantiam huc spectare,
quod se abiturum dicat Christus. Deinde verba ipsa tam esse
plana, quibus se perhibet iam non esse in mundo futurum, ut exquisita
industria nihil sit opus ad hoc adserendum. Est enim Hebraicum
schęma "et iam non sum in mundo", pro quo nos diceremus: "Iam
vel posthac non ero in mundo". Quid hic, Luthere, dicemus? Negat
se in mundo futurum; non dicit: "Invisibilis ero", sed "in mundo iam
non ero". Cogit, cogit ipsa veritas ad alloeosium confugere pręsidium,
ut humanam fateamur auferri naturam his verbis, cum divina non
possit non ubique esse; nam postremo, tanquam per epilogum, sic ait:
"Et ego ad te venio", ut admoneat, quonam sit se recepturus. Neque
est, ut dicamus Christum in eo sermone, quem a coena habuit, de
ea modo loquutum esse absentia, qua per triduum aut in hostium
manibus aut in sepulchro fuit; satis enim plana sunt, quę de isto
tempore dixit, et quae de ascensione ad patrem. Nam quae de abitione
adduximus, omnia pertinent ad ascensionem ad superos. Ibidem:
"Pater sancte, serva eos in nomine tuo, quos dedisti mihi, ut sint
unum sicut et nos. Cum essem cum eis, ego servabam eos in nomine
tuo. Quos dedisti mihi, ego custodivi, et nemo ex eis periit, nisi filius
perditionis, ut scriptura impleatur. Nunc autem ad te venio et hęc
loquor in mundo, ut habeant gaudium meum impletum in semet ipsis"
[Joh. 17. 17 ff.]. Hic habes manifeste de humana esse intelligendum,
quod ait: "Cum essem cum eis, ego servabam eos tuo nomine". Ergo
aliquando non erat nobiscum futurus. At ipsa divinitate deserere non
potest, qui dixit: "Ego vobiscum sum usque ad consumationem seculi"
[Matth. 28. 20]. Restat ergo, quod humanitas sola sit ablata. Eam
autem clarissime videmus abesse oportere, cum ait: "Cum essem cum
eis" et paulo post: "Nunc autem ad te venio" Qua antithesi et fuisse
apud nos humanitus, nunc autem amplius non esse, nisi nolimus, facile
intelligimus. Matth. 26: "Postera die ante praesulem stans, ait: Verumtamen
dico vobis: posthac videbitis filium hominis sedentem a dextris
virtutis dei et venientem in nubibus coeli" [Matth. 26. 64]. Id autem
ad hunc modum impletum esse legimus, tam apud Marcum 16. his
verbis: "Et dominus quidem Iesus, postquam locutus est eis, adsumptus
est in coelum et sedet a dextris dei" [Marc. 16. 9], quam apud
Lucam, cum in euangelio 24: "Et factum est, cum benediceret eis,
recessit ab illis et ferebatur in coelum" [Luc. 24. 51]; tum in Actis 1.:
"Et cum hęc dixisset, videntibus illis elevatus est, et nubes suscepit
eum ab oculis eorum. Cumque intuerentur in coelum euntem illum,
ecce duo viri adstiterunt iuxta illos in vestibus albis, qui et dixerunt:
Viri Galilęi, quid statis aspicientes in coelum? Hic Iesus, qui adsumptus
est a vobis in coelum, sic veniet, quemadmodum vidistis eum
euntem in coelum" [Ap.-Gesch. 1. 9 ff.]. Haec omnia in hoc adduximus,
ut ascensionem corporis Christi adseveremus atque eiusdem ad dexteram
sessionem. Vide primum locum: et pollicetur se ad dexteram
futurum, donec ad iudicium redeat. Ubi eum et Stephanus vidit, et
fidei articuli testantur esse, neque unquam quisquam fuit, qui descendere
quocumque tandem viderit, ut apostoli ascendere et Stephanus sedere
viderunt. Nam quod tu illuc detorques, quasi mente tantum viderit eum
Stephanus, frivolum est. Sic enim habes Act. 7.: "Cum autem esset
Stephanus plenus spiritu sancto, ἀτενίσας, id est: vultu in coelum
intentus, vidit gloriam dei et Iesum stantem a dextris virtutis dei;
et ait: Video coelos adpertos et filium hominis stantem a dextris virtutis
dei" [Ap.-Gesch. 7. 55 ff.]. Audis, ut vultum eo levavit, ut oculos intendit?
Tu tam stupidos ac bardos putas, ut non intelligamus, quomodo
deus videatur mente. At isto loco non describitur mentis ista in deum
elevatio et contemplatio, sed miraculum, quo se Christus, quacumque
tandem forma, quocumque modo, tanquam ἀπὸ μηχανῆς primo martyri
offert. Vos, oro, tale quid in sacramento factum esse ostendite! Quo
nos pertrahit furor?, ut iam miraculis quoque divinis incipiamus detrahere,
quo miraculi nostri figmentum adseramus. Vide mox secundum
quoque locum: "Adsumptus est in coelum, et sedet a dextris dei"
[Act. 1. 11], et videbis de humana tantum intelligi. Quomodo enim
divina in coelum adsumeretur? "Coelum mihi sedes est", inquit
[Act. 7. 49]. Isthic sedit non tantum ante sessionem humanam, sed
ante vagitum quoque. Adsumptus est igitur Christus homo in coelum,
qui deus nunquam illinc abierat. Sedet autem a dextris dei. Hoc tu,
Lutere, inter miracula numeras, quum nihil miraculi debueris pati;
ex sequela enim (quam tu negas, nimirum quod isti eam parum Latine
concomitantiam vocent) quum dicis corpus eius ubique esse, omnia
implere, potuisti intelligere nullo stupore dignum esse, quod etiam ad
dexteram dei sedet. Breviter nos eum scimus isthic sedere, hoc est:
versari, esse, vivere, lętari, exhilarare fratres adoptivos, et sic esse sive
situm sive circumscriptum, ut "uno in loco esse oporteat". Unde
negamus aliubi esse posse, quam ubi verbum dominicum esse ostendit.
Scimus autem quia vos in pane ostenditis, sed scriptura non subscribit.
Age ergo tam adpertis scripturae locis probate in pane, atque nos in
coelis probamus esse. Quod autem humanitas Christi (ne quicquam
adsumamus, quod non fortissime scriptura muniatur) sic circumscripta
sit aut sita, ut uno in loco tantum esse oporteat, sic probamus: Christus
ipse tot locis, quorum non paucos iam adduximus, corpus suum circumscripsit,
sive abitione, sive ad dextram sessione, ut circumscriptum esse
nullus magister melius docere ulla philosophia potuerit. Secundo:
Manifestavit idem Christus, ubinam sit futurus usque ad publici
iudicii diem, neque uspiam prodidit se alibi situm futurum esse, quam
ad dexteram. Irreligiose ergo facimus, si eum aliubi quęramus, quam
ubi se ostendit futurum. De dextera vero dei nihil simus solliciti, cum
circumscripta non sit; unde arguamus neque humanitatem circumscriptam
esse posse. Nam etsi divinitas sit ipsa infinita, quę nimirum nulla circumscribi
ratione potest, adhuc tamen circumscriptę sunt omnes intellectuales
creaturę, quae apud eum sunt, alio modo quam hic simus in ipso. In
isto igitur loco aut modo, ubi se deus infinitus finitissimis intellectualibus
creaturis fruendum et pascendum praebet, agnoscimus Christum
secundum humanitatem ad dextram patris sedere, circumscriptum perinde
atque angeli et homines circumscripti sunt. Id omne iterum
scriptura firmabimus. "Volo, inquit pater, ut, ubi ego sum, isthic sit
et minister meus" [Joh. 12. 26], et: "Recipiam vos ad me ipsum, ut,
ubi ego sum, et vos sitis" [Joh. 14. 3], et: "In domo patris mei mansiones
multae sunt" [Joh. 14. 2]. Tertio probamus finitum ac circumscriptum
esse Christi corpus, quod etiam a mortuis resurrexit eo, quod
angelus ad mulieres dixit: "Iesum quęritis crucifixum; surrexit, non
est hic" [Matth. 28. 6]. De quo loco supra satis est dictum. Neque
possumus dicere vicissim esse aliquando ubique, aliquando minus; quod
enim infinitum est, se ipsum contrahere non potest, quominus infinitum
sit, ac rursum explicare in infinitum. Quarto: probant hoc omnes
adparitiones eius, quibus se post resurrectionem manifestavit. Constituit
a mortuis excitatus sese visibilem quidem atque contrectabilem
prębere discipulis: nunquam tamen istud tali ratione fecit, ut simul in
diversis locis adpareret, quemadmodum apud Lucam ultimo, Jo. 20.
[V. 1 ff.] et Pau. 1. Cor. 15. [Luc. 24. 1 ff.; Joh. 20. 1 ff.; 1. Cor. 15. 5 ff.]
videre licet, ubi omnes adparitiones succedente tempore leguntur esse
factę. Et istud, quod Joan. ultimo scriptum est, quomodo in litore
stetit, cum discipuli tota nocte verriculum inane verrerent usque sub
auroram, circumscriptionis nota est. Quinto: faciunt huc isti quoque
loci: "Ubi ego sum, isthic et minister meus erit" [Joh. 12. 26] et similes.
Si enim sunt, ubi ipse est, secundum humanitatem scilicet, iam ut isti
sunt circumscripti, illum quoque circumscriptum esse oportet. Vide
tercio locum Lucae in euangelio 24. cap. [V. 58]: "Et factum est, cum
benediceret (hoc est: valediceret Hebręorum more) eis, recessit ab eis"
etc. [Luc. 24. 58]. Ecce, quomodo omnia, tum quę agit tum quę loquitur,
abeuntium atque absentium sunt. Valedicit, consolatur, simul
versari iubet.
Verbis utitur istis: "Abeo, relinquo mundum, iam non ero in
mundo" [Joh. 16. 28]. Utuntur apostoli quoque: Recessit ab eis, videntibus
illis elevatus est, nubes suscepit eum ab oculis eorum, adsumptus
est in coelum, sedet ad dexteram. Quid, mi Lutere, sacrosanctum a
nobis erit, si his verbis vis fiat; abiisse alicubi Christus corporaliter
dicetur, nos mansisse dicemus, quomodo iam non confundentur scripturę?
Vide ultimo Lucae locum, qui in Actorum fronte scriptus est:
"Cumque intuerentur in coelum euntem illum (cur non et istos vetas
oculos in coelum levare, quemadmodum Stephanum docuisti nihil
opus habere, ut oculos aut vultum in coelum attollat?): ecce duo viri
adstiteruut iuxta illos etc., qui et dixerunt: Viri Galilęi, quid statis
adspicientes in coelum? Hic Iesus, qui adsumptus est a vobis in
coelum, sic veniet quemadmodum vidistis eum euntem in coelum"
[Act. 1. 9f.]. Habes hic circumscriptam atque visibilem corporis abitionem,
neque promittitur ullus uspiam reditus, quam circumscriptus
atque visibilis. Ut et hic manifeste videmus, cum dicit: "Sic veniet,
quemadmodum vidistis eum euntem in coelum" at circumscriptus
atque visibilis sic erat, cum abiret, ut aciem cogerentur exerere, quo
facilius longissime altissimeque abeuntem prosequerentur. Et apud
Matthaeum 26.: "Videbitis filium hominis venientem in nubibus coeli"
[Matth. 26. 64], sed et apud eundem 24.: "Et videbunt filium hominis
venientem in nubibus coeli cum virtute multa et maiestate" [Matth. 24. 30].
Ecce, quomodo rediturus sit; eo modo, quo et abiit: visibilis et in nubibus
cum virtute magna et maiestate. Sic ergo veniet, quemadmodum
abiit, visibilis scilicet. Matth. 24.: "Si ergo dixerint vobis: Ecce in
deserto est, nolite exire; ecce in penetralibus, nolite credere. Sicut
enim fulgur exit ab oriente et videtur usque ad occidentem, sic erit
adventus filii hominis" [Matth. 24. 26]. Est hic quoque alloeosis in
filio hominis; ponitur enim pro humana Christi natura. Divina enim
etiamnum tacite atque invisibiliter nobiscum est. Viciant quidam hunc
locum interpretatione sua et dicunt Christum hic de sectis modo
loquutum esse, cum clarior et adpertior locus non temere inveniatur,
qui neget eum prorsus adfuturum, nisi clarissime ac splendidissime.
Nam quod de corporali pręsentia sua loquatur, ipsa quae sequitur
προσαπόδοσις manifestat, quae sic habet: "Sicut enim fulgur" etc.
[Matth. 24. 27]. Haec enim causalis "enim" satis demonstrat antecedentem
sermonem de pręsentia corporea loquutum esse eamque negavisse,
cum subnectit, quam evidenter quamque adperte sit venturus.
Monet igitur, ne ulli mortalium unquam credant, qui dicat: "Hic est
Christus aut isthic", tam publice enim adpariturum tamque late iubar
suum expansurum, ubi veniat, quam late fulgur emicet. Nec est, ut
vel loqui tantum de publici iudicii adventu causentur; perstat enim in
doctrina, quę ad hoc tempus, quod inter ascensionem priorem atque
reditum ad iudicium futurum est, pertinet, vel quod interim adfuturus
sit in pane modo quodam, ut Pomeranus ait, ineffabili. Toto enim
tempore, quod inter ascensionem eius interfluet atque iudicium, negat
se uspiam corporaliter quaeri debere, imo ostendit pseudoprophetas
esse, qui hoc tentare ausint. Neque hoc melius potuisset confirmare,
quam luculenta ista promissione, qua recipit se non aliter adfore quam
fulgur [Matth. 24. 27]. Et nos adserimus adesse corpore invisibili?
Nihil nos terret pseudoprophetarum intentata ignominia? Scimus et
fulgur et reliquas voces posse tropice capi, sed alias; isto loco non
temere, agit enim de signis visibilibus. Matth. 19.: "Ecce quidam
accedens ait illi, Iesu scilicet: magister bone, quid boni faciam, ut
habeam vitam ęternam? Qui dixit ei: Quid me vocas bonum? Solus
deus bonus est" [Matth. 19. 17]. En tibi, quantum posteriores habeat
humanitas. Hic, quisquis tandem fuit, bonum eum adpellaverat, quum
tamen filium esse dei non agnovisset; increpat ergo eum propter errorem.
Sed nunquid bona non est humanitas Christi?
Bona est, sed gratia; neque eo modo, quo divinitas, quae natura
bona est. Christus ergo voluit eum docere, ne quid vere ac proprie
bonum diceret, quam unum ac solum deum. Et nos tribuimus comesto
corpori, quae solius eius boni sunt, qui solus ac vere bonus est?
Quando, obsecro, vis, Luthere, mitescere, ne tam audacter tribuas
corpori depasto, quę neque Christus neque apostoli unquam tribuerunt?
Praesertim quum videas inferiori naturę a Christo ipso tantum
detrahi, ut ęquanimiter non tulerit, quod is propter eam tantum se
bonum adpellaverit. Plurimum enim potest hoc contra ista tua:
"Humanitas Christi regnat, omnia implet", et quę sunt huius farinę.
Quod Matth. 24. et Marci 13. scriptum est: "De die autem illo vel hora
nemo scit, neque angeli in coelo, neque filius nisi pater" [Matth. 24. 36;
Marc. 13. 32] satis in superioribus est expositum. Huc tamen iterum
accersivimus duplici ex causa. Una, quod contra doctrinam tuam facit
de regno humanitatis Christi; nam quomodo potes eam regno inaugurare,
quam negat Christus scire articulum diei ultimi? Altera,
ut obiter adnotemus alloeoses non tantum fieri inter duas in Christo
naturas, sed etiam inter personas divinae essentiae, sic, ut persona
nonnunquam pro essentia et contra essentia pro persona capiatur, ut
isto loco: "Solus pater novit" [Matth. 24. 36] pater ponitur pro ipso
numine sive deitate; filius enim, quatenus dei filius est, perinde novit
omnia atque pater, aeque spiritus sanctus. Plura nunc non adducam
exempla; sum enim aequo longior, nolens. Sed tam in superioribus
quam in ipsis novi testamenti libris adfatim invenies, illinc pete.
Faciunt huc quoque et isti duo loci, quibus matrem amantissimam
repulit. Uno, quum paupertinis consultura nuptiis filium admonuit,
quoniam nihil vini superesset, atque ille sic respondit: "Quid mihi
tecum causę est, mulier?" [Joh. 2. 4]. Altero, quum ad eum per
mediam turbam contenderet nec tamen penetrare posset ipseque rescivisset
matrem se anxie cupere, extensis in auditores manibus dixit:
"Quaenam est mater mea, et qui sunt fratres mei?" etc. [Matth. 12. 48].
Quibus locis nihil ambigimus eum non voluisse praecepto detrahere:
"Honora patrem et matrem" [2. Mos. 20. 12], sed hoc tamen docere,
quomodo humanitas in ipso, quantacunque tandem sit, nunquam tamen
eo evehi a nobis debere, ut ad eam solam recurramus; salutem enim
omnem a numine esse expectandam. Hactenus de alloeosibus tam fuse
nimirum, ut patientissimum quoque lectorem tędio adfecerim. Sed
sic postulat usus, ne rem scilicet magni momenti leviter attingeremus.
Ut enim humanitas a dei filio in hoc adsumpta, ut hostia fieri commode
posset, qui creaverat, per passionis, mortis crucisque gloriam ad
solium summi numinis subvecta est et ad dexteram dei sedet, ita divinitas
incommutabilis manet, sola regnat, sola administrat omnia. Et
si quid huiusmodi Christo homini tribuimus per naturarum commutationem,
id fieri citra offensionem agnoscamus.
De absurditate scripturae.
Diximus in superioribus duplicem absurditatem nos huc adegisse,
ut Christi verba, de quibus nobis texitur expositio, paulo poenitius
excuteremus, fidei sive rei, de qua satis superque cum passim, tum
suo loco diximus, et scripturae, de qua nunc ordimur. Infiniti sunt in
utroque instrumento loci, qui prima specie antinomiam ac diversitatem
summam prę se ferunt; sed iidem, dum recte et absque factionis studio
conferuntur, nihil est illis concordius ac planius. Ex quibus hic noster
unus est. Cum enim eum prima fronte intuemur, cum tot scripturae
locis pugnat, ut non temere alium reperias, qui tot modis patiatur
contradictionem. Id autem cum iamiam ostensuri simus, tu, precor,
ne indigne feras, dum distinctis nominibus contradicta ex ordine ponemus.
Pollet enim hoc cum ad causae claritatem, tum ad brevitatem,
quam haud dubie iam dudum desideras.
[L] Debent hęc verba Christi "Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26]
naturaliter ac simpliciter intelligi.
[N] Sed ex isto sequetur panem transire in corpus eius. Vicit
ergo transsubstantiatio Romani pontificis, et Paulus peccasse videbitur,
quod panem adpellavit, quod caro Christi est. 1. Cor. 10.: "Omnes
de uno pane participamus" [1. Cor. 10. 17].
[L] Non debent autem intelligi, quod panis transeat in substantiam
corporis Christi.
[N] Ergo non intelligentur haec verba naturaliter atque simpliciter.
Quid enim putas demonstrari per hoc?
[L] Et panem demonstrat et corpus Christi, hoc sensu: hoc est
panis et corpus Christi, vel: in pane est corpus Christi; nam tu, mi
Lutere, utrumque ponis.
[N] Ergo iam non simpliciter, sed plane dupliciter intelligentur
verba domini, si "hoc" est panis et "est" corpus Christi. Si vero
panis manet panis, sed in pane editur corpus Christi, iam iterum non
simpliciter aut naturaliter intelliguntur, est enim synecdocha. Non
enim dixit Christus: "In pane est corpus meum", sed: "Hoc, panis
scilicet, est corpus meum" [Matth. 26. 26]. Quę ergo est ratio diversitatis,
ut synecdocham admittamus; metonymiam autem aeque tropum
atque istam respuamus?
[L] Panis est panis et tamen corpus Christi, manducanturque
ambo in isto sacramento miraculose modoque nobis ineffabili.
[N] Christus iubet se a miraculis aestimari, si alioqui nollent
credere Iudęi [cf. Joh. 10. 38]. Miraculum ergo ostendite. Prędixit
idem Christus pseudoapostolos talia signa facturos, ut pii quoque in
fidei discrimen veniant [Matth. 24. 24]. Unde si Prędicatores fratres
ad miracula concinnanda adpositissimi nunc aliquid miraculi commentarentur,
non tamen tutum esset illis credere. Quanto magis nihil
debemus moveri, cum ostenduntur miracula, quę nunquam nusquam
sunt facta aut dicta?
[L] Non editur Christi corpus sic crasso modo, sed modo quodam
Christo satis noto. Nobis minime licet hac in re curiosis esse.
[N] At crassissimo edi modo oportet, si verba sunt naturaliter accipienda.
Hunc enim sensum reddunt: Hic panis est corpus istud meum,
quod pro vobis traditur. Crasse vulneribus, pugnis mortique obnoxium
est pro nobis traditum; ad hunc ergo modum coenitari oportet. Aut
ostende nobis ex scriptura, quo tandem modo possit edi.
[L] Christi corpus est ubique; nam et regnat et omnia implet.
[N] Ergo mentitus est foeminę angelus, cum diceret: "Surrexit, non
est hic" [Matth. 28. 6]; mentitus erit Christus, cum negavit se pro humana
natura amplius in mundo futurum, id autem toties ut labor sit recensere.
[L] Christi humanitas, cum sit ubique omniaque impleat, non
aliter atque triticum saccum implet, tamen singulariter voluit se huic
sacramento inserere ac nobis dare, ut sciremus, ubi se inveniremus.
[N] Quod Christi corpus omnia impleat, iam satis patuit frivolum
esse per angeli sermonem et abitionem. Sed contra secundam
partem pugnat, quod de isto tempore, in quo nos quoque sumus, quod
scilicet inter eius ascensionem et summa comitia est, dixit: "Si ergo
dixerint: in deserto est, nolite exire. Ecce in penetralibus, nolite
credere. Sicut enim fulgur exit ab oriente et videtur usque in occidentem,
ita erit et adventus filii hominis" [Matth. 24. 27]. Repugnant
articuli fidei: "Sedet ad dexteram dei patris omnipotentis. Inde venturus
est iudicare" etc. [Matth. 26. 64]. Non legimus alio aut ad aliud
venturum, quam ad iudicandum. Repugnant Christi verba, cum
Mat. 26 dicit: "Posthac videbitis filium hominis sedere ad dexteram"
[Matth. 26. 64]. En nobis hominem: ad dexteram dei sedet, isthic se
futurum prodidit et "posthac" inquit. Ne ergo eum posthac alibi quęramus!
[L] Omnia ista fiunt invisibiliter; non enim gradibus aut climace
nunc descendit, ac rursum se recipit.
[N] Sed obstat, quod angeli dicunt: "Hic Iesus, qui a vobis adsumptus
est in coelum, sic veniet, quemadmodum vidistis eum ire in
coelum" [Act. 1. 11]. Visibilis omnibus veniet.
[L] Sic ad iudicandum veniet. Nihil facit hic locus ad praesentiam
istam, qua est in eucharistia.
[N] Non est ad aliam rem ullam descensurus, quam ad iudicium.
Vetat enim se quaeri uspiam. Pseudoprophetas vocat, qui se aut hic
aut isthic ostendant. Et: "Posthac, ait, videbitis filium hominis sedere
ad dexteram" [Matth. 26. 64]. In illo "posthac" nos sumus; videamus
ergo eum isthic, ubi est. Nam ad quid esset corpus eius naturaliter
in gratiarum actione?
[L] Ut mentem fidemque confirmet.
[N] Spiritum, ait, esse oportere, quod mentem vivificet, carnem
nihil prodesse [Joh. 6. 63]. Spiritum promittit adfore omniaque facturum,
ut ne commentandum quidem sit, quid loqui velimus etc.
[L] Peccata remittuntur corporis esu corporeo.
[N] Morte eius expiata esse peccata (factus est enim pro nobis
maledictum [Gal. 3. 13]) tot est scripturę locis proditum, ut hic producere
nihil sit opus. Si autem esu corporis eius remittuntur peccata, iam discipulis
remissa fuerunt concoenato corpore. Adeon' effusus sanguis non
solum lustrat, sed etiam potus? Cur ergo cruci est adfixus? Num duae
sunt ad iusticiam vię? Altera credendi, altera corporaliter edendi? Quo
ruimus?
[L] In pane isto pręsens datur, quod verbo praedicatum est.
[N] Ubi est: "Qui credit in me, habet vitam aeternam" [Joh. 3. 36]?
et: "Nemo venit ad me, nisi pater traxerit eum" [Joh. 6. 44], si homo
potest pręsens dare, quod prędicavit; cur non iis damus, qui euangelium
audiunt, sed non credunt? Quo invitis succos praeberemus, amaros
quidem, sed salutares.
[L] Sic stupidi estis, ut spiritu inanes nihil intelligatis subtilium
istarum rerum, quae spiritualiter amant intelligi. Qui credunt, hi
tandem edunt corpus Christi.
[N] Et nos credimus; at non edimus corpus naturaliter.
[L] Credi oportet hic corpus Christi edi; iam qui credunt, edunt.
[N] En vobis, ut fidendi credendique verba varietis. Nonne ista
fides est salutaris, cum credimus Iesum Christum esse filium dei
atque eo fidimus? Credere autem hic edi corpus aut sanguinem hauriri,
ubi, oro, scripturarum est propositum? Cur credendi verbum huc trahitis?
Quis unquam apostolorum dixit: "Nos credimus, quod corpore
edaris"? Nonne omnes dicebant: "Nos credimus, quod tu es Christus,
filius dei vivi"? Io. 6. et Matth. 16. [Joh. 6. 52ff.; Matth. 16. 16].
Sed simplicibus vobis, ὦ fratres, ponuntur hę tendiculae, ut, cum
interim dicunt de fidendo Christo, id autem ex scriptura, mox ab eo
genere fidendi desiliant ad credendi genus istud, quo fingunt credi
corpus et sanguinem comedi. Ipse scio, scio, inquam, fratres quosdam
in urbe non poenitenda verbi ministerio pręfectos, qui, quandoquidem
referre pedem nequeunt, hisce latibulis sese tegunt, fidem obtendunt,
quam nemo pius non putat religionis totius esse colophonem, sed simul
viciant naturale fidei ingenium, quod nihil est aliud, quam Christo,
dei filio, fidere, atque pro "credere" corpus Christi "edi" simplicium
animis inserunt, credi oportere dicentes, quod hic edatur, quod verba
prę se ferunt, bis peccantes et, quod verba minus intellecta iubent
perperam intelligere, et, quod hoc iniussu credendum proponunt, quod
nusquam est ad credendum traditum. Nusquam enim docti sumus
credere, quod corpus Christi edatur corporaliter, quamvis edi oporteat
Christum, hoc est: fidem in eum haberi. Quod dum sit Ioan.
6. capite [Joh. 6. 53] per "corpus edere" tropicum sermonem traditum,
mirum est, ut ἐκπερδικίζωσι. Det eis dominus sui suorumque ipsorum
cognitionem! Amen.
Haec de absurditate, quae ex scripturae collatione oritur, doctissime
Luthere, tecum sic conferre volui, ut contradicta sibi mutuo opposita
dilucidius ęstimari queant. Tuum nunc est percensere, quibus vestra
fundamentis nitantur, quibus nostra; et intellectus noster captivus
domino dedendus [cf. 2. Kor. 10. 5]. Spiritu coepisti, nisi nobis, quod
absit, imposuisti. Nolito carne consummari [Gal. 3. 3]!
Nunc in viam redimus. Cum ergo Christus ab apostolo dicitur
Ephes. 4. ascendisse super omnes coelos, ut adimpleret omnia [Eph. 4. 10],
non debuisti in tam ineruditam incivilemque comparationem incidere,
ut diceres secundum humanam quoque naturam omnia non secus implere,
quam frumentum seccum impleat (expectabamus, Hercules, ut
aliam quoque adderes, istam: Quemadmodum rusticus ocreas, quum
tam rudibus adperuisses ostium, aut similem aliquam), sed iterum atque
iterum verba expendere; occurrisset enim alloeosis, quae, etiamsi sensum
genuinum non vidisses, viam tamen commonstrasset, qua intellexisses
de divina exponendum esse natura, si omnino implendi
verbum naturaliter, quatenus cum quantitatis significatione coniunctum
est. accipere placuisset. Sed re vera non debet in hac significatione
accipi, sed pro "perficere" aut "respondere", hoc sensu: Ascendit super
omnes coelos, ut perficeret omnia, quę de illo scripta sunt, aut ut
responderet per omnia iis, quae de eo prędicta sunt; quomodo accipitur
in isto sermone: "Sic nos decet implere omnem iusticiam" [Matth. 3. 15],
hoc est: perficere, quod constitutum est, ut faciamus; est enim Hebraismus.
Et 1. Cor. cap. 15. dicitur Christus resurrexisse iuxta scripturas
[1. Cor. 15. 3], hoc est: quemadmodum scripturę praenunciaverant.
Sic et isto loco dicitur ascendisse, ut impleret omnia, quę de eo divini
vates atque sancti viri prędixerant. Quod ex antecedentibus clare liquet
et sequentibus. Cum enim e 67. psalmo testimonium istud: "Ascendens
in altum captivam duxit captivitatem" [Ps. 68. 19] et: "Dedit dona
hominibus", adduxisset in hoc, ut ostenderet varia dona a deo nobis
per Christum donari, mox adserit eum ascendisse, ut et scripturae
tam pręsenti loco quam aliis satisfaceret et dona nobis promissa demitteret;
nam protinus ut ad dona pergit, quę spiritu misso donaverit:
"Ipse, inquit, fecit quosdam apostolos, quosdam prophetas" etc. [Eph. 4. 8].
Quapropter, si te omnino placare nihil potest, quo rem eucharistiae
interius contempleris, poterit, quęso, tam rudis huius loci detorsio illud
saltem, ut dicas: Quid, posteaquam in tam adperta luce cęcutivi, non
video meme in tam ardua re atque obscura idem pati posse, quod hic
sum passus? Dominum haud dubie aliqua in re offendi, qui me labi
tam foede permisit. Admonitio est, ne pergam confidens esse.
Pergis postea in eodem sermone ad hunc modum: "Quandoquidem
Christus tam adperte loquitur: ,Accipite, comedite, hoc est corpus
meum' [Matth. 26. 26], meum iam est, ut his verbis credam tam incunctanter,
quam omnibus verbis Christi credere cogor. Etiam si
culmum tantum pręberet et hęc verba proferret, credere deberem".
Hęc tua sunt. Recte mones, tametsi pinguiter compares. At istud non
audis, quod Romanus pontifex clamat, credendum esse verbis Christi,
quibus Petrum, antecessorem suum, fecerit fundamentum ecclesię
[Matth. 16. 18]. Si dicas: Ea verba hunc sensum non habent, sed
per fidem tractanda sunt et conferenda cum aliis, quę de hac quęstione
sunt, credendum quidem esse verbis dominicis, sed recte intellectis,
cur, quęso, hanc legem ipse non servas? Credendum est Christi verbis
intrepide, sed tum tandem, quum planus sensus, quem fidei iudicium
et scripturarum concordia demonstrant, plane expositus est. De hoc
est quaestio, num verba domini debeant in hunc sensum exponi. Et
tu, tanquam eviceris, per petitionem principii non desinis urgere: "Verba
sunt plana, verbis credendum est". Sunt et ista plana: "Venter est
deus" [Phil. 3. 19]. "Idolum nihil est" [1. Cor. 8. 4]. "Lutherus est
securis." Sed in eo sensu, quem prima fronte offerunt, absurdissima sunt.
At ubi tropum explicueris in hunc modum: Sunt, qui ventrem religiosius
observent quam deum. Idolum quidem materies est, at is, cui
positum est, nihil est, aut deus non est. Lutherus non securis
tantum, sed bipennis fulmine vehementior est ad detruncandum Romani
pontificis vincula, iam denique vere plana sunt et dilucida. Nemo est,
qui nesciat, quid "hoc", quid "est", quid "meum" significet;
at sententia propterea non est plana, quę ex tam planis vocibus
exurgit. Hac autem vociferatione: Verba sunt plana, verbis fidendum,
verbis credendum, plenus est hic sermo. Sequitur apud te:
"Sic etiam baptismus habet: Aqua est baptismus; et in baptismo
est spiritus sanctus". Quid huius, quaeso, vis? Nondum putas eo
profecisse, ut sciamus, quidnam sit baptismus, aut quomodo sit in eo
spiritus sanctus? Quanto rectius docuerunt pontificii, cum dicerent
baptismum constare ex materia et forma; materiam dicebant aquam,
formam: "Ego baptizo te in nomine patris" etc.. Tu materiam dicis
esse baptismum, aquam scilicet, et in materia spiritum sanctum. Nunc
ergo sic ex te quęro, utrum praestantius sit sacramentum baptismus,
aut panis et poculum gratiarum actionis. Dices nimirum eucharistiam
(sic enim perpetuo soletis eucharistiam veluti rem absolutam nominare,
cum sit actio tantum, videlicet gratiarum actio, quamvis nolim procaciter
obstrepere, dum coenę panem vocemus eucharistiam per metonymiam).
Obiiciam contra: In eucharistia panis est sacramentum, et
corpus Christi est in sacramento; in aqua vero, quę baptismus est,
spiritus sanctus est. Quantum ergo antecellit spiritus carnem, anima
corpus, tanto praestantior est baptismus coena. Nam si dicas et in
coena cum corpore esse spiritum sanctum, iam vicit concomitantia;
iam adoranda erit coena; iam Christus aderit etiam, ut adoretur, quod
tute negas. Utinam aut ego nunquam in haec tua incidissem, aut tu
nunquam prodidisses. Considera enim, quo nos sophismatum detrahas.
Baptismus nunquam est aqua, sed actio; sic eucharistia nunquam est
panis aut corpus Christi, sed gratiarum actio. Quid autem? Spiritum
sanctum in aqua esse negas, etiam quae neminem abluit? Non arbitror.
Quo ergo nobis spiritum denuo in aqua invenisti? Negare non potes,
quin dicere volueris spiritum in aqua aut ipsum dari, aut dare peccatorum
remissionem. Perhibes enim corpore quoque in pane adeso
peccata remitti. Postliminio igitur Antichristi regnum restituis?
Si in aqua spiritus sanctus quicquam largitur, et corpus Christi in
pane eucharistię, quis iam non convertetur ad externa? ὦ dignam
Luthero theologiam! Sed, ὦ deus, adperi ei oculos, ne magis ac
magis et tui et sui obliviscatur!
Cum archisuermeros, hoc est: fanaticorum et pręstigiatorum omnium
principes facis, stultos ac indignos, quibuscum manum conseras, dudum
a nobis ignotum est, quod in nos iacis. Oramus enim: "Remitte
nobis debita nostra, quemadmodum nos remittimus debitoribus nostris"
[Matth. 6. 12]. Sed hoc simul pręterire nolumus, quum nihil solidi
habeas, quo nobis occurras aut impetum sustineas. Clamas indignos
esse, cum quibus pugnes. Apologus vulpeculę ignotus tibi non est,
et quid sit, quod in proverbio dicitur: a lasso rixam quaeri.
Post multa deinde, quę merito transilimus; tam enim infantia
sunt ac tanto indigna theologo, ut suscepti laboris pigeret, confutandi
scilicet, quae seipsis corruunt, nisi vereremur, quicquid tandem sine
responsione transmisissemus, exclamares: "Cur non est ad hoc responsum"?
Post multa, inquam, huc devenis, ut infirmius iactes ad hunc
modum: "Nimirum debet mors eius adnunciari. Et nos praedicamus,
augustius etiam, quam isti unquam; et si ex nobis non haberent, indubie
nihil de eo (praedicanda morte Christi scilicet) scirent". Hęc
tua sunt. Paulus apostolus, a cuius mensura longissime absumus,
cum aliquando nata esset arrogantię iactantięque impudentia, sic restinxit
incendium: "Neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui
incrementum dat, deus" [1. Cor. 3. 7]. Quod ad me, Lutere, attinet,
semper praeceptores meos parentum in numero habui, eos maxime, qui
studia divinarum humanarumque literarum iuverunt. Si quid ad me
de ea ubertate venit, quam tibi dominus dedit, cur non agnoscerem?
Euangelii autem rationem si abs te didicissem, cur non faterer? Sed
ingenue ostendam, ut haec res habeat. Fuerunt multi atque excellentes
viri, qui, antequam Luteri nomen esset tam celebre, viderunt, unde
penderet religio, longe aliis pręceptoribus, quam tu putes, docti. Nam
de me ipso coram deo testor, euangelii vim atque summam cum Joannis
Augustinique tractatuum lectione didici, tum diligenti Gręcanicarum
Pauli epistolarum, quas hisce manibus ante undecim annos exscripsi,
quum tu annis iam octo regnes. Quam etiam summam sic literis
commendavi, ut multi sint gratulati. Eam si tu recte tenes, videto;
nam hercle de clavibus videris nondum exacte intelligere, quum perpetuo
quiddam absolutioni nescio cui tribuis. Nos enim aliam nullam
agnoscimus quam eam, de qua Christus per aquae metaphoram sic
loquitur: "Qui biberit ex aqua, quam ego dabo ei, non sitiet in ęternum.
Sed aqua, quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in
vitam aeternam" [Joh. 4. 14]. Et: "Amen dico vobis, quod, qui verbum
meum audit et credit ei, qui me misit, habet vitam aeternam et
in iudicium non venit, sed transiit a morte in vitam" [Joh. 5. 24].
Et: "Qui manducat meam carnem et bibit sanguinem meum, habet
vitam aeternam" [Joh. 6. 51]. Et: "Qui manducat hunc panem, habet
vitam aeternam" [Joh. 6. 51]. Et: "Qui venit ad me, non esuriet"
[Joh. 4. 14]. Et: "Qui credit in me, non sitiet in aeternum" [Joh. 6. 35].
Et: "Qui credit in me, habet vitam aeternam" [Joh. 6. 47]. Haec, inquam,
est absolutio nostra, expiatio, satisfactio ac peccatorum omnium
remissio, cum Iesu Christo, dei filio, fidimus; iam enim scimus
omnia nobis cum illo et per illum donari. Tu, quantum audio, adhuc
perstas in ea sententia, ut putes conscientiam oportere certam reddi
absolutoris alicuius carmine. Vide ergo, quae tua sit fides, et quae
tua euangelii cognitio. Nos enim id nunquam docuimus, posteaquam
per Christum regenerati sumus. Ligandi enim et solvendi verba non
volunt in hunc sensum capi; nihil enim aliud significant, quam credere
et nolle credere. De quibus post finem. Si te non offenderet, mitterem
ad "Commentarium" nostrum aut ad "Sexaginta septem conclusionum
nostrarum expositionem". Sic enim euangelii rationem dei munere
pervestigavimus, ut eo corruant Pontificiae claves, purgatorium, et ficta
divorum intercessio, quibus te aiunt per omnes libros tuos haerere.
Quomodo ergo abs te didicimus, quod secundum te neque tradimus
neque credimus? Dilucidius ergo quum isti negocium euangelii intellexerint
(quos ego et merito et libenter suspicio), quam vel tu vel
ego, quomodo te autore didicerunt? Fide in Christum Iesum rectissime
docuisti salutem obtineri; sed cur secundum hanc doctrinam
tribuis quid nescio quibus clavibus? Cur purgatorium non evertis?
Cur non agnoscis unum ac solum mediatorem dei atque hominum
Christum Iesum? Excidis tibi nonnunquam. Fidem ergo cum
explicares ac in pugna indulgentiarum semper aliquid clavibus incircumspectius
donares, plurimum torquebas nos, ante annos aliquot a Thoma
Vitembachio, viro et doctissimo et piissimo, iam superis quoque
grato, pręceptore nostro, doctum, solam Christi mortem precium esse
remissionis peccatorum. Fides ergo clavis est, quę menti scrinium
remissionis peccatorum reserat; ea, quum adest, nihil aliud sitit aut
esurit. Nos, inquam, torquebas, quod non plane videres claves nihil
aliud esse, quam euangelii fidem. At quanto candidius quam tu egerimus,
nunc existima. Videbamus tibi nonnihil iubaris deesse, etiamsi
iusti luminis nihil deesset; attamen, ne ulli dissidio daremus occasionem,
ad omnia connivimus, hac spe, quod esses in diem certius atque certius
quaeque contemplaturus. Idem fecimus in eucharistię causa, cum commemorationem
adpellare desisteremus, solum, ne videremur tanti viri
autoritati obstrepere, anser olori. Tu vero quantumcumque te fratres
admonerent literis, ne festinares neque in eam rabiem descenderes, qua
tam immaniter in bonos et doctos viros tot atrocibus contumeliis desęvires,
teneri te non es passus. Vide, utris pacis studium altius corde
sederit. Sed nunc stilo parcam, ne in ista indigna, quibus per omnes
ad amicos epistolas in nos invexisti, incursionem faciat, atque in hoc
laxabo, quomodo et quatenus nobis observandus sis. Cum haud parum
multi essent, inquam, qui religionis summam, etsi non admittis melius,
at ęque atque tu cognitam haberent (sunt enim, sunt certi homines,
quorum familiaritas ante duodecim annos nobis et profuit ad hanc
rem et ad alacritatem extimulavit), nemo tamen erat, qui se discrimini
obiicere auderet ex omnibus castris Israel; adeo metuebant immanem istum
Goliath, tanto armorum viriumque pondere minacem [1. Sam. 17]. Hic, hic
tu unus fidelis David, ad hoc unctus a domino [1. Sam. 16. 13], induis
quidem arma. Primum, quum iuxta illorum ritum pergis cum eis disputare
ac paradoxa nodosque Gordios obiicere; mox tamen reiectis his
impedimentis e coelesti flumine lapides eligis ac libras, expeditaque et
rotata funda tam vehementer iacis, ut in magnum agri spacium inusitata
membra porrigas. Unde fideles animae nunquam cessare debent, quo
segnius canant: "Percussit Saul mille, David autem decem milia"
[1. Sam. 18. 7]. Tu unus fuisti Hercules, qui ubiubi discriminis aliquid
esset, occurreres; aprum Romanum occidisti, Antęum, terrae
filium compressisti. Quis enim luculentius aut purius quam tu
inimicicias carnis et spiritus ex apostolorum fontibus propinavit? Cacum,
qui non modo boves aversos, verum etiam viduarum domunculas in
speluncam abigebat, protraxisti. Quid multa? Augiae stabulum,
si eas imagines, quae ad cultum prostant, sustulisses, fictum in pane
corpus Christi corporaliter non ederes, in euangelii luce videres purgatorium
rete pecuniarum esse, absolutionem autem vel claves euangelii
fidem, unum solummodo deum, ac mediatorem dei et hominis filium
Christum Iesum, non solum repurgavisses, verumetiam coelum ipsum
tulisses. Verum, heus, tu, cave λεοντὴν et clavam mulierculae procacis
amore ponas! Busiris adhuc nobis superandus est ac trucidandus.
Saul regno excidit, quod sui oblitus imperium deperiit posteritatique
suę transmittere invito domino cogitavit; hinc enim homini metus ac
terrores varii, hinc invidia et caeca in quaevis pręcipitatio. Suspecta
cum omnia putat esse, temere innocentes sacrificulos ac prophetas mactat,
et mirum est, cur etiam filiae pepercerit, quae Davidi marito, quo
commodum aufugeret, indicavit. Non potuit mentem lenire, lacinia de
pallio cum ventrem exoneraret recisa, non hasta dormienti ablata, non
pręputia ducenta ex Palęstinis relata [1. Sam. 18-24]. Exemplo
nobis ista sint, ne et nos, si modo per dominum regnamus, in verbi
ministerio quicquam τυραννικωτέρως designemus, nullis invideamus,
quibus dominus ἀφθόνως gratiam suppeditat. Unum corpus sumus,
caput Christus est, alter oculus Lutherus est. Absit, ut auri invideat,
quod auris sit. Hęc, mi Luthere, bona fide ἀλληγορίζομαι.
Tuum est, candide omnia intelligere. Nunc ad tua redimus.
Videris nondum perspectum habere, in qua significatione apostolus
verbo annunciandi utatur, quum dicit: "Mortem domini adnunciabitis"
[1. Cor. 11. 26]; quantum enim intelligo, putas pro "euangelium docere"
accipi, quum tantopere praedicationem tuam praedicas. Quemadmodum
solent, qui in tua verba iurati sunt (sunt enim plurimi sic tibi addicti,
ut malint tecum errare quam cum apostolo recte sentire); cum
a communione redeunt, sedentem fratrem sic affantur: "Adnuncio tibi,
frater, mortem domini". En vobis, quid faciat ignorantia. Superstitiosa
est, quum non videt, quid liquido sit in verbis domini; iam ex eo,
quod ignorat, cerimoniam facit. Id quod abunde, cum tota causa, quam
agimus, tum istud adnunciandi verbum, non intellectum quidem, sed
in cerimoniam conversum, probat. Resipit autem hoc verbum (quemadmodum
omnia, quę per universum novum testamentum, etiamsi in
aliena lingua scripta sunt) Hebraicum ingenium. Hebręi enim
annunciandi verbo creberrime utuntur pro collaudandi ac profitendi.
Deut. 26. sic legimus: "Accedesque ad sacerdotem, qui fuerit in diebus
illis et dices ad eum: Profiteor hodie coram domino deo tuo, quod ingressus
sum in terram, pro qua iuravit patribus nostris, ut daret eam
nobis" [5. Mos. 26. 3f.]. Ubi nos isto loco habemus "profiteor", Hebręi
habent הגדתי, Graeci autem ἀναγγέλλω, quod est: annuncio in utraque
lingua, hoc sensu: profiteor, annuncio, laudo, agnosco hodie coram
domino deo tuo, quod ingressus sum in terram, quam iuravit dominus
daturum patribus. Quid opus erat hac confessione? Notum erat omni
tribui et viciniae, si quis esset in terra. Professio ergo ista gratiarum
est actio, agnitio et collaudatio pro datis beneficiis. Sequitur enim
paulo post: "Et idcirco nunc offero primicias frugum terrae, quam
dominus deus dedit mihi" [5. Mos. 26. 10]. Sic in pręsenti loco:
"Mortem domini adnunciabitis" [1. Cor. 11. 26] καταγγέλλετε (est enim
translatitium Hebraeis imperativis uti pro futuris et contra), hoc est:
collaudabitis, gratias agetis, agnoscetis, confitebimini, non quod hic
solennis sermo requiratur, nam alioqui omnes cogeremur oratores una
eademque panegyri simul esse, sed pia gratiarum actio et agnitio eius,
quod nobis coelestis pater mera bonitate donavit. Reliqua, puta, pręitionem
publicam atque ferculi potusque symbolici circumlationem nunc
non tractamus. Iudicum 9: "Si ergo recte et absque vicio egistis,
cum Hierobal et domo eius, hodie lętamini in Abimelech, et ille
laetetur in vobis" [Richt. 9. 16f.]. Hic, ubi nos habemus "lętamini",
Hebraei שמתן, Graeci εὐλογηθείητε habent. Quo facile deprehendimus
benedicendi verbum, quo hic Graeci sunt usi, pro gratulandi et lętandi
nonnunquam accipi. Unde et calix benedictionis dicitur, hoc est:
gratiarum actionis, lęticiae ac celebritatis. Quo deinde hoc quoque deprehendimus,
mortem domini annunciare nihil aliud esse quam benedicere,
hoc est: gratulari et lętari. Idem enim sunt hoc loco meminisse
mortem domini et adnunciavisse; alterum enim altero exponit Paulus.
Prima Petri, secundo cap. sic habemus: "Ut virtutes eius adnuncietis,
qui ex tenebris vocavit nos in admirabile lumen suum" [1. Petr. 2. 9].
Quid hic, quęso, virtutes annunciare aliud est quam confiteri, agnoscere,
gratulari, laetari? Sic et praesenti loco: "Mortem domini adnunciabitis"
[1. Cor. 5. 26] tantum valet, quantum: mortem domini agnoscetis, laudabitis,
pro ea gratias et hymnos referetis, ex ea lętabimini et exultabitis.
Est ergo eucharistia gratiarum actio, animi exultatio, confessio. Quemadmodum
et Christus "Confiteor" Matth. 11. et Lucę 10. dixit pro:
gratias ago tibi, pater [Matth. 11. 25; Luc. 10. 21]. Unde et qui Tiguri
sumus fratres euangeliique ministri, cum eam instauraremus, prorsus ab
his abstinuimus legibus, quibus nonnulli gratiarum actionem in fastidium
ac nauseam trahunt, nescio quam atrocia minati, si quis scortator,
ebriosus, avarus aut maledicus accedat. Istis enim arbitramur
tunc esse interdicendum ab eucharistia, quum palam tales esse deprehensi
sunt; non debemus enim ad ingentia ista crimina connivere,
sed quę quisque domi habeat occulta, quae fors iam poenitentia ex
fide diluit, ea non debent cum tanta atrocitate arceri; tum quod solus
deus est occultorum iudex (homo in facie tantum videt) tum quod hic
usus audacię hypocritarum viam sterneret. Facile enim invenias, qui
odium, invidiam, avaritiam, κενοδοξίαν in pectore alant, audacter tamen
ad eucharistiae convivium accedant. Iam soli boni atque innocentes
isti iudicarentur, quod ut primum fieret, accederet pręmium; quo dato
denuo esset de euangelii negocio actum. Vitiis ergo, ad quae pia severitas
non debet connivere, excommunicatione tum occurramus, cum in
nostrum iudicium inciderint. Interea quemque suę tum fidei tum conscientię
relinquamus. Paulus enim 1. Cor. 5. capite de his tantum
loquitur, quorum scelera sic sunt manifesta, ut nostro iudicio deprehendi
et citra conscientiae διάκρισιν, id est: dubitationem damnari possint.
Aut, quod mihi magis probatur, non loquitur isthic Paulus de excommunicatione,
nam istam vocat "tradere satanae" [1. Cor. 5. 5], sed de
peculiari cuiusque cautione, qua se ab iis alienat, quos videt ad ea
vicia propensiores esse; hoc enim arbitror esse "ne cibum quidem edere"
[1. Cor. 5. 11]. Postremo habentur eo loci quędam vicia, quę ut nunquam
legimus excommunicatione multata, ita non facile est mensuram
videre, quando tandem sint excommunicanda, ut avaricia et rapacitas.
Nemo enim sic est avarus aut rapax, ut se non maximopere occulet ac
cęlet. Quoniam autem postremo ad hanc sententiam ex lege additur:
"Auferte malum de medio vestri" [1. Cor. 5. 13], quod speciem excommunicationis
prębet, liberum sit cuique in suo sensu abundare. Nobis
enim ista duo occurrunt, quod hęc verba: "Auferte" etc. ad amicam
declinationem et vitationem possint citra iniuriam trahi; et quod adeo
rara est apud apostolos excommunicatio. At utcunque de isto loco
habeat nativa expositio, non tamen est Paulus uspiam in hac sententia,
ut iudicemus, nisi de his, quę sic publica sunt, ut tergiversatione nulla
possimus inficiari; ea demum admonet abstentionis mucrone esse confodienda.
Habes et alia multa tum inania tum impotentia in hoc sermone,
qualia sunt: natura tradi hoc sacramento, quod verbo tantum fuerat
doctum. Spiritus enim est hoc officium, non corporis. Hoc sacramentum
vocari cibum esurientium. Eorum enim est, qui fidei carnem,
succum et sanguinem iam dudum ederunt. Fructus, quos enim isthic
recenses, spiritus et fidei sunt, non coenę fructus. Propter infirmos
tantum institutum esse. Ergo non sumus omnes unus panis et unum
corpus. Et id genus, ut diximus, inania, quia nulla sunt scripturę autoritate
fulta; impotentia vero, quia quicquid ira dictat, in nos iacis, quasi
contumeliis, probris et conviciis res peragi possit. Ad quę omnia prudens
lector facile respondebit ex his, quę praemissa sunt.
Restant epistolae ad Argentorati fratres, et quam Rütlingam
misisti, quarum utraque quum praeter contumelias nihil, cui non sit
satisfactum in superioribus, habeat, nolumus miserum lectorem diutius
tenere; arbitramur enim abunde ostensum esse, quam frivola sint, quę
vos citra omnem coelestium oraculorum autoritatem traditis, corpus
manducatum fidem confirmare, peccata remittere, praesens facere natura,
quod verbo sit praedicatum. Aeque arbitramur satis superque deprehensos
esse paralogismos, quibus forsan ignorans potius quam volens
contendis, ei verbo Christi nitendum esse, quod nondum est cum
scriptura collatum, an hunc sensum ferre possit, quem prima fronte
ostentat. Est plane res sacrosancta verbum, quod attrectari tam non
debet violarique audaci aut prophana manu atque arca, quae Ozam,
bono etiam, ut ipse putabat, zelo, sese ne laberetur tenentem, interfecit
[2. Sam. 6. 3-8]. Sed tum est sacrosanctum ac inviolabile, dum
sensum nobis redolet genuinum. Redolet ipsum quidem eundem semper
sensum, sed viciatus est sępenumero odoratus noster, quo nativum
sensum minus olfaciat. Hic neutiquam clamemus: Verbum sacrosanctum
est, hoc animo, ut rudes minus aut etiam perperam intellecto
nitantur, alioqui tumultuosis erimus tumultuosiores. His igitur missis
ad secundam partem accedamus.
Secunda pars.
Promisimus in ipsa divisione, hac secunda parte Christi verba, de
quibus certamen est, plane expositurum[!]. Quod et libens ac hilaris
facturus sum, deo interim gratias agens, quod per tam scopulosa et
obscura navem tam foeliciter traduxerit, ut ne crepitum quidem ullum
aut gemitum dederit. Hactenus praefati erimus.
Antequam autem ad verborum domini expositionem accedamus,
paucula nobis de scripturarum collatione praemittenda erunt; ista
videlicet, quod posteaquam humanum os coepit tropis, figuris ac locutionibus
orationem veluti odoribus aut pigmentis condere et variegare,
divinam quoque bonitatem (quae ubique parentum instar nobiscum
balbutit linguaque nostra loquitur) huc sese demisisse, ut et ipsa
nobiscum loquens tropis ac schęmatismis nostris uteretur. Ex quo istud
indubitatum discimus, troporum ac schęmatum cognitionem ante omnia
esse necessariam iis, qui in sacris versari literis constituerunt. Secundo
loco, quod quandoquidem ii, qui figurarum troporumque lenociniis impensius
utuntur, tales nobis plerumque sermones propinant, ut prima
specie videantur esse longe diversissimi et a vero alienissimi, etiam si
non semper sint de diverso argumento. Exemplum damus unum ex
tanta silva: Christus dicitur Paulo natus ex tribu Iuda [Hebr. 7. 14];
eidem dicitur esse neque Iudęus neque Gręcus [Gal. 3. 28]. Sunt
ergo eaedem voces in diversis locis alia tum ratione tum significatione
positę. Sed ne quid dissonum inveniri in sacris literis quisquam arbitretur,
comportandi sunt loci. Ex isto secundum indubitatum confit,
scripturarum collationem ęque esse necessariam atque troporum cognitionem.
Id quod tu quoque, doctissime Lutere, ad regem Anglię
his verbis testatus es: "Thomistarum est (nam quae antecedunt, huc
minus quadrant) omittere canonem intelligendae scripturae, qui est:
consequentiam, circumstantiam et pugnantiam observare". Hactenus
canon tuus. Unde et vehementer incivile esset, ut ne quid durius
dicam, te nunc ab ea sententia, imo lege recedendo, contumacibus istis
niti: hęc verba sacrosancta sunt, tropum non recipiunt; coelum citius
ruere oportet quam ipsa in alium sensum exponi. Maiora sunt, quam
ut aliorum respectu debeant alium formam induere (nam et hoc quidam
clamant); quomodo enim contradictionem, pugnantiam aut diversitatem
tollemus? Si enim ista sola non debent fide pensore librari, iam reliqua
omnia oportebit ad eorum firmitatem atque certitudinem explorari.
Reliqua enim omnia nihil abhorrent a collatione. Peribit ergo nobis
non tantum canon ille tuus, sed fides quoque. Ea enim novit carnem
manducatam nihil prodesse.
Tertium est, quod pręmittendum duximus: nullam esse in sacris
literis rem tam arduam, quę non sit troporum coloribus ornata et expressa.
Ex multis pauca adducam: Inter initia Geneseos tanta est
terrae, aquę, abyssi varietas, ut nisi pręsidio synecdoches expedias,
nullus natator Delius etiam emergere ex eis queat. Credimus in
deum omnipotentem. Ista omnipotentia aliis atque aliis troporum generibus
a diversis nominatur. Alius inquit: Domine, in ditione tua cuncta sunt
posita. Alius eum loquentem facit: "Coelum mihi sedes est, terra vero
scabellum pedum meorum" [Act. 7. 49]. Alius, terram, ait, palmo concludis
[Jes. 40. 12]. Quin ipsius euangelii ratio nunc carnis manducatione
docetur [cf. Joh. 6. 53f.], quo fidei vim et alimoniam foelicius caperemus;
nunc aquę emicantis tropo [cf. Joh. 4. 14], ut et refrigerium et
exitum non ignoraremus, mox clavium [cf. Matth. 16. 19], quo animi
absolutionem atque libertatem, quę in Christo Iesu est, intelligeremus.
Amarissima Christi mors tropo prędicitur: "Cum exaltatus ero a terra"
etc. [Joh. 12. 32]. Et: "Novissime misit filium suum pater familias;
illi autem extra vineam eiectum trucidarunt" [Matth. 21. 37ff.]. Quę
ergo, malum, ratio, deum adeoque Christum ipsum in rei summa
tropo usum esse, nos autem in rei solummodo commemoratione tam
contumaciter ab eo abhorrere? Quo vehimur, ut quum lubet aliis
autores simus, imo imperatores conferandarum scripturarum; ac rursum,
quum urgemur nostris ipsorum et armis et artibus id vetare, quod
docuimus? Quam ridiculus est palęstrę magister, qui probe quidem
docuit, quomodo petendus sit adversarius aut declinandus, quid ex
arte sit, quid minus; ubi ipse vero incunctantius petitur ac cęditur,
clamat hoc non esse ex arte, id ferri nequire? Quod intricavimus, ut
in proverbio habetur, exedundum nobis est. Quam tulimus legem,
servemus; cum ergo, ut est audacia κενοδόξων, facile posset in troporum
expeditione nova oriri calamitas, qua omnia tropis confunderentur,
erit tercium indubitatum: quod, quandoquidem summę res tropis
involutae, divinis etiam oraculis produntur, necessarium est, ut fide
magistra expendamus, quid ferre tropum velit, aut quid ferre recuset.
Nam si quis hunc patris sermonem: "Hic est filius meus dilectus"
[Marc. 9. 7] tropo exponere pergeret: "Hic est figura vel typus filii
mei", tam impius pergeret esse quam fuit Arrius. Rursus lapide
stupidior esset, qui diceret Christum natura saxum aut lapidem esse,
propterea quod ipse de se loquens dixit: "Lapis, quem reprobaverunt
ędificantes, hic factus est in caput anguli" [Matth. 21. 42]. Fides ergo
magistra erit, quę verba quo tropo sint explicanda; neque enim quisque
tropus omnia reserat abstrusa.
Quarto id pręmittimus, quod secundo membro respondet, videlicet
collationi. Quis enim tam hebes est, ut quemvis locum cuivis conferendum
esse censeat? Resultat ergo quartum indubitatum, eadem fide
censore scripturas quoque conferendas esse, ut scilicet in conferendo
servetur analogia, quę perinde est inter contraria atque similia. Exemplis
omnia nota fient. Parabola de decem virginibus [Matth. 25. 1ff.] et de
Lazaro [Luc. 16. 20ff.] commode per analogiam similium conferuntur.
Utraque enim loquitur de eo statu animae, quem est post hanc vitam
habitura. Christum esse virginis filium perpetuae et fratres habuisse,
cum tamen sit unigenitus, recte conferuntur, etiamsi contraria sint,
perpetuam esse virginem unigenitumque habuisse, et plures pluribus
genuisse partubus; nam secundum analogiam competit inter ista duo
collatio. Venit enim ęterna virginitas in quaestionem, quae deinde solo
idiotismo discutitur, videlicet Hebraeis transliticium esse, ut fratris
nomine adpellent, non modo qui contribulis, sed etiam qui eiusdem
populi est. Fratres ergo adpellari gentilitios, non tantum ex eisdem
parentibus prognatos. At ista non recte conferrentur, si parabolam
hominis generosi in longinquam regionem profecti [Luc. 19. 12ff.] et
eam, quę de Iudaeorum gentiumque vocatione patre familias sub
auroram egresso ac vinitores conducente [Matth. 21. 33ff.] scripta est,
comparares. Altera enim de Christi ad coelos ascensione ac euangelici
muneris commendatione, altera vero de repulsa Iudaeorum, gentium
autem cooptatione contexta est. Sic ergo non debent conferri: "Verbum caro
factum est" [Joh. 1. 14] et: "Hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26];
nulla enim est inter ista analogia. Illud enim narrat filium dei naturam
humanam sumpsisse, hoc autem panegyrim et commemorationem mortis
eius esse, sive, ut isti volunt, corpus suum ad edendum dari. At inter
ista: "Christus adsumpsit naturam humanam" et: "Christus dedit
nobis corpus suum corporaliter ad vescendum", nulla prorsus est analogia.
Attamen inter ista est analogia: Exodi 12.: "Hoc (sive agnus
sive celebritas aut panegyris) est transitus" [2. Mos. 12. 27], et: "Hoc
est corpus meum" [Matth. 26. 26] pro: haec cerimonia, hic agnus symbolicus,
haec panegyris est commemoratio sive gratiarum actio transitus
eius, quem in Aegypto feci; et pro: Haec celebritas aut panegyris,
hic panis symbolicus est gratiarum actio sive commemoratio corporis
mei, quod pro vobis tradidi; et inter ista: "Ego baptizo in aqua, sed
Christus in spiritu sancto" [Act. 1. 5]. Ergo circumcisio, quae olim
fuit baptismi loco, externus modo actus cerimonialis fuit, neque in eo
actu magis dabatur spiritus sanctus, quam in baptismo; utrobique enim
homo dat et baptismum et circumcisionem, sed non dat in eis spiritum
sanctum. Similiter inter ista: Quemadmodum intra ecclesiam populumque
dei censebantur, qui semine erant Israelitico prognati, sic
intra ecclesiam connumerantur, qui sunt ex repromissionis filiis nati.
Una est enim ecclesia, una fides; neque iratior est nobis liberisque
nostris deus, quam fuerit Iudęis, quorum liberi aeque in foedere
perindeque in ecclesia erant atque parentes. Est et hic analogia:
Circumcisio est Hebręorum pueris data, ergo et Christianorum infantibus
non debet non dari baptismus. Sunt et alia non parum multa,
quę in scripturarum collatione requiruntur, puta iudicium inter promissionis
verba et pręcepti; inter cerimonialia, et quę mores formant
et similia. De quibus paulo fusius ad Struthionem, inauspicatam
plane avem, scripsimus Germanice.
Quinto pręmittendum est, quod, quandoquidem fide sive unctione
magistra ac pręitore constat scripturam unice esse interpretandam, attamen
nemo est, qui fidem hypocriseos artificio non possit ostentare.
Homo enim in facie videt, solus autem deus in corde [1. Sam. 16. 7].
Quid enim non audet ambitio? Fit, ut cancellis quibusdam fateamur
opus esse, intra quos percurrere cogantur, qui spiritum constantissime
iactent. Frustra enim iactabo spiritum esse, quod contumacia est apud
eos, quibus sunt spiritus paulo propius noti. Hi autem cancelli alii
esse nequeunt, quam scripturae septa. In haec enim Christus se ipsum
quoque ad scribas includit, cum: "Scrutamini scripturas, inquit, et illę
testimonium perhibent de me" [Joh. 5. 39]. His plus tribuit quam ei
miraculo, quo quis ex mortuis resurgens de extramundanis nescio quę
testaretur [Luc. 16. 31]. Est ergo quintum indubitatum, spiritus nostri
Lydium esse lapidem scripturam. Ad hanc nobis explorandi sunt
spiritus. Perinde enim atque liberum iumentum sine iugo, nervis aut
funibus molem ne movet quidem, et contra, funes sine iumento moli
adplices quam artificiosissime, itidem nihil promovet onus, sic si scripturam
citra spiritum aut fidem exponas, nihil proficies. Et contra, si
spiritu quidquam tradas, quod scripturę non est conforme, confusaneo
fanaticoque stupore omnia miscebis. Scriptura funes, laquei, frena,
iugum, nervi est; iumentum spiritus. Potior est, ingenue agnosco,
spiritus; sed nisi frenis ac funibus scripturę sit revinctus (loquor autem
de nostro fidei spiritu tantum), iam petulans ac ferox extra chorum,
quod dicitur, et organum efferetur. Et ne me quisquam minus capiat,
latomi aut materiarii exemplum proponamus: Horum neuter absque
caelo, securi, regula, perpendiculo materiem adoritur; neque rursus ista
sola ad eam mittit, quasi citra operam suam, suapte manu omnia perfectura:
sic spiritus noster illo coelesti imbutus latomus est; praedicationis
verbum materies; caelum aut securis scriptura; regula, linea et
perpendiculum tropi. Pręcipuus est latomus, at sodalia ista ni adsint,
nihil precium operę perficietur.
His ergo ad hunc modum praemissis, quo minus contumaciter spiritum
iactemus, dum scriptura non suffragatur, foelici omine ipsam verborum
Christi expositionem adorimur. Sed heus tu, huius te quoque prius
admonemus, ne obliviscaris hoc de scripturarum collatione. Ista enim
nos huc adigit, quo iam imus.
Cum ergo his Christi verbis: "Caro non prodest quicquam" [Joh. 6. 63];
"Iterum relinquo mundum" [Joh. 16. 28]; "Expedit vobis, ut ego vadam;
nisi enim abiero, consolator non veniet" [Joh. 16. 7]; "Ego iam non
sum in mundo, isti autem sunt in mundo; at ego ad te venio" [Joh. 17. 11];
"Si ergo dixerint vobis: ecce in deserto est, nolite exire; ecce in penetralibus,
nolite credere. Sicut enim fulgur exit ab oriente et videtur
usque in occidentem, ita erit adventus filii hominis" [Matth. 24. 26 f.];
"Dominus Iesus; postquam locutus est eis, adsumptus est in coelum
et sedet a dextris dei" [Marc. 16. 19]; "Factum est, cum benediceret
eis, recessit ab eis et ferebatur in coelum" [Luc. 24. 51]; "Quum haec
dixisset, videntibus illis elevatus est, et nubes suscepit eum ab oculis
eorum, cumque intuerentur in coelum euntem illum, ecce duo viri adstiterunt
iuxta illos in vestibus albis, qui et dixerunt: viri Galilei,
quid statis adspicientes in coelum? Hic Iesus, qui adsumptus est a
vobis in coelum, sic veniet, quemadmodum vidistis eum euntem in
coelum" [Act. 1. 9 ff.]; cum, inquam, his tam disertis nativum sensum
non adimimus aut viciamus, iam cogimur, tropum in verbis coenae non
modo admittere, sed etiam accersere, quo religiose citra divinorum oraculorum
offensionem expediamus. Concordię enim et unanimitatis est
spiritus, non contentionis et dissidii, qui haec omnia effatus est. Consentanea
igitur, unanimia et concordia esse oportet.
Tropi ferme omnes, quomodo passim apud Hebraeos deprehendantur,
alias sępe diximus. Metonymia autem et catachresi solis cum
ad pręsens opus habeamus, de solis hic dicemus. Metonymia, pro
varietate significationis huius prępositionis μετά, quę cum aliquando:
post, iterum: cum, mox: trans significet, aliquando denominatio dici
potest, cum scilicet autoris nomen rei inventę aut institutę imponimus
atque secundum autoris nomenclaturam vocamus, ut cum vinum
Bacchum, triticum Cererem, commemorationis coenam aut symbolum
corpus Christi adpellamus, quod vini inventor et frumenti fuerint
illius Bacchus, huius Ceres, et Christus mortis suę, quam in corpore
pertulit (incędua enim erat eius divinitas), memoriam et gratiarum
actionem instituerit. Aliquando vero cognominatio, ut cum Coclitis
aut Chloelię statuam Coclitem aut Chloeliam adpellamus, eo quod
statua utrumque exprimat; sic Baal idolum aut dęmon per metonymiam,
id est: cognominationem dicitur, et dii idola, quale hoc est:
"Idolum nihil est in mundo" [1. Cor. 8. 4], hoc est: deus, cui idolum
ponitur, nihil est. Sic lex pro opere legis, circumcisio foedus dicitur,
cum sit signum modo foederis, et poculum itidem testamentum, cum
signum tantum sit testamenti. Aliquando autem transnominatio, cum
scilicet contraria contrariorum nomina recipiunt, ut cum lex ponitur
pro peccato, quod est contra legem factum. Dicunt enim et iurisperiti
eum in legem incidisse, qui a lege excidit, et legem excusare, cum id
excusatur, quod contra legem est factum. Et cum peccatum adpellatur
hostia pro peccato, maledictum pro eo, qui maledictionem sustulit,
coëmptio famis pro frumentatione aut annona contra famem comparata
Gen. 42. [1. Mos. 42. 19], tam late patet metonymia per omnem scripturam,
ut difficile sit hic omnes eius lacinias explicare. Catachresis
autem ideo nobis hic est consideranda, quod si cui placet, verbum "est"
per "significat" interpretari, et genus tropi adpellare possit et ex scriptura
locos adducere, in quibus ad eum modum accipitur. Est autem
catachresis tropus, quo propria naturalisque significatio alicuius adcommodatur
ei, quod propriam significationem non habet. Omitto hic
pugnam, quam ad Billicanum depugnavimus, substantiva tropi sint
capacia necne; fuit enim sermo antequam tropi adpellatio esset inventa.
Transfertur itaque istud verbum essendi a naturali significatione ad impropriam,
cum statuam demonstro Cęsaris et dico: Hic est Cęsar.
Alienus enim est iste essendi modus, quo statua dicitur esse, quod res
est, cuius est statua, a naturali essendi significatione. Cum ergo haud
ignaviter videremus futuros esse, qui verbo "est" niterentur ac dicerent:
Christus dixit "est", id verbum nemo viciabit; significat enim esse,
ergo panis est corpus Christi, iam adduximus undique ex scripturis
testimonia, quibus ostenderemus, "est" amittere naturalem significationem.
Ex veteribus: "Septem boves crassę sunt septem anni uberes, et septem
spicę tenues et inanes sunt septem anni caritatis et famis" [1. Mos. 41. 26f.],
ubi "sunt" pro "significant" irrefragabiliter exponitur. Ex novis: "Ipse
est Helias" [Marc. 6. 15], ubi "est" plane accipitur pro: similis est.
Gala. 4: "Haec sunt duo testamenta" [Gal. 4. 24] plane pro: hęc significant
duo testamenta. Et postremo adduximus iterum ex veteribus,
quod nemo vestrum unquam potuit commovere: "Est enim transitus
domini"; sive enim agnum sive commemorationem aut panegyrim dicas
esse transitum, neutrum tamen est transitus, sed transitus significatio.
De cuius analogia paulo post. Hic te, Luthere mi, obsecro, tui admoneri
patere! Quiritaris apud indoctam plebem: "ecce, quot sectę
iam inter ipsos ortae sunt. Alius dicit: ,est' ponitur pro ,significat',
alius dicit: corpus accipitur pro figura corporis et figuram nobis in
tanta luce adumbrant, alius invertit verba". In qua querimonia tua
te amice percontor, an numquam tibi in mentem subeat conscientia,
quae dicat: indignam te rem facis, dum sic apud vulgum tumultuaris,
probe tibi ipsi conscius, quod non sunt diversę inter eos sectę; omnes
enim adserunt symbola tantum esse, de quibus est controversia, sed
rerum tamen nomina, quarum sunt symbola, circumferre. Verba tamen
diversimode expediunt. Quod si neges, aliud interrogo, num eadem
conscientia monearis nos minime esse contumaces, quemadmodum praedicas
atque inter eos abiicis, qui iam vitandi sint, quum nunquam
conviceris; imo si vera quidam de te praedicant, nonnullis principibus
autor es crudelius contra hanc sententiam progrediendi, quo scilicet
non frustra prędixeris Arriana tempora. Nam si quicquam nobis ex
contumacia ageretur, iam Carolstadii verborum expedimentum omnes
recepissemus et clamore, non scriptura, quemadmodum isti faciunt, rem
ageremus. Nunc autem, quum alius sic expediat, alius autem sic, nihil
tamen dissidii inter nos oritur. Ipse ex Honio Batavo (cuius epistolam
Ioannes Rhodius et Georgius Saganus, viri tum pietate,
tum eruditione insignes, attulerunt) per "est pro significat" expedivi,
illa certe tempestate troporum non ignarus; dudum enim et Fabius
et Cicero atque adeo Plutarchus in Homeri pręfatione lecti erant.
Sed placebat simplex ista et cuivis obvia expositio: hic panis significat
corpus meum, quod pro vobis traditur; non enim omnes sciunt,
quid tropus sit. Videbam id quoque, quod per quemcunque tandem tropum
verba expediamus, huc solummodo tendere, ut vis huius verbi
"est" temperetur capiaturque pro: significatio aut repręsentatio est.
Simplicissimum ergo, quum istud per catachresim exponendi genus
videretur, secuti sumus. Oecolampadius autem Tertullianum
sequutus ad hunc modum expedivit: hoc est figura corporis; ubi
figuram non pro typo aut praefiguratione aut rerum futurarum indice
accipit, sed pro ἀντιτύπῳ, hoc est: repręsentatione aut redumbratione
eius, quod vere aliquando factum est; nam repręsentandi verbo usus
est divus quoque Hieronymus in hac materia. Exposuit ergo
Tertullianus cum Oecolampadio verba per metonymiam, quatenus
cognominatio est, ut corpus vocetur, quod imago, repręsentatio atque
in memoriam revocatio est corporis. Sed hic oritur novum incendium,
dissidere manifeste nos oportere, quum Oecolampadius
dicat esse metaphoram, nos autem metonymiam. Ad quod respondemus
unum eundemque sermonem diversis quidem expediri tropis, sed
diversis quoque contemplationibus. Unde et apud rhetores plerumque
invenimus diversis tropis eundem reserari sermonem. Sed exempla
proferamus: "Unus panis et unum corpus, nos communio et concio
tota sumus" [1. Cor. 10. 17f.]; ego corpus et panem nos dici per metonymiam,
quatenus cognominatio est, aio. Quid porro contemplans,
quod Paulus, qui inde putat nos unum panem cognominari, quod de
uno pane edamus; et unum corpus, quod in unum ecclesiae corpus
symbolum corporis dominici edendo coëamus? Quę quid rectius quam
cognominatio vocatur? Oecolampadius autem per metaphoram vocat
nos panem et corpus unum. Quid autem spectans? Panis facturam
vinique coitionem. Ut enim ex innumeris granis unus panis et totidem
acinis vinum confit, sic ex infinitis membris unum coit ecclesiae corpus.
Magna vero causa, cur dissidium imputemus iis, qui non eodem tropi
nomine verba expediunt, sed exprimunt unam eandemque sententiam.
Cum enim per catachresim dico: hic panis significat, figurat aut repręsentat
corpus meum, quod pro vobis traditur, et Oecolampadius
metonymicos dicit: Hic panis est figura, significatio, repręsentatio, commemoratio
corporis mei, quod pro vobis traditur, quid, quaeso, discriminis
est in sententiae summa? Aeque, quum ego panem nos adpellari per
metonymiam dico, aliud spectans, et Oecolampadius per metaphoram
aliud, quorum tamen utrumque aut apostolicis literis aut fidei analogiae
est conforme, imo utrumque in unam ac solam unionem atque concordiam
Christi corporis vergit, cur, obsecro, fratres dissensionis traducimus
apud indoctam plebem?
Similiter nulla est dissensio, dum alius hoc indice "hoc" panem
demonstrat et dicit: hic panis repręsentat corpus meum, quod pro
vobis traditur, alius autem eodem indice in festum diem intendit et
dicit: hoc festum est repręsentatio ac redumbratio corporis mei, quod
pro vobis traditur. Uterque enim vult, quod istud, quod hic agitur,
sit commemoratio et gratiarum actio beneficii nobis a domino donati,
et uterque synecdocham in dicendo servat. Qui enim dicit: haec panegyris
repręsentat corpus meum etc., per synecdocham omnia common
prehendit, quae hic fiunt: gratiarum actionem, symbolicum ferculum
et symbolicum poculum. Qui autem dicit: hic panis repręsentat etc.
a parte, puta: a symbolica manducatione per synecdocham totam panegyrim
intelligit ac comprehendit, puta: gratiarum actionem poculique
mystici convivationem. Foelices causae sunt ac uberes, quae quocunque
modo exponas, constat sensus unitas et veritas. Ne ergo fratres tam
hostiliter nos mutuo coram Christi populo petamus ac deferamus:
"Dissentiunt isti: bestia sunt tot capitum, quot in Apocalypsi [Cap. 13. 1]
quidam adfinxit Ioannes; pertinaces sunt". Pertinaciam vocemus (per
bene decet scilicet) diligentem scripturę cultum, unde nobis delicatus
veritatis fructus provenit, quo languidę mentes reficiuntur, glande
nostrae ignorantiae hactenus cibatę.
Huc ergo adacti, ut tropum in verbis Christi velimus, nolimus
confiteamur, ipsoque tropi genere non incommode, ut arbitror, exposito,
- sive enim catachresi verbi "est" pro: "significat" aut "repręsentat",
sive metonymia corpus pro: corporis repręsentatione aut commemoratione
exponas, idem tamen sensus manet - bonis, quod dicitur, avibus,
columba videlicet ista, quae in Christi verticem consedit et in discipulorum
coetum ingruit, adspirante, sacra verba adoriemur [Luc. 3. 22].
"Cumque esset hora, discubuit, et duodecim apostoli cum eo"
[Luc. 22. 14]. Nam ex Lucę Paulique euangelio statutum est negocium
propter claritatem pertractare. Matthaeus enim et Marcus
paucis hic contenti fuerunt, persuasione nimirum publicae cognitionis;
sic enim omnia tum erant in usu scientiaque totius ecclesiae, ut paucis
omnibus satisfieret. "Et dixit (ad verba redeo): summo desiderio desideravi
hoc pascha manducare vobiscum, antequam patiar" [Luc. 22. 15].
Coniunxit Christus pascha et corpus suum; ne ergo dissociemus
intelligendo, quod ille coniugavit agendo, non ut agnum velimus sic
debere in gratiarum actionem vorari, quomodo filii Israël olim ramtim
vorabant, sed ut analogiam, viciniam aut responsionem, quibus sibi
mutuo respondent ac similes sunt transitus et commemoratio, observemus.
Isthic aguntur gratię, quod in cęde primogenitorum [2. Mos. 12. 29ff.],
in qua regia quoque posteritas occubuerat, temperatum esset ab Hebręorum
primogenitis; hic, quod summi regis cęditus filius, mundus autem
praeteritur et servatur totus. Atque haec iterum est dissimilis analogia.
Isthic dicitur sive agnus sive feriae transitus, cum neque agnus neque
celebritas esset transitus, sed praeteritionis aut transitus et symbolum
et commemoratio; hic dicitur coena sive panis esse Christi corpus,
cum sit corporis eius, hoc est: mortis, quam in corpore pro nobis
pertulit, commemoratio et gratiarum actio. Adhuc multa sunt, quę
nos manuducunt, Christum et tempori et analogię servivisse; ut cum
veterem commemorationem esset cum celebraturus, tum iuxta prophetae
vaticinium Hieremi. 23 [Jerem. 23. 1ff.] antiquaturus et novam constituturus,
eodem sermonis genere tropoque uteretur in novae constitutione,
pręsertim cum eodem tempore fieret, quo iam iam in positione
veteris usus erat. Et quod hic perinde: "Hoc facite in commemorationem
meam" [Luc. 22. 19] dixit, atque olim dixerat: "Cum interrogabunt
vos filii vestri, quaenam sit haec cerimonia, dicetis eis" etc., quae
Exodi duodecimo scripta sunt [2. Mos. 12. 26]. Unde utrobique videmus
commemorationem principaliter et gratiarum actionem spectari, non
id, quod coenatur. Ad alia ergo pergemus in analogia manentes. Sequitur:
"Et accepto poculo gratias egit et dixit: Accipite hoc et dividite
inter vos. Dico enim vobis, quod nequaquam bibiturus sum de proventu
vitis, donec regnum dei veniat" [Luc. 22. 17f.]. Cum istum
locum quidam expendunt, contendendi occasionem potius arripiunt,
quam praesidium solidę alicuius sententiae inveniant. Volentes enim
istud evertere, quod apud Matthęum et Marcum post panis poculique
porrectionem dicitur: "Non bibam de proventu vitis huius usque
in diem" etc., [Matth. 26. 29; Marc. 14. 25], quo facile deprehendimus
Christum ipsum, post demansum panem haustumque sanguinis poculum,
vinum adpellavisse, quod bibissent, non sanguinem. Qua synecdocha
nullo deinde negocio deprehenditur idem sentiendum esse de
pane, quod non sit corpus, etiam si vocetur, eo quod editur in commemoratione
mortis Christi. Volentes, inquam, nativam istam intelligentiae
vim evertere, dicunt eum Matthaei et Marci sermonem pertinere
ad id vini, quod in coena potum erat, non ad poculum, quod iam
sanguis erat vocatus, atque hoc probant isto Lucę sermone. Is enim
praeposuerit eum coenę mentioni, quo videamus Christum non symbolicum
poculum, sed vulgare istud coenę vinum adpellavisse. Atque
ad confirmationem adducunt, quod ante haec verba sic dixerit: "Dico
enim vobis, quod nequaquam ultra ex eo edam, donec impleatur in
regno dei" [Luc. 22. 16]. In quibus istud: "ex eo" pascha referat, ut
Christus neget se ullum pascha posthac esurum, donec impleatur in
regno. Qui nobis oscitantiam suam dupliciter probant: primo, quod
non vident Lucam hęc verba ideo pręposuisse, ut praemoneant atque
muniant lectorem, ne quae sequuntur aliter intelligat quam per tropum;
panem manere panem et vinum vinum, sed interim adpellari corpus et
sanguinem, nihil autem aliud esse, quam quod dixerit, si substantiam
spectes; si religionem, ritum ac significationem, porro esse aliud. Alii autem
duo, Matthaeus et Marcus, ista de vino verba postposuerunt μετανοίας,
hoc est: correctionis, loco; perinde ac si dicerent Christum ideo haec
verba addidisse, ne quis, quod biberat, aliud esse crederet quam vinum.
Secundo, quod non intelligunt Christum haec verba: "Summo desiderio
desideravi hoc pascha manducare vobiscum" [Luc. 22. 15] non
tam dixisse propter pecudis assae coenitationem, quam propter commemorationis
suę institutionem. Ex quo iam facile intellexissent ista
verba: "Nequaquam ultra ex eo edam" [Luc. 22. 16] non tantum ad
veteris agni manducationem referri debere, sed ad omnem simul coenam.
Est et hoc non praetereundum, quod Lucas, ut euangelion post alios
duos scripsit luculentiusque omnia digessit, in his quoque verbis mariorem
adhibuisse lucem, eo quod priores paulo paucioribus quam longa
vetustas postularet, quae omnia in oblivionem trahit, requireret. Unde
plane videmus ipsum κατὰ πρόληψιν, hoc est: per praemunitionem
anteoccupasse, quod alii duo κατὰ μετάνοιαν, hoc est: correctionem postposuerunt.
Quod et hic et in eius coenae descriptione, quam in Actis
2. cap. commentatus est [Ap.-Gesch. 2. 46], facile deprehendimus.
Sequitur: "Et accepto pane, cum gratias egisset, fregit et dedit eis
dicens: Hoc est corpus meum, quod pro vobis datur. Hoc facite in
meam commemorationem" [Luc. 22. 19f.]. Hic primum te, Lutere,
hortor, ne tibi uspiam idiotismos Hebraeorum patiaris excidere,
maxime tamen in pręsenti loco. Scis, quam crebro dicant: peccatum
hoc est pro: hęc victima pro peccato caeditur, et peccatum vocant, quo
peccatum aboletur et expiatur. Scis, quam crebro dicant: "hoc est ista
res" pro: "hoc significat hanc rem", "septem boves crassae sunt septem
anni uberes" [1. Mos. 41. 26], "hic est Helias" [Marc. 6. 15]; "haec sunt
duo testamenta" [Gal. 4. 24], "idolum nihil est" [1. Kor. 8. 4] pro: Baal sive
deus, cui est idolum constitutum, nihil est. Deinde ut analogiae rerum,
quae hic aguntur, memineris, ponitur vetus coena, et nova in eius locum
succenturiatur eodem crepusculo. Quis, oro, vel augurari poterit eum
alia verborum forma usum esse, quam qua iam iam usus erat in celebratione
veteris coenę? At in ea sic habebat sive carmen sive lectio:
"hoc est pascha" pro: "istud est commemoratio transitus". Sic et isto
peracto res ipsa monet, quum simili forma verborum sit usus, eodem
quoque troporum sensu locutum esse, ut accepto pane dixerit: "Accipite,
edite, hoc est corpus meum" [Matth. 26. 26] pro: hoc repręsentat corpus
meum, vel: hoc est commemoratio corporis mei, quod pro vobis datur.
Protinus enim subdit: "Hoc facite in meam commemorationem" [Luc. 22. 19].
Qua nota deprehendimus commemorationem esse, quae hic spectatur,
non corporis, ad animam confirmandum aut fidem, commanducationem.
Habes ergo, quomodo ipsa coenae analogia nobiscum faciat. Sed ne,
obsecro, sic nunc erumpas, ecce, ut isti grammatico nituntur artificio.
Non enim nitimur arte, sed posteaquam ex scripturae contradictione et
collatione argumentisque ex eadem scriptura petitis rem huc adegimus,
ut velit, nolit confiteri cogatur haec verba simplicem ac prima fronte
sese offerentem sensum habere nequire; iam non solum arte expedimus,
sed exemplis, linguae, qua locutus est Christus idiotismo, et ipsa
cum actionis tum institutionis analogia. Quid enim fidem horum omnium
censorem ac magistram nunc denuo nominem, quum de ea et
planius et fortius fors locuti simus in superioribus, quam parum aequus
lector ferre possit?
Sequitur: "Aeque et poculum, postquam coenatum esset (accepit)
dicens: Hoc poculum novum testamentum in meo sanguine est, qui
pro vobis funditur" [Luc. 22. 20]. Sic Lucas locutus est; nam articulum
Graecanicum ἡ suo loco per verbum "est" reddidi, non mea,
sed Pauli autoritate fretus. Is enim sic habet: "Hoc poculum novum
testamentum est in meo sanguine. Hoc facite, quotiescumque biberitis,
in meam commemorationem" [1. Cor. 11. 25]. Hic principio considera
euangelistae diligentiam, qui, et si superiore sermone dixit: "Hoc est
corpus meum" [Matth. 26. 26], nunc tamen: "Hoc poculum, inquit,
novum testamentum, vel novi testamenti est in meo sanguine" [1. Cor. 11. 25],
non dixit: Hoc poculum est sanguis meus, quo foelicius de paribus ac
similibus iudicandi intelligendique ansam pręberet. Poculum testamenti,
quod in sanguine Christi sancitum sit, ait esse, non sanguinem, quo
facilius ad superiora ascenderemus atque intelligeremus: hoc, quod
editur, epulas tantum esse testamenti, quod est corporis illius morte
percussum et sancitum. Sed, ne cuiquam relinquatur contendendi materia,
quasi Paulus vere ac simpliciter poculum hoc testamentum adpellaverit,
perindeque sequi oporteat, quod, si testamentum sit, etiam sanguis sit,
adnotandum est, sanguinem Christi non esse testamentum, sed testamenti
sanguinem. Testamentum enim sive foedus, hoc est: quod
Christus dei filius noster est et nos per eum in dei filios cooptati
sumus. Quod omne illius morte perfectum atque sancitum est. Unde
neque corpus neque sanguis testamentum sunt, sed testamenti confirmatio,
ut ex Galatis et Hebraeis videre est; imo ex his tum Lucae
tum Pauli verbis, qui palam dicunt testamentum esse in sanguine,
non dicunt sanguinem esse testamentum. Quod si quis maxime obstrepat
testamentum esse, meminerit circumcisionem perinde vocari
testamentum sive pactum, cum signum tantum sit foederis Gen. 17
[1. Mos. 17. 10]. Per cognominationem ergo poculum vocatur testamentum,
cum ne sanguis quidem, quem poculum repręsentat, testamentum
sit, sed id, quo testamentum et comparatum et confirmatum est. Ubi
tu, Luthere, semper hallucinatus es (vide autem interim, qua nos
istud moderatione tulerimus); semper enim poculum hoc testamentum
esse contendisti, cum testamenti tantum symbolum sit, monimentum
ac repręsentatio. Sive ergo dicas: Hoc poculum novi testamenti poculum
est, quod novum testamentum in meo sanguine consecratum est,
sive: "Hoc poculum novum testamentum est in meo sanguine" [1. Cor. 11. 25],
nihil aliud volunt et Lucas et Paulus, quam poculum isthuc esse
novi testamenti monimentum, quod sanguine Christi comparatum sit.
Secundo considera non ab re Paulum ad utrumque symbolum addidisse:
"Hoc facite in meam commemorationem" [1. Cor. 11. 24], quod
Lucas post panis symbolum ponere contentus fuit [Luc. 22. 19]; quo
scilicet magis ac magis inculcaret commemorationem esse, quod hic
agitur, non corporis naturalis absumptionem.
"Quoties ergo cumque ederitis panem hunc, et poculum hoc biberitis,
mortem domini adnunciate, donec veniat" [1. Cor. 11. 26]. Nihil
adtinet hic monere, quod apostolus post omnia ista, quibus niti videri
vultis, panem adpellat et poculum, quorum alterum "corpus" euangelistas
sequutus, adpellaverat. Quod vir tam religiosus nunquam erat
facturus, si aut panem esse, aut in pane comedi corpus Christi opinatus
fuisset. De annunciatione autem mortis domini, quomodo pro
collaudatione, cantatione, gratiarumque actione intelligi debeat, satis
antea dictum est. Non quod vetemus publico sermone passionem
domini praedicari, cum coena sit peragenda, sed quod genuinus sensus
non spectet istam praedicationem, verum istam, quam diximus. Nam
et ecclesiis hoc dei munere ac custodia salvum remansit, ut ea anni
tempestate mors eis adnunciaretur, qua commemoratio agebatur. "Donec
veniat" totum tempus demonstrat, quod abusque morte ascensioneque
Christi properat usque ad ultimum diem. #..Indigne autem edere" est,
non ea fide accedere, quę ab his requiritur, qui in corpus Christi
coëunt. Quomodo faciebant, qui in idolothyta, mox ut hic accubuissent,
irruebant. Indignum ergo dicitur, quod non rite fit; sicut e diverso
digne, quod recte atque ut oportet. Quemadmodum divus Baptista:
"Facite, inquit, dignos fructus poenitentię" [Matth. 3. 8], hoc est: qui
poenitentes decet. Ad hunc modum quoque intellexit divus Augustinus,
tractatu in Ioannem 62. "Reus erit corporis et sanguinis domini",
non quę manducaverit, sed quę prodiderit, cum se in ecclesię contubernium,
quasi Christianus esset, ingessit. Sic etiam divus Ambrosius
intelligit. "Non diiudicans corpus domini", hoc est: non spectans,
cuius corporis sit, et cuius spiritus. Quomodo iterum Augustinus
intelligit eodem loco, si recte memini. Ego enim apostolum arbitror
ad hoc corpus spectare, quod paulo ante 10. cap. dixit, unius panis esu
compingi [1. Cor. 10. 17]. Quodsi quis ab hoc sensu abhorreat, corpus
tamen ex superioribus plane videt pro commemoratione corporis accipi;
quod scilicet "non diiudicans corpus domini" is sit, qui non satis
graviter sentiat de morte domini, quę in gratiarum actionis monimento
refricatur ac repręsentatur. Attamen in eundem sensum redit, quem
paulo ante tradidimus. Qui enim de Christo non altius sentit, quam
quod simul putat sibi in eius commemoratione licere accumbere et in
sacrificiis idolorum, is plane non maioris facit commemorationem corporis,
hoc est: passionis eius, quam quae contempto marito cum adultero
consuetudinem init. Corpus autem Christi pro morte eius accipi
ex Pauli verbis plane eruitur. Is enim iubet mortem domini annunciare,
et Christus praecipit hoc in commemorationem suam facere.
Nihil est ergo aliud commemoratio corporis, quam mortis gratiarum
actio. De qua re plura pluribus etiam testimoniis alibi scriptorum
nostrorum reliquimus.
Haec paucula de secunda parte, quę ideo maxime in angustum
contraxi, quod et in superioribus negocium sit in universum sic pertractatum,
ut fusioribus hic nihil sit opus, et quod tibi paucis abunde,
si modo iudicium non adfectum sequaris, satisfieri non dubitemus.
Mittimus autem simul Germanice scriptum librum, quem "Dilucidam
expositionem" quoque adpellavimus; in quo, si modo legere voles, quae
fors hic desiderabis, invenies.
Peroratio ad Lutherum.
Exposuimus nostram in eucharistia sententiam hactenus, doctissime
Lutere. Tela tua arbitror omnia aut esse iam e manibus erepta aut
sua sponte lapsura; quędam enim sic in te retorsimus, ut vel arcem
dedere istam cogaris, vel te ipsum redarguere. Atque utinam amici,
qui tua diligentius legerunt, tempestivius quorundam admonuissent, ut
ea in suum ordinem licuisset collocare! Aiunt enim, si quis tua paulo
acrius pervestiget, nihil opera nostra opus esse. Quibus nonnihil fidei
habere incipio, cum Henricus Utingerus, ecclęsię nostrę decus,
amicus meus Thesea fide, locum ex sermone quodam tuo "De Sacramento
altaris et fraternitatibus" inscripto, protulit. In eo enim mox
inter inicia sic doces: "Ideo adpellatur (hoc sacramentum scilicet)
synaxis aut communio. Et communicare significat: hanc communionem
accipere, quod Germanice adpellamus: ad sacramentum ire. Quod
inde natum est, quod Christus cum omnibus sanctis unum spirituale
corpus est, quemadmodum civitatis alicuius populus una communio
et unum corpus est" etc. [Röm. 12. 5]. Et ad finem probas
hoc Pauli 1. Cor. 10 [1. Cor. 10. 16] testimonio in hunc modum: "Sic
loquitur Paulus in epistola ad Corinth.: ,Nos sumus omnes unus
panis et unum corpus' etc.". Hunc locum si tum habuissem, quum
a vi, quam his Pauli verbis in libro contra Carolstadium facis, adsererem,
quid putas fortius aut ornatius tum potuisse inseri? Hic
permittis nos esse illud corpus Christi, de quo Paulus dicit: "Unus
panis et unum corpus sumus" [1. Cor. 10. 16]. Isthic autem, dii boni,
ut fulguras, tonitruas et fulminas, quo minus hęc ad vos expositio
perveniat, cum tamen eam dudum et ore et literis prodideris. Quod
hercle nullo minus, quam obprobandi animo dixerim, sed ut te tibi
offeram; scripturis enim hactenus parum apud te profectum est, epistolis
minus, silentio minimum. At qui fieri poterit, ut cum tua tibi
obiiciantur, non dicas: mihi excidi? Quam breve, quam humanum
autem, imo quam salutare ad omnium ecclesiarum concordiam esset
tantillum verbulum? Nonne iam omnes summi, infimi humanum esse
dicerent, si effervescere conaretur indignatio; ingenuum, si doctrinam
quis tuam vellet in suspicionem rapere? Quis enim mortalium omnium
unquam fuit, de quo iure dici potuerit ἀπλάκητος? Novi nihil
patieris, si dicas: mihi excidi. In multis enim offendimus omnes [Jac. 3. 2].
Hic autem inauditum quid patereris, si de Luthero diceretur: Nusquam
lapsus est, nusquam falsus? Imo blasphemum, quum tibi stulti tribueremus,
quod solius summi numinis est. Memineris, quantum erumnarum
lucrifacturus sis miseris Germanię populis, qui iam omnes
domi sentiunt, quod tute sentire non vis vel non audes, si unum hoc
verbulum ingenue proferas. Vincet, vincet indubie sententia nostra,
sed te obstante laboriosior erit victoria; parturiri enim oportebit, quam
invenisse omnes gratularemur, si: "mihi excidi" dixeris. Humanum
est errare, labi, falli, decipi. Humanum abs te nihil alienum putas?
Dic ergo apud te: "Quid, si mihi excidi?" Memineris, quanta dominus
per te in medium protulerit! Quae omnis tibi gloria una in hac re
pertinacia perit. Transsubstantiam panis in corpus per te eliminavit;
vidit enim corporis manducati idololatriam simul pessum ituram esse.
Nunc per alios istam idololatriam tollit. Tu ergo contra dominum
stabis? Putas haec temere fieri, qui in ea pugna, qua defendis nihil
temere fieri, omnium superior es? Sive ergo nostro malo credas hanc
pugnam a domino demissam, tuum erit (si vere Christianus es, ut
esse nihil ambigendum fortasse duco), omnia circumspicere, quo minimum
mali det; sive nostro bono, tuum erit, quam ocissime illud promovere,
cum cedendo primum, tum autorem omnibus fiendo, ut idem
faciant; sive nostro exercitio, tuum est, amaritudinem atrocitatemque
missas facere, quo clarius omnia videamus. Evexit te dominus? At
propter huius honoris dignitatem cave, quisquam superbię vestigium
ullum experiatur. Fratrum viciis superciliose invehi parum Christianum
est. Quanto alienius a nobis debet esse, ut mutuo crudelius
quam ulli Lapithae ac Centauri proscindamus? Meminerimus huius
pugnae spectatorem deum, quo quaeque animo faciamus interius, quam
nosipsos, prospicientem. Meminerimus non tantum Germaniae populum,
sed orbis Christiani, non praesens seculum, sed ventura omnia usque
ad mundi consummationem habere iudices. Qui et tanto equius et
sanctius de hac controversia iudicabunt, quanto erunt ab his adfectibus,
quibus nunc ferimur, incorruptiores. Quid enim pręsens sęculum? Adfectionibus
est corruptissimum, factionibus atque studiis abductum eo
est atque stupratum, ut verborum hominis granditatem potius, quam
coelestium testimoniorum gravitatem admiretur. Pauci candide sentiunt;
aegrotat alius avariciae morbo, quo fit, ut et dicat et taceat, quae principibus
putet in votis esse. Tumet alius vanae gloriae hydropisi; is
non tantum humanas, sed divinas quoque res mavult, quam existimationem
suam labefactari. Discerpitur alius odio, invidia, ęmulatione,
qui nullis etiam mellitissimis sive precibus sive sermonibus, nullis
subiectionibus aut cessionibus persuaderi potest, ut placatior fiat. Sic
ferme omnia in partes distracta sunt. Te ergo, o venturum sęculum,
adpello, ut pro iudicii tui integritate de his nostris pronuncies. Non
dubitamus enim et huius pugnę quiddam ad te perventurum, et te
huius aut istius adfectuum quam minimum habiturum. Vide, ut
nostra scripturarum collatione firma constent, ut troporum gratia suffragetur,
ut idiotismi faveant, analogiae concinant, et, quod colophonem
putamus, ut et religio subscribat, et fides magistra dictet. Adhuc tamen
causae tam adpertę senatus apud principes quosdam non datur; a doctis
autem non paucis insidiae post haec omnia struuntur. Tu, inquam,
ὦ futurum sęculum, quid liquido in causa sit, etiam atque etiam percense
et cave, tam caecum sis, ut nos hac tempestate hac in re sumus,
ad caetera forsan satis oculati. Lampada porrigimus. Vale. Ad te,
Luthere, redeo. Sit hic tibi velut epilogus, quem neque oscitanter
neque indignanter consideres; non enim facile superabis, quę hic contra
epichirematum tuorum castra sunt producta. Esto nobis nihil summum,
quod equidem ingenue fateor, sit sperandum; tibi vero nihil mediocre;
memineris tamen maximos heroas a mediocribus sępe victos esse hominibus.
Ultimus arbitror omnium, imo invitus tecum ago, sed ne putes
propterea debellatum esse, quod sero veniam; recole, quod est in proverbio:
bos lassus firmius figit pedem. Ac quidquid est omne hoc,
quod tecum agimus, ęqui bonique facito. Sic enim omnium piorum
doctorumque hominum iudicio hanc exegesim subiicio, ut in omnibus
arbitrer me τραχύτητα ingenue vitavisse, ni te offendat pugnae vestrę
ἱποτύπωσις, quam non in hoc posui, ut risui ac ludibrio hominum
aut te aut Carolstadium obiiciam, sed ut aliqua ratione a tam vehementi
adfectu, qui te in transversum agit, et nisi renuncies, evertet,
avocarem. Vale per deum, et nihil temere!
Ad lectorem.
Et te, optime lector, abire nolumus sine admonitione nostra.
Videlicet, ut ex studio nihil tentes, sed memor sis neminem aut vincere
aut vinci, nisi quem dominus voluerit. Luthero addictus es:
Scito victoriam non reportaturum, etiamsi acerrime pugnet, nisi desuper
advolet. A nostra stas sententia; cave, "io triumphe", propter hunc
librum canas. Nam si Lutherus perget immitius resistere, vincemus
quidem haud dubie, sed vereor, tam laboriose ut victor, quemadmodum
est in proverbio, fleat. Deum ergo adsiduis fatigemus precibus, ut
causae suę non desit, tantum in ecclesia columen collabi non sinat,
principum animos sic illustret, ut non saeviant in imbellem turbam,
quae veri non est perinde incapax, ut alias ad omnia stupida. Et si
omnino certandum erit cum Luthero, nemo pronunciet, priusquam
alteram quoque partem audierit. Cumque optime sive spectator sive
lector perpenderis pugnatiora esse oportere, velimus nolimus, quae in
causa tam vehementer controversa tam propere scribuntur, tametsi ipse
nostra hęc hilaria liberaliaque potius dicenda arbitrer, quam acerba
aut pugnacia, nosque fuisse Lutheri et admirantissimum et observantissimum
futurumque talem perpetuo; tu quoque vale et sape!
Sequuntur nunc ista, quae et Lutherus et
sui citra scripturę autoritatem adserunt.
Corpus Christi naturaliter commanducatum in hoc sacramento,
fidem confirmat. Planus error est, et si perstes, impietas.
Corpus Christi naturaliter commanducatum peccata remittit. Error
est, et si perstes, impietas.
Corpus Christi naturaliter adfertur vehiculo verborum prolatorum.
Error est ex adytis Romani pontificatus, et si perstes, impietas et
errorum omnium postliminio reductio.
Corpus Christi cum ad manducandum naturaliter prębeo, euangelium
familiare facio ei, cui prębeo, et corpus sanguinemque dono.
Error est et summa incogitantia, at si perstes, impietas.
De imaginibus.
Nos eas imagines, quae ad cultum prostant, servare, idololatriam
esse diserte pronunciamus. Interdictum de idolis in decalogo, sive secundum
pręceptum sit, sive membrum primi, tam non debet loco moveri,
quam: "Diliges dominum deum tuum in toto corde" etc. [Matth. 22. 37].
Neque debent, quae per omne vetus instrumentum scripta sunt, ad unicum
pręceptum: "Diliges proximum tuum sicut teipsum" [3. Mos. 19. 18;
Gal. 5. 14] explorari, quod te, Luthere, perhibent adserere. Christus
enim sic monet: "In his duobus praeceptis tota lex pendet et prophetę"
[Matth. 22. 40]. Ad ista ergo duo omnia erunt adpendenda. Nunc
autem, cum nemo idolum ad cultum (de his enim nihil plane sumus
solliciti, quae non coluntur) prostituat, nisi deum prius fecerit eum,
cui idolum posuit, non potest citra perfidiam idolum coli; cum iterum
Christus dicat: "Si vis ad vitam ingredi, serva mandata" [Matth. 19. 17],
neque Paulus 1. Cor. 8. idolothyta inter adiaphora censet [1. Cor. 8. 1ff.],
qui sancte gloriatur se Thessalonicenses ab idolorum cultu avocasse.
Si interdictum erit speciale praeceptum, duo ultima de concupiscentia
unum erunt. Sic digerit divus Augustinus in annotationibus in
Exodum. Ne Morycho stultior et Phalaride crudelior Faber
Nebulo ignoret, quot sint decalogi praecepta.
De confessione.
Confessio fit, o Luthere, et te et deo digna, cum patrem in cubiculo
adis et adoras, ęstusque vulnerati animi exponis. Isthic te absolvet
Christus Iesus, quem per fidem contemplaris. Protinus enim
ut eum in cruce pendentem fideli contemplatione intuitus eris, iam
pollicebitur tibi mens nihil a patre negari posse, qui ferre potuit in
filio hunc tua causa cruciatum. Iam te quoque anxium ad custodiam
reddet, ne pecces agonisans et palpitans in cruce pro tuo scelere,
Christus. Hoc est externum signum, quod mentem certam reddit,
non carmen: "Ego te absolvo". Hoc est rete, quo converrunt animas
apostoli. Hę sunt claves, quibus reserantur nervus et carcer culpa
gementium coërcitarumque animarum. At si quis istuc nondum compertum
habeat, doctum adeat scribam, qui euangelii rationem exponat
simulque precetur, ut dominus hominem spiritu suo imbuat. Hęc istorum
duorum locorum brevis summa est. Iterum vale, doctissime Luthere!