Institut für Schweizerische Reformationsgeschichte

112

<< Nr. 111 | Index | Nr. 113 >> 

Notizen Zwinglis an der Berner Disputation

6. bis 25. Januar 1528
Huldreich Zwinglis sämtliche Werke, vol. 6.1 (Zürich: Berichthaus, 1961) (Corpus Reformatorum 93.1)


Jump to page 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 260 261 272 273 274 276 277 278 279 280 293 294 295 296 297 298 299 302 303 304 305 306 312 313 315 316 317 319 322 323 324 325 326 328 329 333 334 335 337 339 340 341 342 345 346 347 348 349 350 351 353 356 363 364 365 366 367 368 369 370 374 375 376 377 378 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 395 396 397 398 399 400 401 403 404 406 407 410 412 413 414 417 418 420 423 425 426 428 430




--244--

[Zu 17-21] [fol. 3333a] Prima die, quę fuit 6. januarii 1528
a prandio.
[Zu 21-22] Oratio consulis.

--245--

[Zu 1] Lectio promulgationis.
[Zu 2.] Ordo officiorum:
[Zu 2-10] Pręsides rixas et repetitionem vetent.

--246--

[Zu 1-15.] Quę a scribis referuntur, audiant.
Scribarum ordo:
Diligenter et fideliter attendant et quę pondus habent, adsignent,
maxime scripturam adductam; nominatim adsignent actores scribę, mox
digerant a secretis, quemque interrogent, qui disputavit.
[Zu 16-20] Scribentium in genere:
Omnibus liceat scribere, sed hac lege, ne quis quid vulget, antequam
senatus, et post invulgationem sęnatus etiam nihil edat, priusquam
moneat sęnatum, unde nihil dolo malo fiat.

--247--

[Zu 5-9] Ordo disputantium:
Modeste loquantur et ex ordine et non nisi a pręsidentibus interrogati.
[Zu 26ff.] [fol. 3333b] 2. die, quę fuit 7. januarii.
Oratio Vadiani.

--248--

[Zu 1-8] Oratio Francisci.
[Zu 12] Propositio Berchtoldi primę.

--249--

[Zu 23ff.] Unicum caput est ei suspectum, quum scriptura
nihil dicat de unica.

--250--

[Zu 1ff.] De vicario Christi 1. Jo. "Tu vocaberis Cephas,
Petrus". Cephas pro κεφαλή.
Tu es Petrus. Quodcumque ligaveris aut solveris [Matth. 16. 18f.].
Sępe principaliter Petro datum esse primatum.
(De didrachmo, zwifalt drachma, das ist ein zinspfenning, quia
Petrum verzynset hatt [cf. Matth. 17. 24ff.]. Ergo Joannes potior est,
qui supra pectus eius recubuit [cf. Joh. 13. 25]. Aut Judas potior
Christo, quia omnem pecuniam Christi ferebat [Joh. 13. 29]. Tributarius
ergo debet Christus eius, hoc est pontifex Romanus esse Cęsari.
Item Philippus est pro omnibus interrogatus [cf. Joh. 6.5; 14.9]).
Pasce oves meas! [Joh. 21. 15]. (Est apud Cornelium item primarium
[sc. Petrum] adparere [Apg. 10].)

--251--

[Zu 1ff.] Caput regit. Cum ergo Christus ascenderet in coelum,
bonum ei visum est, ut corpus suum unicum, hoc est ecclesiam Christi,
hic in terra constitueret, unde per quem tanquam per vicarium cogeret
in virtuosa et Christiana vita. Testimonia ut sic fecerit: primum
provisio sive annunciatio, quę 1. Jo. [Joh. 1. 42] scripta est, ubi Christus
dixit: Tu es Simon Joannis, tu vocaberis Cephas.

--252--

[Zu 5ff.] 3. die, quę fuit 8 va januarii.
Confessor insulę idem, qui supra:
Princeps diversis respectibus superior est et inferior: regi comparatus
inferior, sed populo superior.
[Zu 22ff.] Mat. 10. tradidit Christus potestatem apostolis über
die bösen unreinen geist etc. [Mt. 10. 8]. Petrus usus est hac potestate
primum Actorum 5. [Apg. 5. 15].
Petrus Act. 1. proposuit de subrogatione apostoli etc. [Apg. 1. 15].

--253--

[Zu 5] In primo concilio [Apg. 15. 7].

--254--

[Zu 5] Unus et unicus.
[fol. 3334a.] [Zu 22] Eadem die post prandium.
Huoter de Appenczell:
Quodcunque ligaveris etc. Mat. 16. Jo. ult. sequerent etc.

--255--

[Zu 10] In isto verbo, quod Christus sit unicum caput, duo sunt
annotanda: 1. omnipotens potestatem; ipse enim solus dat gratiam et
gloriam et hoc nemini alii dabit, 2. consideranda est potestas eius permissa,
quam ordinavit. Commendavit enim verbum suum per potestatem
ordinatam sive permissionem.

--260--

[Zu 19] 4. die, quę fuit 9. jan.

--261--

[Zu 1] Provincialis:
Primę conclusiones secundum literam verę et christianę sunt,
sed propter falsum intellectum eorum (prędicatorum scilicet) falsę sunt
et minus verę. ...ewencklich erhalten und regieret wirt, als sy die stimm
des frömden nit hört [Joh. 10. 5], also ist iro frömd, das jeman ir
stimm nit hört.

--272--

[Zu 16f.] [fol. 3335a.] Wie wol er sich nit understand, enntscheid
und lütrung ze gebęn; dann es miner kunst ze klein ist und
überlegen.

--273--

[Zu 2ff.] Mat. 16.: "Ich wird dir geben" [Matth. 16. 19]. Mein
ich nach der leer des heligen Petri 2. Petri 3.: "Gott is trüw, er verzúcht
sin verheissen nit"; wie er verheissen hab, so werd es inen ouch
ggeben sin.

--274--

[Zu 1] Textus iste non potest habere hunc sensum, quod Petrus pro
omnibus responderit. Horum Christus alioqui "omnes" fuisset allocutus.
[Zu 15] Propositum eius fuerit: peculiariter traditam esse Petro
potestatem.
[Zu 20] Obschon Petrus in ir aller namen geredt hab.

--276--

[Zu 8] Bin ich noch nit bericht, das die schlüssel allen jungeren,
sunder allein Petro verheissen sygind. Und die antwurt und spruch,
da Berchtold hat wellen bewären Petro nit allein verheissen sygind,
bsunder allen.

--277--

[Zu 9] Christus ist ein yngelybt houpt der kilchen.
[Zu 11f.] [fol. 3335b.] Lan ich im nach, fürnemlich "ingelybet
der christenlichen kilchen". Ecclesiam oportet habere capita, pręaten
und obren.

--278--

[Zu 6f.] Erkenn ghein heiland und erlöser dann
[Zu 16f.] Als die predicanten offt lerend, das in der gschrift nit
erfunden wirt.
Man findt vil wort, die von gott yngesprochen sind und nit in der
gschrift stond.
[Zu 25] Hoc verbum aut est dei et non est contra scripturam,
aut non est dei et est citra scripturam.

--279--

[Zu 3f.] Das eim Christenmenschen etwas me ze glouben sye
weder in der gschrift geoffnet sye, 2. Tim. 2. et Titum 1. Apostoli
non semper usi sunt scriptura. Quę fuit autem ecclesia 2. Tim. 3.:
"Ein jetliche gschrift etc. ist nützlich" [2. Tim. 3. 16] meinn ich: ouch
der helig geist mög inen yngesprochen haben.
[Zu 20] Actorum 15. et 16.: "Custodite pręcepta apostolorum"!
[Apg. 15. 23ff.-16. 4] 1. Cor. 11: "Statuta tenetis!" [1. Kor. 11. 2].
"Cętera, cum venero, disponam" [1. Kor. 11. 34]. Sed non invenitur,
ubi ordinaverit, sed indubie servavit, quae promisit.

--280--

[Zu 5] "Hoc autem ego dico, non dominus", 1. Cor. 7. [1.Kor.7.12],
ubi de matrimoniis loquitur.
[Zu 6] 2. Thessalonicen. 2. de traditionibus.
[Zu 10] Quid hic velit?
[Zu 13] Diewyl üwer schlussreden tringt uff's gotzwort geschriben
und yngesprochen und aber mine herren beschlossen hand, nüt hie
ynzefueren, denn so in biblischer gschrift begriffen ist, meint ich, man
möchte ouch probieren und bezügen etwas us den brüchen, die ann uns.

--293--

[Zu 3f.] [fol. 3336a] Istud autem, quod ab ecclesia piis ordinatum
est, ut non veniat ex spiritu sancto aut fundatum non sit in
scripturis.
[Zu 19f.] Das ich und min party, alle die in der heligen christenlichen
kilchen, die durch den geist und wasser und wort des läbens
geborn sind, die kilch sind.

--294--

[Zu 9] Und so man sagt, discrimen dierum et ciborum sygind
dęmoniata 1. Tim. 4., respondeo, quod illa summa non loquitur de
Christi ecclesia.

--295--

[Zu 3] Butzer spricht, die verbietung der spys sygind des
túfels gsatz, sprich ich: nein, nam ex eo, quod Moyses Exod. 24.,
Helias 3. Reg. 19., Mat. 4
.
[Zu 19] Confessor:
Christi ecclesia non prohibet matrimonium.

--296--

[Zu 27] Schuolmeister:
Christus sye ein volkomne gnuogtueyung.

--297--

[Zu 10f.] Nit das er nit für alle unser sünd gelidten hab und
üns erlöst.
Damit wir nit lär erschinend, ermant er üns, sinen gebotten gehorsam
ze sin. Ps. Declina a malo et fac bonum [Ps. 37. 27].
Ist ünser meinung nit, das wir mögind für unser sund gnuog.

--298--

[Zu 1f.] Ich kenn wol iuxta verbum Pauli Rom. [8. 18], "quod
non sint sufficientes passiones his temporibus ad summam gloriam, quę
revelabitur in nobis". Hinc non adsequitur sufficientiam operum nostrorum
iuxta Berchtoldi declarationem; nam si ex lege iusticia, iam frustra etc.

--299--

[fol. 3336b] 4 ta conclusio.
[Zu 8] Pfarrer von Sant Gallen.
Gott erbarme sich ünser und gesegne üns, diewyl und ünser
heiland Christus die ding, so er uff dem ertrich hatt gelert und ton,
welchem der himelsch vatter zugnuß ggeben Mat. 17: "Das ist min
geliebter sun, in dem ich mir hab wol" etc. [Mat. 17. 5]. Als er hatt
wellen ufheben das alt testament und anheben ein nüws, hatt er usgschickt
sine apostolos ze predgen die ding, so sy ghört habend und

--302--

[Zu 4] [fol. 3337a] Negat caput Joannis 6. de externo esu
intelligi; dann so essen sölte für glouben verstanden werden, wurde
gar ein'n unvolkommen verstand furtragen. Der spruch: "qui edet
hunc panem", mag allda essen nit für glouben verstanden werden.
Das aber da die verheissung der ynsatzung des nachtmals Christi nit
begriffen noch verheissen sye, sind die wort häll und clar, das, das
so er ein nachtmal hatt wellen ynsetzen und erstatten, hatt er verheissen
in dem, so er sagt: "Das brot, das ich úch geben wirt"
[Joh. 6. 51]. In his verbis datur promissio coenę domini, sed aliud
"dabo pro mundi vita" schlüsst in imm sinen lychnam für üns gegeben
werden zuo erlösung, darumb der euangelist das wort "dabo"

--303--

2 in dem spruch anzücht; dann er ye lut des ersten sin fleysch
lyplich geessen verheisst. Zum 2. bekennt er die almechtigheit,
darum aber etc.; dann der prophet sagt: "alle die ding, die er hatt
gwellen" [Ps. 135. 6], und stat nit: "mögen" etc. Die wyl und aber
häll lut und, ob gott wyl, allweg der christlich verstand also gewesen,
wirt er niemand von den ustruckten anders zuo verston ynleyten.
Er hatt ouch verheissen, et quod promisit, hatt er imm nachtmal erstattet.

--304--

[Zu 5] [fol. 3337b] ἐπ ἀναφορὰ widerholung oder widernemung,
widerreichung.
[Zu 7] Der pfarrer nimpt ünser red nit eigenlich uf, lass ich vallen.
[Zu 19] Nisi credideritis, non intelligetis [Jes. 7. 9].

--305--

[Zu 2] Das das brot, das er ggeben hatt in tod, eben das selbig
hab er üns ze essen yngesetzt und empfolen, Luc. 22.
Hoc unum panis (welches ich geben werd) integrum sit, ut institutum
sit, corpus sit. Panem intelligit corporalem, cum nos spiritualem;
nullibi, ait, panem dedit quam in coena.
[Zu 21] Exor. Das der worten kampf vermidten werd.

--306--

[Zu 15] Isto verbo panis promissus sit, quem postera in coena
exesse volfuort und yngesetzt hatt. Declaratio. Der missgloub der
zanggenden Juden, als sy sagtend: "Wie mag diser sin fleisch üns
ggeben ze essen?" [Joh. 6. 52] hat's der herr selbs erklärt mit ernstlichen
worten, sagende: "Warlich, warlich sag ich úch, es sye denn
sach, das ir werdind essen carnem filii hominis" etc. [Joh. 6. 53] et
postea: "Min fleisch ist warlich ein spys etc." [Joh. 6. 55]. Hęc pericopa
sye allein ein uslegung, quod Christus intelligat. Puto sequentia declarent
Christiano lectori. Dann ie das wort "dabo" begryffe die verheissung.

--312--

[Zu 24] De murmure nemo potest textum negare, cum se vivum
panem de coelo demonstrat, fastidiosum erat Judęis, quia purum hominem
arbitrabantur et filium Joseph adpellabant; quod autem manducare

--313--

per omne caput capiatur pro credere contendet scripturę. Sed
2 murmur, cum de edendi corporis carnis [fol. 3338a.] disserit, manifestum
est Judęos putavisse grosse comedendum esse, ut cum alias
caro editur, simul credentes, cum carnem ederent (diewyl und er im
das heil und säligheit gebunden, wäre inen schwar; dann syn fleisch
nach irem fleischlichen verstand ze essen wäre bald beschehen),
[Zu 15] lass ich's by den worten blyben, die denn luter und
häll anzeigend, "das ist das war brot, das von himel herab, und gibt
z' leben der welt", das sölche wort sampt andren christenlich und
fyn usgelegt. "Qui credit in me" etc. [Joh. 6. 40] sic intelligit, ut

--315--

[Z. 7] Das heil an usserlichen dingen ston nit an der gnad
gottes. Elementa element sygind, sciunt omnes. Cum autem verbum
habent, iam possunt non sua vi, sed dei verbo.
Apostoli iam essent edendo consecuti. Christus addidit, "quod
pro vobis tradetur". [Lk. 22. 19].
[fol. 3338b.] "Qui me manducat me" [Joh. 6. 54] pro: qui credit
in me.

--316--

[Zu 1ff.] Respondet.
Esus huius carnis ostendit ein besunderliche begird und Christus
in üns sye. Und das die natürlich spys und tranck ist unserem fleisch
glych, dasselbig sye sin lyb und bluot durch den glouben und geist
ünser seel. Quod autem solus spiritus eum faciat in nobis esse, negari
non debet; nam quicquid hoc externus agit, frustraneum est, nisi cum
voluptate et voluntate spiritus in eo operantis feriet. Sed caro Christi
non est spiritus.
"Dabo" commendabo scripturę.

--317--

[Zu 1] Probat locum hunc esse promissionis, ex euangelistis.
Joannes hatt sich gflissen sarcire, que alii obmiserint.

--319--

10 offt ] B ob
[Zu 3] usserthalb der yngebrachten.
[Zu 9] Der verzug ünsers bruoders zeigt üns wol an, das er imm
selbs nit getruwen gdar.

--322--

Non permisit nobis probare ex aqua, de qua Jo. 4., ubi de euangelio
agitur, quod itidem Joannis 6. agatur de euangelio.
[Zu 2f.] Summa dei gloria, cum se iuxta verbum suum nobis
participatur. Und ist imm nit unerlich, so sin lyb im brot genomen
und sin bluot im wyn getruncken, cum precepta sua nobis quotidie ex
bonitate transgredi sinit. Luc. 8. [43ff:].
[Zu 10] Heimorroissa. [Haemorrhoissa, die Blutflüssige, Lk. 8. 43.]
Sic et hic est fides credendi, ut panis sit corpus Christi non requirit.
Actorum 2.

--323--

[Zu 2] [fol. 3339a] Bin ouch gwüss, das alle welt disen spruch
nit fellen wirt.
der benedeyung etc. Ist der nit etc. die gemeinschaft etc. Benedictus.
Dixerat die usteilung.
[Zu 6] Das wüssend alle, so ein'n kleinen verstand habend, was
κοινωνία, nemlich ein usteilung, ut Rom. 15. [Rö. 15. 26]. Discrimen inter
usteilen und mitteilen. Et 2. Corint. 8. [2. Kor. 8. 4] iterum koenonia.

--324--

[Zu 15f.] Blyb ich by dem spruch Pauli, wil mich in gheinen
andren wortkampf geben.

--325--

[Zu 25] Nit ze disputieren, ob das brot oder im brot (wie die
vernunft etc.).
Nisi cędant adductis locis non probari synecdocham, ego post
modum illorum testimonia confutaturus sim.

--326--

[Zu 7] Sic accipitur 2. Cor. 13.; ergo intelligo isto loco sic
accipitur κοινωνία pro participatione.
[Zu 13] Paulus spricht nit: wir sind das brot, das man bricht.

--328--

[Zu 16] Behilff ich mich der ynleitung der nüssung des lämblis
Exodi 12. und der euangelisten anzeigungen, so üns heissend: "nemend
und essend den lyb Christi!", in welchen worten der lyb Christi ze
essen bevolhen wirt. Wenn wir nit me gloubtind, weder üns fürgelegt.

--329--

[Zu 3] Actorum 2. Ad similitudinem, nam similitudines non
omnino conveniunt adsimulatis. Lasst sich nit in den kampf, ob der
lychnam Christi im brot sye wie ein hand imm handschuoch.

--333--

[Zu 10] [fol. 3329b] Paulus redt von zweyerley brot von der
christenlichen gmein in Christo, dem läbendigen wort, gebornn
etc., und von dem brot des nachtmals des herren; id frangimus et
communicamus fratribus, hoc non est ecclesia. Von sölchem spricht
er: "Das brot, das wir brechen, ist das nit die gemeinschaft Christi?"
[1. Kor. 10. 16. 17]. Secundum panem, qui est ecclesia, brechend und
essend wir nit, haist darum ein brott des abentmals, wie Paulus spricht:
"Darum sind wir ein brot, das wir eins brots teilhaftig sind oder von
einem brot essend."

--334--

[Zu 24] Ich bevil's abermals sin und min erklärung dem christlichen
leser.

--335--

[Zu 2] Exodi 12. et 1. Cor. 5.
Sic tria significaret passa, redemptionem, esum carnis et esum panis
et vini sacramentalium, cum agnus non aliud fuerit quam significatio et
corporalis esus. Si omnia paria fieri oporteret, Christum quoque asseri.
[Zu 7] Das es nit dinet uff das sacramentlich brot, intelligit
locum 1. Cor. 5., ut isthic sequentia probat ab eo dicta.

--337--

[Zu 17] Verbum, das in usserlicher nüssung üns versichre, wie
Joannis 6. vor angezogen, zeigend wir an: "welcher úch ggeben wirt;
welches für úch vergossen wirt" [Lk. 22. 19,20] verstond wir üns verheissen
sin.
[Zu 24] Von der ynleitung: "Caro non prodest" [Joh. 6. 63]
non solum ein ynleitung, sed etiam probatio, dann sölte in usteilung
des lychnams Christi, was trosts hettind wir denn imm sacramentlichen
brot?

--339--

[Zu 3] Dann Christus imm abentmal beyde ding zesamen
gesetzt, wort und lyb, geistlich mit dem hertzen und lyplich mit
dem mund.

--340--

[Zu 7] [fol. 3340a] Si verbum externum adferret secum, quod
significat aut promittit, ergo apostoli possunt credentes facere eos,
quibus predicant.
[Zu 15] Gott der herr hatt ye und allweg, so er verheissen hatt
oder bevolhen, das erstattet, so sy habend gelutet. Es ist alles gemacht
worden. Gen. 18. [1. Mos. 18. 19] by der unfruchtbaren Sara bracht
die verheissung mit. Dann by gott nutzid schwärs ist. Isa. 55.: "Min
wort, so usgat von minem mund, das wirt nit ler zuo mir komen"
etc. [Jes. 55. 11]. Dem Saul ist bevolhen die Amalechiten etc.
[1. Sam. 15. 1ff.]. Das der geist alles in uns muesse würcken, non negamus.
Wir gloubend aber, das mit den worten die würckung louffe.

--341--

[Zu 1] "Söltind die wort das mitbringen etc." Respondemus:
dominus misit apostolos, das euangelium omni creature. Dann je das
euangelium est virtus dei ad salutem omni credenti, Rom. 1. [Rö. 1. 16].
Gewüss ist, das ünser pflantzung und wässrung nützid ist, sed deus
[1. Kor. 3. 7]. Dann allein die verordneten zum ewigen leben habend
gloubt, Act. 13. [Apg. 13. 48].
Bevelhend's der gschrift.

--342--

[Zu 22] De promissionibus. Scitur de semine, quod 4. vix pars
fructum adfert. Apostoli non ex se, sed nomine hoc et virtute dei
gesserunt. Gewüss ist, das die usseren wort als mittel und instrument
sind dess, so gott wil, wie er durch Mosen sagt: "Ich bin din gott"
[2. Mos. 20. 2]. Fuerend und bringend mit gott mit allen sinen gueteren,
so man imm gloubt.

--345--

[Zu 6] Disputamus de externo verbo, non de fide. Tu fidem habes.
[Zu 12] Dic ergo. Respice: fidem non habebant, ergo non potuerunt.
[Zu 25] [fol. 3340b] Qui non operatur secundum verbum dei, videtur
non habere spiritum Christi. Si spiritum Christi non habet, non est eius.

--346--

[Zu 1] Donum fidei multis modis expenditur et istud nemo dispensat
nisi pro modo dato. Zwinglius pro modo suo, sic Petrus et
Paulus predicat euangelium cum fide. Nihilominus non audivi eius
umbram sanavisse infirmes, [Apg. 5. 15]. 21. Mat.

--347--

[Zu 1] Petrus autem dixit: "In verbo tuo laxabo rete" [Lk. 5. 5].
Unde supranaturaliter agit.
[Zu 10] Quod verbum dixerunt simul, ut expanderent rete?

--348--

1. Petr. 1.
Praeses cum diceret nobis: satis hodie tibi fuit licentię datum ad
loquendum. Respondi: quid ni? loquuti sunt et ipsi. Sed non vultis
eos sinere loqui, ait; dixi: nequaquam, sed tu ostendis te satis peritalem.
[Zu 25ff.] Alles das, so Christus ye gethan si nobis usui deberat
esse a nobis per fidem et spiritum a nobis recipi et intelligi datum.
Damit aber das üsserlich nicht abgesundret . . . . hoc est corpus etc.
Alias obmisisset hoc est corpus meum.
Testamentum, circumcisio.
Genn. 17.

--349--

[Zu 25] Commemoratio non semper absentium.
Agnus erat agnus, et nihilominus fiebat memoria.

--350--

[Zu 6] Novum testamentum sye remissio peccatorum in sanguine
Jesu Christi, sic 1. Jo. 1.
[Zu 17] Addendum est: in meo sanguine.

--351--

[Zu 6] Das, so der herr testamentum adpellavit.
[Zu 23] Nullus potus potest esse sanguis Christi.

--353--

[Zu 15] Das das brot und win sölichs allein sye.

--356--

[Zu 10ff.] [fol. 3341a] Quod autem Paulus panem vocet, non sit
panis. Mos scripturę est, ut res nomen retineat, unde facta est. Ut
homo terra dicitur etc., qui de terra est [1. Mos. 2. 7]. Hiere. 11.:
Mittamus lignum in panem eius.

--363--

[Zu 9] [fol. 3342a] wil sagen: so ich nun gen himel far, welt
ir üch ouch ergren? sed accepto spiritu sciens, quomodo omnis sufficientia
in fide et spe Christi vere cęlestis panis consistat. Et iterum
docet, quomodo hęc alimonia constet. Spiritus est, qui vivificat.
[Zu 20] Nostram declarationem super dictis nominibus cum
responsione data brevitatis causa commendamus.

--364--

[Zu 2] 3. articuli ascendit ad coelos, apostolis hec dicens: hic erat.
Quę post sequuntur, non intellexi, num velit eum ascendisse et corpore
hic mansisse. Sicut Christum vidimus unum esse cum patre et illi datam
esse omnem potestatum in coelo et in terra. Sölte der nit wys und
mittel wüssen sinen lyb mögen mitholen in kraft der oft angezeigten
worten? Cum enim naturaliter natus et educatus sit, ita supernaturaliter
multa in corpore operatus est. Ita 5 panes in 5000 hominum
pręter reliquias. Nam quemadmodum dei ordinatione et natura uno
oculo multa indet, auris una multa audit etc. post multa. Unde istud
"ascendit ad coelos" non debet obstare.

--365--

Infirmiores fuerunt apostoli post adesum panem quam prius in fide;
prodiderunt enim, quem prius nolebant. Domine, ad quem ibimus?
[Joh. 6. 68].
[Zu 8] Quem admodum supernaturaliter natus est ex virgine, sic . . .
Ad 2. art . . .
[Zu 11f.] De 2. articulo quod sedet ad dexteram.
Io. 17. Et nunc, pater, clarificavi nomen tuum, opus implevi; et
nunc, pater, clarifica me ea claritate, quam habui, priusquam mundus
fieret [Joh. 17. 4f.].
Minuisti paulo minus ab angelis [Psalm 8.6].

--366--

Ita cum ingrederetur per clausas ianuas [Joh. 20. 19], probat inedicibilem
unionem divinę naturę ad humanam. (Nos.: sed non ut simul
in multis locis fuerit).
Cum ergo prius adductum sit, secundum humanam naturam acceptum
esse ad divinam maiestatem. Dextera dei non est peculiaris locus.
Ex his omnibus, si corpus Christi in uno loco, esset Θεόφορος potius
quam Θεός.
[Zu 16ff.] Recipiam vos ad meipsum. Dixisset: ero apud vos.
Morari donec veniat. Christus non negavit sibi corporalem in
mundo praesentiam, sicut Act. 1. [Apg. 1. 9ff.] promiserit amplificam
praesentiam. Iudicis vivorum et mortuorum.

--367--

"Ecce vobiscum usque ad consummationem sęculi" [Mt. 28. 20].
"Pauperes semper habetis vobiscum" [Mt. 26. 11]. 2. Cor. 5.: "Etsi
agnovimus Christum secundum carnem" etc. [2. Kor. 5. 16] intelligendum
est de externa cohabitatione. Nam Christum scimus communem
fidem fretum nostrum, in carne passum et nos redemisse agnoscimus.
Ita non . . . nobiscum contemptus erit etc. don. o cum maiestate
etc. Ita resurrectio et ascensio Christi intelligenda est confirmatio
omnium, quę Christus egit et dixit.
Concludit semper ad Christianam declarationem: cum nomina
coenę dixerit aut ascensionem, non sint nomina coenę contraria.

--368--

[Zu 9ff.] [fol. 3341b] Benedictus Burgouer:
Ea spe, quod cum quidem his annis dominus multis intellectum
dedit, mihi quoque daturum, ut videam, quid sequendum sit.
[Zu 20ff.] Theobaldus Huoter:
"Accipite, comedite; hoc est corpus meum." Cum autem Zuinglius
velit, "est" transmutari debere in "significat". Nolit recipere. Nemo
euangelistarum et apostolorum "significat" posuit. Nam fieri posset, ut
ecclesię plurimum mali oriretur.

--369--

[Zu 18 ff.] "Caro non prodest quicquam" [Joh. 6. 63]. Intellectum
non recipit, quia non dicit: "caro mea".
"Caro et sanguis non revelavit" [Matth. 16. 17].
Periculum esse, ne nimium fidei tribuamus, cum fides sine charitate
nihil prosit.

--370--

[Zu 5] "Reus erit corporis et sanguinis" [1. Kor. 11. 27].
[Zu 11 ff.] "Ascendit ad coelos", arguiert, es sye gar . . . imm
sacrament sin.
"Es wirt nit unmöglich omne verbum" [Luk. 1. 37].
quod non possit esse apud nos, non admittit. Act. 9.: "Ego sum
Jesus, quem tu persequeris". Ecce, hic est Christus. Non debet
intelligi de nostro sacramento, sed de ultimis temporibus.

--374--

[Zu 1] De transsubstantiatione.
Panis, quem ego dabo [Matth.] 26. Jo. 6.
[Zu 28] Essentiale corpus et sanguinem sub specie panis et vini.

--375--

[Zu 4] Wirt er nit empfintlich geessen, so ist er nit im sacrament.
[Zu 17] "Panis, quem ego dabo" etc. iuxta luteranam conditionem
nihil serviret, sic neque verba coenę, si modo verba sine omni
glosa serventur.

--376--

[Zu 8] Ad conclusionem conclusionis. Cum 4. euangelistę et
Paulus adeo concorditer scribunt, ei me subdo.

--377--

[Zu 21] Schulmeister
protulit panem et vinum Gen. 14.

--378--

[Zu 14 ff.] Causalis . . .
[Zu 26 ff.] [fol. 3342 b] Primum addunt: hatt brot harfurbracht
und geopfret. "Enim" non haberi apud Hebręos.

--380--

[Zu 1 ff.] Nihil argui contra nos; Melchizedek sacerdos. Christus
sacerdos. Nihil probari eum obtulisse quam vinum et panem. Christus
et sacerdos significant ordinem Melchizedek.
Panem et vinum miscuit, proverbiorum 9. [Sprüche 9. 1-2, 5].
[Zu 19] Der worten halb verlassend wir uns uff den text.

--381--

[Zu 7] Necesse est, ut alia oblatio quam mors Christi adferatur.
[Zu 16] Quia Melchizedek non est mortuus etc. [Hebr. 7. 3].
Cum mors non possit cum Melchizedek oblatione conferri.

--382--

[Zu 18] Hatt ufgeopfret ire opfer.

--383--

[Zu 22] Etiamsi Christus sufficienter satisfecerit in sempiternum,
tamen quottidie debet repeti oblatio coenę.

--384--

[Zu 4] Quottidianum sacrificium dici possit gratiarum actio.
[Zu 14] Also ist es war, das Christus nümmen lyplich sive lidenlich
mag ufgeopfret werden.
[Zu 27] Zum gbett sol nieman gsündret werden.

--385--

[Zu 7] Danielis 12. mali male operabuntur.
[Zu 31 f.] Und möge nit allein verstanden werden uff die zerstörung
der Juden, sunder muesse ouch verstanden werden von der
zerstörung am jüngsten tag.

--386--

[Zu 1] Die hebdomädes zeigend an etc. uff welche zyt.
[Zu 21] Oblatio ista non potest esse Judęorum oblatio, quia
adhuc durat.

--387--

[Zu 10] Nam si cessasset, ideo non sequitur, ut de isto hic
fiat sermo.

--388--

[Zu 1] Et maxime scripturę vet. novi declarandę, 3 locis
Danielis 11. de nostro tempore sentitur.
[Zu 15] [fol. 3343a.] Quod autem dicitur ad declarationem prophetiarum
ex Apocalypsi perinde atque qum ecclesia Christiana
sequeretur institutionem Christi antichristianicum foret.

--389--

[Zu 1] Melchizedek, Malachiam, Danielem gemäß ze sin
dem wort gottes, als ich vertruw und underwirff mich gemeiner christenlichen,
wo ich nit glichförmig.
[Zu 16] de oratione Aaronis.

--390--

[Zu 11] Diewyl gester, weder gester noch jemer nie, ghein gschrift
ist harfür zogen, damit die mess ein opfer syn bewert von Christo nit
also yngesetzt, ouch zuo der zyt der apostlen nie darfür gehalten und
vor nechsten drühundert jaren nit darfür gehalten, ob's glych per metonymiam
ein opfer, das ist: ein gedechtnus des einist volendeten opfers.
Ephes. 4. dient nit dahar. Mat. 28. ist verantwurt. Io. 14. ist verantwurt.

--391--

[Zu 4] "Ecce mater tua, et ex illa hora accepit eam in sua"
[Joh. 19. 15-27]. Hic clarum est, quod Ioan-
[Zu 10] Satis dictum, quid testamentum et quo modo morte confirmatum
est etc.
Per inspirationem spiritus sancti.

--392--

[Zu 23] Ist also der innhalt, das er in siner predge trungen hatt
uff das fürpitt der säligen 1. Mach. 4 [1. Makk. 4. 10]. Quod Judas
Machabęus
dixerit. Lassend üns rueffen in die himel etc.

--393--

[Zu 6] Non ecclamaverit coram ecclesia.
Adcusaverit coram soenatu.
[Zu 12] Liber Machabęorum non est e canone.
Mandatum duorum, ut maneant 7 sacramenta. 2. mandatum quoque.
[Zu 22] Cum ecclesia semper custodierit intercessionem virginis
et omnium sanctorum, miratur etc., cum Christus multas doctrinas
prodiderit futuras, quas nesciam, ex deo sint necne.
2. mediator non quod nos redemerit.

--395--

[Zu 12] [fol. 3343b] So sy glyder Christi sind, so muessend sy
ouch ünsere glider sin, so bittend sy ouch für üns.

--396--

[Zu 4] Ex hoc sequitur, quod sancti possint pro nobis orare.
1. Io. 2.: "Advocatum habemus Jesum Christum [1. Joh. 2. 1].
Cum ergo sancti sint membra Christi, et Christus pro nobis orat.
Warum soltend sy sich imm nit glychförmig machen? Ioannes
scripsit eum librum.

--397--

[Zu 14] Apocalypsis Ioannis titulus.
Credendam esse intercessionem. Ordinatur enim: nos pro nobis
mutuo oremus ex charitate 1. Cor. 13.

--398--

[Zu 25] Quod die heligen imm himel bätind nit für üns wie hie
die heligen uff erden, darumb das es inen nit zimpte etc.

--399--

[Zu 29] Von der einigkeit aber redt hie Christus nit, sunder
von der, die den menschen zimpt in disem zyt.
Pro hac orabit ad te omnis sanctus in tempore opportuno.

--400--

[Zu 20] "Hęc est vita ęterna, ut cognoscant te, verum deum,
et quem misisti, Iesum Christum" [Joh. 17. 3].

--401--

[Zu 26] Söllend wir üns behelffen, den's die christenlich kilch
brucht. Alioqui nesciretur, cui euangelio credendum sit.
Qui dicunt apocalypsim non esse Ioannis, dicunt epistolam ad
Hebręos non esse Pauli.

--403--

[Zu 6] Christus pręcepit nobis: Honora patrem et matrem.
(Lassend üns: gloriam meam alteri non dabo [Jes. 42. 8].)
Gratia plęna [Luk. 1. 28]. Figura in veteri testamento. Salomon
et Bethsabee [1. Kön. 2. 20].

--404--

[Zu 4] ἀναγωγή nihil probat.
[Zu 12ff.] [fol. 3344a.] Voluntas dei est, ut avertamur a peccatis.
Beati non sunt contrarii voluntati divinę; ergo cum deus orat etc.
Cum angeli orent pro nobis, ergo et sancti.
Quam terribilis est locus iste Genn. 28 [1. Mos. 28. 17].
Christus in uno loco plura miracula egit quam alio [cf. Mark.
6. 5]
. 3. Reg. 8. Salomon oravit [1. Kön. 8. 22].
Wallfert, ergo sunt probandę.
4. Regum 13. corpus Helisei [2. Kön. 13. 21].

--406--

Nos plus effecisse quam Christum ipsum.
Ein doller, voller münch ostendat amorem, qui fecerit salve
regina, aut inferior sit abiturus.
Conubium. Collatione facta.

--407--

[Zu 7] Purgatorium tractavisse potius sit audacia quam ratio.
Act. 1. Restituere regnum Israël; widergen. N. widrumb ufrichten.
Item 1. Cor. 2., Io. 14. Una domus coeli: altera inferi. Ephes. 4.
Dominus mortificat et vivificat, deducit ad inferos et reducit. Eripuisti
animam meam ex inferno inferiori. Zachar. 9.
Ich reden nit, das Christus nit für üns gnuog ton hab.
Sine macula sunt ante thronum dei.

--410--

[Zu 14] etlich sünd, die nit hoptsünd sind, muessend abgerechnet
werden.
Summa argumenti. Hieremię 31. find ich nienen, das einer
durch die pin, es sye wasser oder fhür in's ewigs läben gefuert werd
dann durch

--412--

[Zu 19] Si fides Petri sufficiens erat, ergo omnes peccatores
salvi fiunt. De ablutione sanguinis. 1. Io. 1: "Sanguis Christi mundat
nos ab omni inquinamento." [1. Joh. 1. 7]. Ro. 2. dabit cuique
iuxta opera sua.

--413--

[Zu 13] [fol. 3344b.] Locus Isaię
loquitur de captivitate, non de ... 116 Psalmo.

--414--

[Zu 2ff.] 2. Reg. 12. de remissione David
Pueri non salvarentur, nisi baptizarentur.
Tantum oportet nos facere, quantum in nobis est.
1.Io.5. Qui scit fratrem suum peccare peccatum non ad mortem.

--417--

[Zu 21] Omnia ista nihil aliud probarent quam
Quod non habeat, ultra, cum omnes sciant

--418--

[Zu 31] wie wol dise ler uss Fabers nit biblischer gschrift harbracht.
Lassend wir's by der antwurt blyben, die ein ersamer radt
von Zürich bischoven von Costentz geben hat.

--420--

[Zu 15] Simile de Anania et Sapphyra integrum fuisse illis
substantiam suam dare aut non dare ante votum, sed non post votum.
2. Rö. non fuit votum, neque castimoniam vovere hominis est, ergo
nemo debet.
2. Nemo dixit episcopum oportere uxorem habere, sed sententia
Pauli fuit ex ἀνεγκλήτοις eligendos esse episcopos, presbyteros et
diaconos; nam eis temporibus non erant docti, sicut Timotheus,
2. Timoth. 3. Darumb wurdind die alten vermehleten man zuo verordnet.
Ut implerentur verba Christi Mat. 5.: "Sic luceat lux vestra
coram hominibus ut" [Matth. 5. 16]. "Qui docet et facit, magnus est in
regno dei" [Matth. 5. 19]. Hoc raro invenitur in iuvenibus.
Es verbüten, sye ein tüfelische ler, permittit sicut Marcionitę
et Tacianitę.

--423--

[Zu 21f.] [fol. 3345a.] Quod Ananias nit gehalten hat, sust
wär Ananias nit gstorben.
Quod ad continentiam adtinet, nemini negatur. "Deus fidelis est,
qui non patitur vos tentari supra id, quod potestis, sed facit etiam
cum tentatione proventum" 1. Cor. 10. Melius esse nubere respondet,
quemquam debere seipsum experiri. De episcopo dico, quod ex novo
testamento defendi non potest, quod sacerdos possit uxorem ducere.
Quam quod hi, qui iam uxores habent, sancte vivunt, huc ordinari
possunt. Nemo apostolorum habuerit uxorem, aut aliquis duxerit. Et
tamen confitetur eum morem adhuc esse Gręcis.
Quod citatum

--425--

[Zu 29] De votis: hoc esse ex sua sententia, ut quod voveatur,
servetur, 1. Tim. 5. [Zu S. 426, Z. 1ff.] De viduis. Luc. 9.: "Qui
manum suam mittit ad aratrum et retro spectat" etc. [Luk. 9. 62].

--426--

[Zu 12] Paulus non scribit de episcopis veteris, sed novi testamenti.

--428--

[Zu 11] Sententiam suam non esse, quod Paulus hoc loco dicat
de sacerdotibus veteribus. At nusquam legitur sublata esse vota.
Ecclesiastę 5.: "Vovete et reddite!" [Pred. 5. 3]. Votum Pauli
Act. 19. [sic! Apg. 18. 18], 1. Tim. 5. [1.Tim. 5. 11. 12] permittit.

--430--

[Zu 8] Non sequi: lex est abolita, ergo non sunt servanda vota.
Scripturas veteris legis pertinere ad nos. Isa. 19. Sicut colunt dominum
ęgyptii muneribus, sic etiam votis. Osee 11. Ex ęgypto
vocavi filium meum. Argumentum a minore: si homini votum est
servandum, ergo deo magis. "Magis obedire oportet deo quam hominibus"
[Apg. 5. 29]. Et certe hoc maius est, quod soli deo fidimus;
homini enim non fidimus. Io. 6. Ignorat Paulum peccando [?] etc.