166
<< Nr. 165 | Index | Nr. 167 >>
Ad illustrissimum Cattorum principem Philippum sermonis de providentia dei anamnema
20. August 1530
Huldreich Zwinglis sämtliche Werke, vol. 6.3 (Zürich: Theologischer Verlag, 1983) (Corpus Reformatorum 93.3)
Jump to page 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230
Ad illustrissimum Cattorum principem Philippum,
sermonis de providentia dei anamnema
Illustrissimo principi Cattorum Philippo Huldrychus Zuinglius
gratiam et pacem a domino et servatore nostro Christo Jesu.
Flagitas, quod iustius postulares aut repeteres, piissime princeps,
sermonem, quem in aula tua Marcburgi habui. Cuius equidem praestandi
tam promptus essem quam tu petendi, si voluntatem audiret
memoria. Cur enim celsitudini tuae non ultro serviant omnium, qui
nostram religionem aut dicendo aut docendo colunt, ingenia? Qum
unus candide hoc agas, ut religionis crepundia et sancte alantur et
tranquille adolescant. Unus recte expendisti unum nisi solum deum
neminem recte nosse omnia; ad unius ergo sententiam hominis imprudenter
constitui omnia. Unus, cum vides, quid apud religionis
Christianae liturgos aemulatio et simultas, imo ut candide ac
adperte omnia dicam: quid error et gloriae cupido possint, anxie caves,
ne asseclarum grex ille, vitiorum etiam magistri aemulus, studio
suo in dissidium aut tumultum aliquem erumpat. Unus intelligis, si religionis
summam probe teneamus, iam caeterarum opinionum diversitatem
non tanti esse, ut earum causa funem charitatis [vgl. Hos 11, 4; Eph
4, 3], quo, velut Atheniensium contio miniata chorda, in unum
spiritum ac mentem coimus, perfringamus. Unus, etiam cum πληροφορηθεὶς
ac certus es de re, quam alii adhuc paulo incivilius et indoctius
controvertunt, sancta quadam hypocrisi fluctuare te atque ambigere
simulas, ut velut errantium socius, cum amicitia et comitate tum
nominis tui praesidio atque securitatis spe, et ab errore avellas, qum
te videant impigre veritatem, ut illuxerit, amplecti, et metu liberes,
qum te velut portum prospiciant, ad quem adpellent, si quid pro mutata
sententia periculi immineat. Hoc tandem est εἰρηνοποιεῖσθαι, hoc
est: Christianae tranquillitatis artes pure et probe nosse, hoc est:
pium principem praestare. Adde, quo non iam doctis, sed universis
simul tum populis tum principibus te suspiciendum et imitandum
praebes, quod unus tanta moderatione ac benignitate tuos regis, ut
solus videaris reliquos huc manuducere, ut discant pars imperare volentibus,
pars parere aequis imperiis. Quae tua virtus, inquam, fides
ac prudentia, quamvis iuvenis adhuc, efficiunt, ut, qui te non exosculantur,
aut splendoris tui iubar nondum viderint, aut viso maligne
invideant. Contra quorum vota, si pergas manere, quod esse coepisti,
in eum modum crescere te faciet, qui incrementum dat, deus [nach
1 Kor 3, 7], ut et praesentibus et posteris nobile pietatis ac constantiae
exemplum fias. Sed nunc ad me redeo: si, inquam, memoria reddere
cuncta, quae tunc a nobis dicta sunt, et verbis et ordine posset, iam
nihil optatius contingeret quam occasio ista morem tibi gerendi. Qum
vero tam tenax ac fida memoria, qua forte Portius aliquis aut Seneca
omnia resumeret, nobis negata sit, hunc in modum agam. De
providentia brevem, sed solidam, arbitror, summam in capita non plura
septem digeram. Quae ubi perspexeris, credo si non sermonem ipsum,
attamen argumentum idem ac materiam te accepisse fateberis, omnia
rudi ac simplici Minerva. Tu, fortissime heros, interim rerum divinarum
scientiam, interim innocentiam sic colas, ut omnes Cattorum
principem catum sicut serpentem et simplicem sicut columbam esse,
iuxta salvatoris Christi sententiam [vgl. Mt 10, 16], gaudeamus. Is
te servet reipublicae suae diu incolumem. Amen.
Tiguri, anno 1530.
Caput primum
Providentiam necessario esse ex eo, quod summum bonum
necessario universa curat ac disponit
Summum bonum non ita dicitur, quod supra omnia bona sit, quasi
vero bona aliqua sint suopte ingenio bona, quae tamen illud bonum
superet, quomodo argenti precium aurum superat, cum utrumque sit
preciosum. Sed idcirco summum bonum adpellatur, quod solum et natura
bonum est, et quicquid bonum esse intelligi potest, id ipsum est
summum hoc bonum. Quod Christus suis verbis sic protulit: <<Quid
me vocas bonum? Solus deus bonus est>> [Mt 19, 17]. In quibus verbis
intelligi datur solum deum sic esse bonum, ut absolute perfecteque
bonus sit quodque de ratione boni nihil esse possit, quod ille non sit,
et postremo quod quaecunque bona dicuntur, ut: <<Quaecunque fecerat,
erant valde bona>> [vgl. Gen 1, 31] et: <<Omnis creatura dei bona est>>
[1 Tim 4, 4], participatione aut potius precario, non natura bona
sunt. Hoc est: eatenus bona sunt, quia ab illo bono sunt, quia in illo
bono sunt et quia ad illius boni gloriam sunt.
Iam, ut ad fontes penetremus, proximum ac necessarium est, ut,
quod bonum natura est et in summo bonum est, et quicquid bonum
est, ipsum est, idem verum sit. Quod et philosophi non ignorarunt,
cum bono et uni verum ex aequo tribuerunt. Unum scilicet, quod sit,
bonum esse oportere; bonum vero esse non posse, nisi idem verum sit,
hoc est: purum, syncerum, dilucidum, integrum, simplex et immutabile.
Haec enim omnia de natura veri sunt. Quae enim mutantur,
simplicia non sunt, non integra, dilucida, syncera, pura; quantumvis
enim elementa captu mentis nostrae fingimus esse simplicia, re tamen
ipsa permixta sunt. Ignis, nisi aëre animaretur, ferri nequiret; aqua,
quo sese absque aëre volutaret? Qui gurgites sorberet atque revomeret?
Quo pacto pota quoque inflaret? Humus sine aëre neque exhalare
neque producere nec denique amarum pelagus spongiae instar ebibere
ac per penetralia sua veluti per venas digestum dulce reddere posset.
Aër vero ipse, qui motus atque lationis omnis dux est et autor, quomodo
nunc calidus ac fervens a meridie, nunc glacie frigidior a septentrione
inveheret, nisi aut igne aut aqua respersus esset? Haec igitur,
quae nos simplicia vel credimus vel fingimus, quo rerum nativitatem
ac ortum in primas quasdam causas reiiciamus, cum revera simplicia
non sint et idcirco mutationi obnoxia, constat unum ac solum summum
bonum verum, hoc est: simplex, purum ac integrum esse, quoniam
idem solum est immutabile. Et e diverso, cum unum ac solum istud
summum bonum sit immutabile, constat solum verum, hoc est: purum,
syncerum etc. esse.
Iam quod summum est et verum, simplex, purum atque integrum,
primo esse oportet sciens atque intelligens omnium. Nam quacunque
parte cessaret aliqua intelligere, isthic non esset perspicax et dilucidum,
non integrum ac purum, quae de ratione veri natura sunt. Secundo,
quod summum ac verum est, potens quoque omnium esse oportet.
Nam quod ad summum attinet, facile videtur summum esse nequire, ni
vi ac potentia primum ac summum sit. Sed fortasse labor erit probare,
ut, quod verum sit, idem quoque sit potens omnium, nisi quod
iam dudum diximus: nos loqui de summo bono, quod natura perinde
verum atque bonum est; summum autem bonum ideo esse, quod quicquid
de ratione boni sit, id ipsum esse numen istud, de quo loquimur,
atque hoc in summo esse. Hoc est: si virtus atque potentia bonum est,
iam numen nostrum summe potens est; si veritas bonum est, iam
summe verum est, et sic deinceps. Ut summum bonum sit summa et
subinde infinita potentia, ut summe verum sit, hoc est: natura veritas,
adeo ut nulla sit uspiam vis aut robur, nulla uspiam veritas, simplicitas,
synceritas, puritas, quae non ex isto veri fonte sit, imo quae non sit
illa ipsa veritas. Ex quibus colligimus: si summum numen summum
bonum est, et veritas de ratione boni est, ut summum bonum esse nequeat,
nisi verum sit, ac prorsus ipsa veritas; quod summum verum
est, idem quoque summa vis sit ac potentia. Coniungamus nunc tria
ista ac fideli intellectu conferruminemus: summum numen, hoc est:
summam potentiam atque vim; deinde summum bonum, hoc est: ipsam
boni totam rationem ac summam; et postremo ipsam natura veritatem,
hoc est: simplicitatem, puritatem, lucem, synceritatem atque
immutabilitatem. Et videbimus cum providentiam necessario esse,
tum eandem omnia curare atque disponere. Cum enim de ratione
summi veri sit omnia perspecta habere, ut quod numen est, necessario
universa videat, de summae virtutis autem ratione, ut quod videt, imo
ut omnia possit, et ultimo de summi boni ratione, ut quod perspectum
habet et potest, bonitate quoque sua velit -, confit, ut, qui cuncta
potest, cunctis prospiciat. Da enim ut, omnia cum possit, aliqua
tamen ferri temere sinat! Iam hoc inde veniet, ut aut, quae sic feruntur,
se lateant, aut, si non potest illum latere quicquam, per fastidium
eorum curam vel abiiciat vel aversetur. Si illum latet aliquid, iam a
veri ratione laberetur nec esset summum bonum, summum verum aut
ipsa veritas; sed ea parte, qua hoc aut illud ignoraret, esset obscuritas,
tenebrae et ignorantia. Si vero fastidiose negligit aliqua, iam summum
bonum non est, quod a rerum a se conditarum cura abhorret, cum
beluae nedum homines catulis suis prospiciant. Fieri enim nequit, ut
aliqua creet aut producat deus, quae quidem, antequam nata sint,
bona fore credat, at deinde nata fallant artificem suum, ut illi dicendum
sit: non putaram. Hoc enim insipientium est verbum, non eius,
qui, ut veritas est, ita illum nihil fugit aut praeterit; ita lux est, quae
universa illustrat et inspicit, ita limpidus fons aut speculum est superne
rebus cunctis imminens, ut omnia in eo reniteant, quae fuerunt, quae
sunt et quae adveniunt. Da nunc secundo loco, ut, cum summum
bonum sit et rebus a se conditis propicium quidem sit ac faveat, sed
regere aut opitulari non possit, iam summum non erit, iam virtus illa
non erit, quae omnium potens est, ergo deus non erit. Si deus non erit,
non erit summum bonum nec ipsa veritas. Da postremo, ut veritas
quidem sit, quae universa intueatur penitissime, attamen aut non possit
aut nolit his, quae suae subiecta sunt scientiae, prospicere. Qualem
forsan quis paupertinum et invidiosum sapientem fingere posset, qui,
quamvis praevideret nascentia, indigens tamen virtutis et opis constituere
aut auxilium ferre nequiret, aut, si posset, per invidiam tamen
nollet. Iam impotentem, exanguem et mancum faciet deum, deinde
invidiosum quoque, luridum et ferum. Qui tam abest, ut deus esse
queat, ut cacodaemona atque adeo ἄτην ipsam nobis hac descriptione
comprehendat. Iam, arbitror, constat providentiam esse et necessario
esse, cum summum numen lucem, synceritatem, puritatem, simplicitatem,
integritatem, hoc est: veritatem esse probatum est. Hoc enim
cum universa intueatur, nisi universa quoque disponat, aut impotentia
aut malignitas in causa est. Sed cum idem numen et omnia possit
et in omnia bonum ac benignum sit, iam evidens est, quod, ut novit
omnia, sic universa quoque disponit, ordinat et constituit, de quo
mox fusius. Istud interim ostendere non gravabimur, quod, quae
patri, filio et spiritui sancto, uni tamen deo et numini tribuimus, originem
ex fontibus istis habere videantur. Patri enim omnipotentia,
filio gratia et bonitas, spiritui vero sancto veritas in sacris literis tribuuntur.
Quae tamen omnia unius eiusdemque numinis et οὐσίας esse
scimus, non aliter quam hic potentiam, bonitatem ac veritatem quae
ratione ac finitione quidem discriminata sunt, unum tamen atque idem
summum bonum esse oportere demonstravimus. Ut quemadmodum
pater omnipotens, filius benignus et misericordiae arrabo et spiritus
sanctus spiritus veritatis unus natura deus sunt, ita numen omnipotens
bonum et verum natura est.
Quid sit providentia et quid a sapientia distet
Caput II
Ostenso, quo et philosophos magis habeamus propicios, quod providentia
non modo sit, sed etiam necessario sit, proximum est, ut, quid
sit, demonstremus. Hunc enim illi quaestionum ordinem naturalem ac
verum esse perhibent, ut primum expediatur, an res sit, secundo, quidnam
sit id, quod iam esse didicimus. Scimus igitur sapientiam et prudentiam
in divinis quoque literis pro se mutuo poni, quamvis non parum
discriminis inter eas sit, cum utriusque proprietas paulo interius perpenditur.
Est enim sapientia id fere, quod philosophi δύναμιν, hoc est:
potentiam, prudentia vero id, quod πράξιν ἢ ἐνέργειαν, hoc est: actionem
sive operationem vocant. Quod exemplo clarius fit: Auditus est
potentia, visus quoque; visio vero et auscultatio actiones sunt. Visus
enim et auditus dormienti etiam non absunt, sed absunt visio et auditio,
quae tunc solum sunt, cum videmus et audimus. Sic sapientia vis
atque potentia est summi intellectus (qui veritas, lux et puritas est),
quae universa novit; prudentia vero agendorum ac disponendorum,
quae nota et perspecta sunt, virtus, ut prudentia magis actionem,
sapientia vero vim ac potentiam magis connotet. Propter viciniam
autem, ut diximus, prudentia pro sapientia ponitur et e diverso. Et
ne cui leve videatur, quod dicimus, scripturae autoritatem producemus.
In Genesi cap. 41. habemus: <<Quocirca prospiciat Pharao de
viro sapiente ac prudente>> etc. [Gen 41, 33]. Ubi Hebraei nabon et
hacham habent, quos nostri interpretes alias velut iurati vertunt: intelligentes
et sapientes, hic tamen Hieronymus in sapientem et
industrium transtulit, ubi nullo negocio videmus <<industrium>> pro
<<prudente>> argutum verborum iudicem posuisse. Septuaginta φρόνιμον
καὶ συνετὸν transtulerunt, hoc est: prudentem et cordatum sive
sapientem. Quod ad sensum attinet, nolo huic loco alium obtrudere,
quam qui nativus est quemque interpretes secuti sunt; sed quod ad
verba, mallem dicere: virum sapientem et prudentem. Sunt enim,
quibus perspicacia suppetit quidem, sed ad constituendum, ad expediendum
et ad perficiendum consilia toti iacent. Est ergo prudens,
proprie dum loqui volumus, vir sapiens, gnarus et cordatus ad consulte
perficiendum, quae e re fore prospexerit. Et talis requirebatur ad
opus istud, de quo Joseph apud regem disserit. Sapiens erat Diogenes,
aeque Heraclytus, at prudentes nescio an adpellandi sint,
qui, quae optima viderent esse mortalibus, nulla cura aut solicitudine
urgebant. Sed prudentes erant Joseph, Moses, Josias, qui quae
per sapientiam videbant usui et religioni profutura, summa ope accurabant,
ut perfecta redderentur. Sic sapientia perspicaciam precipue
significat, prudentia conatum et energiam ad sapientiam addit. Utcumque
tamen prudente pro sapiente nonnunquam utamur, providentia
tamen pro scientia aut sapientia, praesertim cum de deo loquimur,
fere non solemus uti. Sed providentiam cum audimus, sapientiam
intelligimus, quae universa prospicit et prospecta disponit. Unde
ipsam sic finimus: Providentia est perpetuum et immutabile rerum
universarum regnum et administratio. Per regnum potestatem, autoritatem
ac dignitatem numinis intelligimus, de quibus antea satis, quomodo
scilicet summum bonum esse oporteat rerum omnium potens.
Ea vero potestas cum non sit violenta, molesta, tyrannica et perinde
odiosa et intolerabilis, dignitatem et autoritatem in expositione regni
addidimus, quo volumus tam religiosum, sanctum, gratum et iucundum
esse regnum numinis, ut nemo non volens pareat, qui modo
agnitionem eius vel summis labiis degustarit. Administrationem vero
adiecimus, cum propter temperamentum imperii, ne quis istud, quemadmodum
iam diximus, immanius acciperet, tum propter suppeditationem
rerum omnium. Non enim imperat deus ut homines [vgl.
Hos 11, 9], qui, ubi rerum potiti sunt, exigunt, ut sibi omnia pro
solicitudine et cura reipublicae suppeditentur. Ille vero ultro suppeditat
omnibus omnia, nihil repetens, quam ut liberaliter a se donata
hilares ac grati capiamus. Cum enim nullius egeat, deinde omnium
opulentissimus sit et postremo bonus ac benignus, imo pater rerum a
se conditarum, fit, ut dando fatigari vel hauriri non possit, fit, ut
dare gaudeat, fit, ut non dare nequeat. Quanto enim plura quantoque
saepius dederit, tanto fit notior eius benignitas. Perpetuum deinde
diximus esse regnum istud atque administerium. Non quod perpetuum
acceperimus eo modo, quo ipsum quidam distinguunt ab aeterno,
ut hoc sit, quod nunquam coeperit et nunquam desinat, illud autem,
quod aliquando coeperit, nunquam tamen desinat, sed perpetuum pro
aeterno accepimus. Ut sit regnum hoc aeternum, quantum ad virtutem
attinet; numen enim initium sumere non potest; cum autem
creaturae aliquando coeperint, perpetuum quoque sit rerum cunctarum
imperium ac moderamen. Immutabilem autem diximus administrationem
ac dispositionem hanc ob causam, ut et eorum sententiam,
qui hominis arbitrium liberum esse adseverant, non undique firmam
et summi numinis sapientiam certiorem ostenderem, quam ut eam
eventus ullus latere possit, qui deinde imprudentem cogeret aut retractare
aut mutare consilium. Firma igitur est providentia, quia infallibilis
et certa est sapientia, quia infatigabilis est potentia, quia inoffensa
est benignitas numinis [vgl. Weish 1, 6]. Rerum postremo universarum
esse regnum et administrationem providentiam definivimus. Nam si
quicquam sua virtute ferretur aut consilio, iam isthic cessarent sapientia
et virtus nostri numinis. Quod si fieret, non esset numinis sapientia
summa, quia non comprehenderet ac caperet universa; non esset
eius virtus omnipotens, quia esset virtus libera ab illius potentia, et
idcirco alia. Ut iam esset vis, quae non esset vis numinis; esset lux et
intelligentia, quae non esset numinis istius summi sapientia. Ac deinde
lux et virtus illa altera si creata diceretur, creari non potuit nisi a
numine; si a numine est, iam falso tribueretur ei peculiaris virtus aut
sapientia. Nam ea perinde precario haberet a numine atque omnes
creaturae, imo lux et virtus numinis ipsius esset. Si vero lux et virtus
ista diceretur increata esse, iam deus quoque esset, et sic deorum vulgus
postliminio induceretur. Omnis enim virtus aut creata est aut increata.
Si increata, deus et numen est; si creata, ab illo numine creatam
esse oportet. Quae tamen creata dicitur, cum omnis virtus numinis
virtus sit; nec enim quicquam est, quod non ex illo, in illo et per
illud, imo illud ipsum sit [vgl. Röm 11, 36] -, creata, inquam, virtus
dicitur, eo quod in novo subiecto et nova specie universalis aut generalis
ista virtus exhibetur. Testes sunt Moses, Paulus, Plato,
Seneca. Res ergo nullae sunt, quae non regantur a numine; nullae
tam sublimes aut potentes, ut nostri numinis imperium declinare possint;
nullae tam humiles aut deiectae, a quibus officium illius abhorreat.
Quae omnia successu clarius et fusius patebunt. Isto capite satis
sit ostendisse sapientiam, bonitatem ac virtutem, hoc est, ut primis
vocibus utar, veritatem, bonitatem et potentiam esse, quae providentiam
necessario constituant, ipsam vero providentiam rerum universarum
aeternum et immutabile imperium ac administrationem.
Causas secundas iniuria causas vocari;
quod methodus est ad providentiae cognitionem
Caput III
Sed quo res fiat manifestior, ab ovo rerum universarum nativitatem,
existentiam et operationem altius repetemus. Eorum, quae nostris
exposita sunt sensibus, nihil a seipso est; id quod summis et imis,
hoc est: tellure et astris probabimus; nam de homine seorsim agemus.
Tellus itaque, ut quam ocissime ad veritatis cognitionem penetremus,
cum stupida res sit, sensu et intellectu carens, quomodo seipsam
gignere aut quibus seminibus sese procreare potuit? Si seipsam e nihilo
produxit, iam fuit, antequam esset; id scilicet, quod sese de nihilo
excitavit. Si vero ex alio est, iam ex illo est, aut ut ex causa aut ut ex
materia. Si tanquam ex materia, iam telluris materia alia est materia,
et illa aut est eiusdem generis cum praesente aut diversi. Si eiusdem
est generis, iam istam proximam nostrae telluris parentem, suam quoque
matrem, nostrae videlicet aviam, habere necesse est. Deinde avia
proaviam, proavia abaviam, abavia attaviam, attavia tritaviam requiret,
donec ad terrarum et subinde mundorum vulgum istum perveniamus,
quorum nondum unum subiecisse sibi gemebat, indigne, si
sic res habet, vocatus magnus Alexander. Quae sententia tempestiviter
et a philosophis est in theatrum producta et explosa. Infinitos
enim mundos eosdemque perpetuos constitueremus; nam quem nos
tenemus, nondum defunctus est, quanto minus ii, qui huius nostri
autores sunt. Si autem ad hunc modum sobolescunt, ut alia tellus a tellure
alia, alius ex alio mundus nascatur, iam, quemadmodum in universis
generationum successionibus, necesse erit capulares ac decrepitos
saltem defungi et infantes mundos locum eorum invadere. Nam si
non moriuntur, iam olim infiniti mundi fuissent; sed haec absurda
mittimus. Si vero materia, ex qua tellus nata est, diversi generis est a
filia, quod recentiores philosophi et theologi generationem aequivocam
adpellarunt, iam eodem angustiarum detrudimur quo prius.
Nam istius materiei alia erit materies, et huius deinde quoque alia,
donec ad infinitatem praecipitemur. Neque terra locum suum inter
elementa servabit, sed alia ista materia, quae alumnae nostrae mater
est, imo huius quoque mater, imo proavia, abavia et caeterae, imo
nulla, quia alia, quam una et sola, non est. Nunc ad principalem partitionem
redimus. Si tellus ex alio est, ut ex causa, iam creatam esse
oportet. Modo enim auditum est ex materia non esse. E nihilo igitur
esse necesse est. Quae enim e nihilo constituuntur, ut sint, creata sunt;
nam haec est creationis finitio: esse e nihilo, vel: esse, quod prius non
fuit; attamen non ex alio tanquam ex materia. Unde, ne festinando
illud transmittamus, non satis circumspecti fuerunt philosophi, quum
in dubium vocarunt, mundus creatus sit an increatus; cum enim duas
istas mundi moles, coelum et terram, viderunt sensu et intellectu
carere, suos tamen tum locum tum motum servare, alium quidem illis
motorem et custodem praefecerunt et eum animo ac mente praeditum
perhibuerunt, sed non simul perpenderunt mentem istam aut
priorem mundo aut coaetaneam eius esse oportere. Si prior fuit mundo,
initium ergo coepit mundus et creatus est; semper enim valet ratio,
quam supra de telluris creatione posuimus. Si vero mens ista mundo
est contemporanea, quis menti dedit imperium in mundum? Ex aequo
enim aeternus esset mundus atque mens, neque iugum sumpsisse, capi
citra inferioritatis aut posterioritatis notam potest neque coaeternum
esse cum diminutione. Aeternum enim infinitum est, et quae coaeterna
sunt, indubie quoque coinfinita erunt. Quod si mens ista aeterna est et
mundus ei coaetaneus, iam, ut men infinita est, mundus etiam infinitus
erit; quod quam absurdum sit, sensus nedum animus videt. Cum
vero unum ac solum infinitum esse possit et mundus infinitus esse
nequeat, quoniam et partes eius omnes infinitas esse oporteret (quantum
enim cumque aliquid sit, dum ex partibus est, finitum esse oportet,
nisi partes quoque infinitae essent, quod iterum absurdissimum
est; una enim parte infinita existente, quo extenderet alia infinitatem
aut immensitatem suam?), mundus autem cum ex partibus sit, finitum
esse oporteat, constat infinitum istud mentem illam esse, quem philosophi
primum motorem vocant. Atque hic est numen ac deus noster.
Cognito itaque, quod de ratione finiti est coepisse, de ratione infiniti
nunquam coepisse, quodque unum ac solum infinitum et proprie aeternum
est, viso deinde, quod mundus et universae partes eius finitae
sunt, et ob id temporariae et non aeternae, iam adperiant oculos philosophi
et videant mundum finitum esse, esse creatum, aeternum autem
non esse. Nam an perpetuus sit, hic non est disputandi locus, tum
quod de exordiis, non de exitu rerum nunc quaerimus, tum quod divina
oracula fidelibus de hac re satisfaciunt, immutandum scilicet esse
mundum. Cum ergo mundus, ut a philosophis ad me redeam, esse
coeperit, fit manifestum almam tellurem non esse ab aeterno neque
natura constare, nisi naturam per antonomasiam numen illud nostrum
intelligas, quod esse et virtus rerum cunctarum est, neque a seipsa
esse; ortam igitur atque e nihilo productam oportet.
Nunc ad astra ascendimus pervestigaturi, quod neque ista sint a
seipsis. Posset humana mens, quae ad rerum cognitionem segnior atque
stupidior est, quam de se opinetur, sic secum putare: tellurem permitti
posse creatam esse cum propter crassitiem et obscuritatem tum
propter inertiam ac torporem. Crassa enim ac impenetrabilis luci in
abyssis suis tenebrosa et nescia rerum omnium nihil quam iacet et sese
scindi, tractari, fodi vertique sinit. Iners ac torpida ita sese non movet,
ut, si quando invectus in specus eius aër aliqua ratione irritetur, ut
subito sit ei erumpendum, quo illam pulset ac concutiat, iam portenti
loco habeatur ipsam esse motam. Adeo de eius inertia omnes persuasi
sunt, ut miraculum sit movisse; unde intolerabile esse, si quis natam
aut creatam neget. Veruntamen astra, quorum corpora tam sunt immania
et idcirco inusitatae quoque virtutis, tam agilia, ut eorum motus
omnem celeritatem superet, tam dilucida, ut, cum tanto spacio a nobis
distent, ad nos tamen usque penetrent atque aciem nostram perstringant
-, astra inquam creata esse non videri; eorum enim latione ac
virtute rebus sensibilibus incrementum ac diminutionem ingeri atque
omnino virtutis esse divinioris ac nobilioris quam vel tellurem vel eius
cultores. Cui rationi primo responderi potest, perinde atque in telluris
demonstratione ac partitione auditum est: astra corpora ista sua
quantumvis grandia, agilia et perspicua habere aut a se aut ab alio. Si
a se habent, iam aut a se coeperunt esse, aut ab aeterno a se sunt. Si a
seipsis esse coeperunt, iam fuerunt, priusquam essent; sese enim genuerunt,
ut essent. Nam nihilum generare nihil potest. Si ab aeterno sunt,
iam infinita erunt; solum enim infinitum aeternum est, et infinitum ac
aeternum convertuntur, hoc est: paria imo re ipsa idem sunt. Astra
vero cum infinita non sint (quantum enim illorum exercitum uno intuitu
complectitur oculus, tantulum organum?), constat ab alio esse,
qui alius noster ille motor et autor rerum universarum, deus ac parens
est. Nam ut philosophos de coelis suis, de sphaeris, de orbibus eorumque
potentia disserentes audiamus, consistendum tamen aliquando est in
uno solo ac primo κινιτῇ, hoc est: motore. Hic numen est. Secundo sic
respondemus verisimili apud simplices rationi: Quod astra contraria
terrae corpora habeant, puta, quod illa agilia sunt, haeciners ac stupida,
illa dilucida, haec vero atra et obscura, nihilo magis primigeniam
eorum esse naturam probare, quam si quis plantas, quod augescant,
sobolescant, floreant, fructum reddant, senescant, emoriantur, tellus
autem fere ista non faciat, primigenias esse contendat, quoniam scilicet
virtute et operatione nobiliori sint praeditae quam terra. Nam e
terra nascuntur, aluntur et sustinentur, ut a viciniore causa; tam
abest, ut maior agendi perfectio creationis iugum possit excutere.
Quanquam interim quanto quaeque sunt perfectiora, tanto magis praedicant
et testantur autoris sui perfectionem.
Nata itaque sive creata esse cum tellurem et astra negari nequeat,
aeque tum ista tum universa ex uno eodemque fonte promanare, proximum
est, qua virtute cuncta consistant, ostendere. Ut ergo rerum
omnium prima principia multa credere futile est, sic quicquam
esse aut consistere posse, nisi in eo et ex eo sit atque consistat, quod
solum est, rudis est ac inexpertae mentis. Cum enim rebus primo necessarium
sit, ut sint (nam quid aut quomodo sint, posteriora sunt),
primo quoque datum est eis esse ab illo, qui est fons et origo omnium,
quae sunt. At esse istud, quod rebus ab illo datum est, anne de suo
an de alio mutuo accepit ut daret? Si mutuum est, duo sequuntur incommoda:
unum, quod tunc creaturae iustius in tabulas ac nomina
creditoris istius, a quo mutuum est acceptum, referrentur, hoc est: iam
creaturae illi recte accenserentur, a quo acceperunt, ut essent; alterum,
quod numen istud, quod principium rerum omnium est, non esset
primum ac summum bonum et idcirco nec deus. Potentius enim ac
locupletius bonum esset istud, a quo res acciperent, ut essent, atque ob
eam causam numen quoque esset, et hoc nostrum precario et μετωνυμικῶς,
non vere esset numen. Quae quam stultum sit dicere, stulti
videre queant. Si vero de suo esse esse istud accepit, quod operibus et
creaturis suis dedit, iam quaecunque sunt, ipsum sunt, in ipso sunt,
per ipsum sunt. Cum enim esse aliquod unum ac primum esse oporteat,
iam quaecunque esse coeperunt, ex illo coeperunt. Neque ita, quasi
contrarium sit esse creaturarum ab illo numinis esse, sed quasi eiusdem
generis, eiusdem fontis ac parentis. Quod equidem sic accipi volo:
Si quis partitionem istam: esse quod rebus datum est aut ab alio
quam a summo numine mutuari aut ex illo ipso derivari oportere,
velut insufficientem reiiceret hac causa, quod esse novum rebus potuerit
donari a numine, quod neque de suo depromserit neque ab alio
mutuaverit, quod novum esse creaturarum aliud sit quam esse numinis,
is hanc ferat responsionem: unum ac solum natura esse infinitum;
nam si duo quaedam essentia diversa infinita esse perhiberentur, non
minus incommodi sequeretur, quam si quis lucem esse tenebras dissereret;
nam quocunque alterum infinitorum proferretur aut extenderetur,
isthic alterum contractum et abesse oporteret. Cum autem infinitum,
quod res est, ideo dicatur, quod essentia et existentia infinitum
sit, iam constat extra infinitum hoc <<esse>> nullum esse posse.
Nam quodcunque dares, iam ubicunque externum illud esse vel esset
vel consisteret, isthic infinitum non esset et eam ob causam neque
infinitum esset. Cum igitur unum ac solum infinitum sit, necesse est
praeter hoc nihil esse. Et secundum hoc sequitur, quod, quicquid est,
in illo est, imo quod est et quod existit, ex illo est; cum autem non sic
sit ex illo quasi esse et existere eius aliud vel diversum ab illo sit, iam
certum est, quod, quantum ad esse et existere attinet, nihil sit, quod
non numen sit; id enim est rerum universarum esse. Sed hanc sententiam
paulo φιλοσοφικοτέρως tractatam (quanquam quid attinet philosophicum
adpellare, quod divinum et religiosum est, nisi quod quidam
non verentur veritatem odiosam reddere, cum eam philosophis vendicant
non attendentes, quod veritas, ubicunque et per quemcunque
adfertur, a spiritu sancto est), hanc, inquam, sententiam exemplo
primum, deinde scripturis confirmabimus. Exemplum tale est: terram,
plantam, quadrupedem, quodcunque vis accipe usque ad hominem (de
illo enim seorsim, ut diximus, agemus), et ipsum, quod acceperis, secundum
essentiam atque existentiam, non etiam secundum definitivam
substantiam neque secundum speciem, sed, ut dictum est, secundum
essentiam et consistentiam solum considera, iam videbis quodque
illorum semper esse. Quadrupes enim, etsi animam exhalat, in
aërem tamen postliminio redit ac veluti depositum reddit; corpus
autem cum ponit, mox quidem animal esse desinit; at non desinit esse.
Corpus enim, quod terrae restituit, cum illa sinit esse; imo illam sinit
esse, donec alia ex se species producatur, quae deinde, etiam amissa
specie, in terram recidat atque iterum aliquid novum nascatur; id
autem quamdiu tellus hoc ingenio, quo nunc est praedita, constat.
Quae itidem ut esse semel coepit, nunquam amittit; nam etsi aliam
induitura sit aliquando speciem, esse tamen nunquam cessabit. Unde
iniuria credo ludibrio tanto exponi tum Pythagoricorum παλινγενεσίαν
(quam ipsi quidem necessario esse viderunt oportere, quod,
quaecunque essent, ex eo esse vidissent, quod est, et idcirco semper
aliquid essent; caeteri vero, qui vel paulo sinistrius philosophati
sunt vel iniquius illorum depravata sententia nova dare videri voluerunt,
illos ludibrio calumniose exposuerunt, quasi eandem speciem et
permanere simul et subinde protinus in aliam transire adseveraverint;
unde et risus iste συγκρούσιος est Ephorbum, gallum et caetera
fuisse Pytagoram, quod ipsum dixisse verisimile non est, sed per
calumniam ab irreligiosioribus ei obtrusum esse), tum eorundem
μετεμψύχωσιν (quam non ita adseverarunt, quasi Ephorbi animus
in gallinacei animam transierit; id enim esset speciem in speciem verti,
sed ea ὕλη sive materies, quam animus Ephorbi aliquando rexerat,
postquam in terram redisset nec prior species esset, potuit deinde gallo
aedificando et animando, quamvis alia specie, cum quod ad corpus
tum ad animam pertinet, praebere materiem; quod revera μετεμψύχωσις
est, hoc est: animae commutatio, sed non transmutatio, successio, non
permansio; cum enim, qui Ephorbus erat, animo esset praeditus,
qui intelligeret, colligeret ac meminisset, corpore vero, quod humanam
speciem referret, factum deinde est, ut corpore eo in terram macerato
nova ex illo species corporis post multas mutationes, nempe galli,
prodiret). En παλινγενεσίαν! Ea species mox animam, quae gallum
deceret, non Ephorbi animum, quo animose ad Troiam pugnaverat,
reciperet? En μετεμψύχωσιν, hoc est: animarum commutationem
et successionem, at non transmutationem aut eiusdem speciei in
aliam transitionem!
Tum postremo C. Plinium, quod naturae potentiam esse dixit,
quod deum vocemus. Abhorrebat enim doctissimus vir a deorum
vulgo et subinde a nomenclatura; hinc fiebat, quod deos negaret esse,
numen autem revera non negaret, sed adsereret; quod enim ille naturam,
nos numen adpellamus. Ubi enim est illa natura, cuius potentiam
tantam esse praedicat? Si putabimus, quomodo ἄθεοι philosophi consueverunt,
eum loqui de natura, quae cuique peculiariter adsit, quis
ergo in tanto rerum dissidio pacem conciliat? Quis vetat, quo minus
omnia confundantur? Praesertim cum videamus non iam homines, sed
elementa ipsa sic a se mutuo abhorrere, ut, ni mediis quibusdam sequestribus
places, nulla sis ratione ignem aquae conciliaturus. Si ergo
quis Plinium credat naturam adpellare suum cuiusque ingenium,
iam confusa erunt omnia; sic enim quodque a sui adversarii ingenio
abhorret, ut, ni alia vis accedat, nihil constare possit. Quis enim Prometheus
sepiae in ipsa pelagi abysso caeterisque piscibus ignem
attulit, ut sanguis eorum caleat? Nam calere suo modo necesse est,
cum rubeat et fluat. Suopte igitur ingenio ἄσπονδα, hoc est: inconfoederabilia
et inconnubia, etiam prima elementa sunt. Non ergo sic
capit naturam Plinius, cum dicit potentiam naturae esse, quod nos
deum vocemus; hoc enim pacto res nullae coirent, ut tertium aliquod
ex eis resultaret, cum natura sic a se mutuo abhorreant, ut nulla
alteram, ni fortiore atque externa aliqua vi coacta, admittat. Naturam
ergo accipere videtur pro ea virtute, quae universa impellit, sociat
atque disiungit; id autem quid aliud quam deus est? Vidit eruditissimus
vir stolidos mortales a vero abesse quam longissime, qum quisque,
quod aut cupiebat aut aversabatur deum faceret; hinc coepit eum
deorum, utpote rei impudenter ac imprudenter confictae fastidium.
Vidit autem virtutem quandam esse oportere, cuius potentia et consilio
universa et constarent et servarentur. Et eam virtutem maluit
naturam quam deos, quos plures esse nequire videbat, adpellare.
Sunt igitur tellus, astra, plantae, animalia idcirco, quia ex eo et in eo
sunt, quod semper ac solum est; quod sic est, ut, si forte fortuna fingas
non esse (id quod impossibile est), iam protinus ut illud, numen scilicet,
non esset, nihil omnium esset. Iam universae substantiae, universa
corpora, astra, tellus, maria et breviter tota moles mundi eodem momento
concideret atque in nihilum redigeretur. Cuius sententiae nunc
testimonia, ut polliciti sumus, adferemus, cum prius hoc obiter admonuerimus,
ex his videlicet animae intellectualis immortalitatem
colligi. Cum enim res, posteaquam esse coeperunt, esse nunquam
desinunt, qui fieret, ut mens ea, quae tam vivax, indefessa et operosa
substantia est, ut secundum autorem suum etiam ἐντελέχεια iure vocetur,
intercideret, cum ne bubo quidem aut porcus sic intermoriatur,
ut esse quoque desinat? Sed ad testimonia accedemus.
Mosi percontanti nomenclaturam dei responsum est coelitus [Ex
3, 13ff]: <<Ego sum, qui sum.>> Et addidit numen: <<Sic dices filiis
Israël: Existo misit me ad vos.>> Quae verba sic intelligi debent, ut
in <<ego sum, qui sum>> posterius <<sum>> κατ̓ ἔμφασιν intendatur; id
enim nisi fiat, nihil minus frigida et inoperosa erit oratio, quam cum
dicis: Homo est homo; quadrupes est quadrupes, et similes. Quae
quid lucis humano intellectui adferunt? quid docent? Habet igitur
secundum <<sum>> hanc emphasim: <<qui vere sum>>, aut: <<qui sum ipsum
esse rerum omnium>>. Quomodo patres numine adflati ante nos
olim expediverunt. Quamvis idipsum id quoque ostendat, quod se
mox velut <<Existonem>> adpellat, ut, qui non modo ipse existat,
verum etiam universis, quae existunt, existentiam suppeditet. Nam si
quicquam suis viribus existeret, iam deus nihil plus dixisset, quam si
quis se legatum esse affirmaret alicuius, qui existeret. <<Existonem>>
igitur sese vocat hac ratione, quod et seipso existit, et aliis, ut sint
atque existant, sese fundamentum ac solum suppeditat, ut iam nihil
aut sit aut existat, quod non ex illo et in illo et sit et existat. Abhorreremus
plane a figmento inusitatae vocis, nisi videremus plus dicere
eum, qui <<Existonem>> deum vocat, quam qui existentem, et nisi ad
Hebraicae vocis ingenium propius accederet. Cum igitur esse
et existere priora sint quam aut vivere aut operari, imo fundamenta
horum sint; colligitur, quod quaecunque vivunt aut operantur, ex illo
atque in illo vivunt et operantur, ex quo et in quo sunt atque existunt.
De quo mox evidentius.
Paulus apostolus cum Romanis scribens in id argumenti incidisset,
huc sententiae tractus est, quam et his verbis exprimit. <<Nam
ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia>> [Röm 11, 36]. Scio
postremum hoc membrum <<in ipso>> Graecis legi εἰς αὐτόν, hoc est:
<<in ipsum>> potius quam <<in ipso>>. Sed conatum est divinum pectus
tam vehementer activa locutione omnium in deo existentiae veritatem
enunciare et non tam perhibere, quod in deum omnia ordinata sint,
quam quod in ipso et ad ipsum, hoc est: iuxta ipsius praesentem vim
et in ipsa virtute eius, existant. Ut εἰς αὐτὸν positum sit pro ἐν αὐτῷ
καὶ ἀντὶ ἐπ̓ αὐτῷ, hoc est: <<in ipsum>> pro <<in ipso et apud ipsum>>.
Id quod priscus ille interpres, non hercle ubique dormiens, vidit, cum
<<in ipso>> transtulit. Ex deo igitur tanquam fonte ac (si fas est sic
loqui) materia universa emergunt, ut sint. Per dei virtutem universa
existunt, vivunt et operantur; imo in ipso, qui praesens ubique est,
et iuxta ipsum, qui omnium esse, existere ac vivere est, omnia sunt.
Idem cum per occasionem Athenis euangelion orditur, sic de numine
disserit: <<Deus, qui mundum condidit et universa, quae in eo
sunt, cum coeli terraeque dominus existat, non habitat in templis
manu factis neque hominum manibus ei servitur, quasi cuiusquam
egeat, qui rebus universis vitam et animam tribuit, id autem per singula.
Ipse quoque ex uno sanguine omnes mortalium gentes fecit, ut
totam faciem terrae teneant, definitis temporibus ac terminis habitationis
eorum, ut se dominum quaerant et fors ad illum offendentes inveniant,
ut qui non longe absit ab uno quovis nostrum. Nam in ipso
sumus, vivimus et movemur, quemadmodum et poëtarum vestrorum
quidam locuti sunt: <Huius enim et genus sumus.> Genus ergo numinis
cum simus, non debemus numen simile putare>> etc. [Apg 17, 24-29].
His verbis Paulus superius dicta sic munit et firmat, ut supervacaneum
sit pluribus agere, nisi ut hoc non praetermittamus in hac sententia:
<<nam in ipso sumus, vivimus et movemur>> non istum ordinem
verborum esse in Actis, quem nos vertimus. Est enim hysteron proteron
Hebraicum, et existendi verbum, quod natura primum est,
postremo isthic ponitur. Cum autem et Hieronymus et alii (ut in
Isaiam ostendimus) huiusmodi incommodis naturali ordine saepenumero
medeantur, licere nobis permisimus, quod res postulat. Nec
tamen solus homo in deo est, vivit et movetur, sed universa, quae sunt,
in illo sunt, vivunt et moventur. Neque de solo homine locutus est
Paulus: <<In eo sumus, vivimus et movemur>>, sed per synecdocham
de creaturis omnibus. Cum enim inter sensibiles creaturas solus homo
intellectu et sermone praeditus sit, solus de universis velut patronus
et advocatus loquitur. Nec solus homo divini generis est, sed universae
creaturae, quamvis alia sit alia nobilior aut magis ingenua.
Attamen genere ex deo et in deo sunt, et quaeque quo est nobilior, eo
plus praedicat divinam gloriam et potentiam. An non ea, quae vel
murium generis sunt, sapientiam et providentiam numinis ebuccinant?
Dum ericius aculeis suis adeo artificiose pomorum vim non parvam
cubili suo importat, sese super ea volutans et aculeos infigens?
Dum mus alpinus, quem nunc murem montanum vocamus, stationarium
aliquem de suis in editum constituit, ut palantes ac operi intentos
nullus de improviso metus obruat, quem ille non prodat tempestivo
latratu, reliquo interim exercitu foenum undique mollissimum
diripiente, cumque plaustrorum egeant, ipsis se in plaustra commodantibus?
Vicissim enim alius sese supinat et ventri ac pectori impositum
foenum universis pedibus amplectitur et stringit, alius vero socium
nunc quadrigam factum cauda comprehendit atque cum praeda in
cubile trahit, quo immitis brumae intemperiem somno excipiant. Dum
scyurus, ligni latiore particula ore ad littus tracta, navi ad traiiciendum
utitur, porrecta simul pilosa cauda, quem cum οὖρος impellit, non
aliud velum desyderat? Quae, obsecro, vox, quis sermo divinam sapientiam
aeque ac ista inter animantia ferme humillima depraedicare
queant? Potentiam autem numinis, bonitatem atque vivificam virtutem
an non ἀναίσθητα, hoc est: ea quae sensu carent, sibi semper esse
praesentes testantur - cum universorum altrix terra nunquam non
exorari sese patiatur, immemor vulnerum ligonibus, cultris ac vomere
inflictorum, ut commeatum uberem praebeat; cum ros, imber ac flumina,
cuncta, quae incrementum sitis iniuria sistunt, sic excitent, imbuant
et reficiant, ut augendi miraculo divini roboris ac vitae praesentiam
testentur? Quid montes, stupida, rudis ac iners moles, cum terram,
non secus quam ossa carnem, continent ac firmant, cum transitus aut
vetant aut difficulter permittunt, cum tellure sint graviores, supernatant
tamen et non sidunt: an non infractam numinis potentiam et
maiestatis illius pondus ac molem enunciant? In his igitur non minus
quam in homine divinae virtutis praesentiam, qua existunt, vivunt et
moventur, deprehendimus.
Christus ipse pilos capitis nostri in numerato habere adserit; immo
ne passerculos quidem duos, qui teruntio veneunt, extra conscientiam
numinis manibus in terram delabi [vgl. Mt 10, 29f]. Quibus discimus
ea quoque, quae fortuita sive contingentia vocamus, non esse fortuita
aut temeraria, sed numinis iussu ac dispositione cuncta geri. Cuius
mens non vilescit rerum humilium cura, sed patefit illius bonitas et
perfectio, cum nihil dedignatur eorum, quae fecit, cumque tam absolute
sapiens ac potens est, ut citra laborem et ratiocinium cuncta
videns, vigilans ac diligens operetur.
Peregrinum testimonium si adduxero, non protinus ad cuiusvis
damnationem consternabor, qui nondum perdidicit literas tum sacras
rite adpellari, cum nunciant, quid sancta, pura, aeterna et infallibilis
mens sentiat. Si ergo vel apud Platonem vel Pythagoram invenias,
quod a divinae mentis fonte promanare odores, non ideo negligendum
est, quod mortalis illud monimentis comprehenderit, sed eo magis ad
numinis commercium penetrandum, ut veritatis lucem clarius et clarius
intueri liceat, cum eos, qui unius dei religionem confiteri non fuerunt
ausi, intus tamen habuisse videamus. Quae ubicunque est, a
numine est, etiamsi quis inter beluas habitaret. Senecae igitur verba
de Platonis sententia huc ponere hac potissimum causa collibitum
est, quod, quaecunque sunt hactenus dicta quaeque dicturi hoc libro
sumus, ex uno fonte derivata sunt, nempe de summi numinis natura et
ingenio. Quem fontem Plato quoque degustavit et Seneca ex eo
hausit. Cuius verba ad Lucilium de ideis, epistola sexagesima sexta,
haec sunt: <<Haec exemplaria rerum omnium deus intra se habet
numerosque universorum, quae agenda sunt, et modos mente complexus
est. Plenus his figuris est, quas Plato ideas adpellat immortales,
immutabiles, infatigabiles. Itaque homines quidem pereunt, ipsa
autem humanitas, ad quam homo effingitur, permanet; et hominibus
laborantibus ac intereuntibus illa nil patitur. Quinque ergo causae
sunt, ut Plato dicit: Id, ex quo; id, a quo; id, in quo; id, ad quod; id,
propter quod; novissime id, quod ex his est. Tanquam in statua (quia
de hac loqui cepimus): id, ex quo, aes est; id, a quo, artifex est; id, in
quo, forma est, quae aptatur illi; id, ad quod, exemplar est, quod imitatur
is, qui facit; id, propter quod, facientis propositum est; id, quod
ex istis, est ipsa statua. Haec omnia mundus quoque (ut ait Plato)
habet. Faciens, hic deus est; ex quo fit, haec materia est; forma, haec
est habitus et ordo mundi, quem videmus, exemplar scilicet, ad quod
deus hanc magnitudinem operis pulcherrimi fecit; propositum, propter
quod fecit. Quaeris, quid sit propositum deo? Bonitas. Ita certe Plato
ait: Quae deo faciendi mundum causa fuit? Bonus est, bona fecit,
bono nulla cuiusquam boni invidia est.>>
Et paulo post, cum in unam causam omnia reiicit, sic ait eodem
loco: <<Sed nos nunc primam et generalem causam quaerimus. Haec
simplex esse debet; nam et materia simplex est. Quaerimus, quid sit
causa? Ratio faciens, id est deus. Ita enim, quae nunc retuli, non sunt
multae et singulae causae, sed ex una pendent, ex ea, quae facit. Formam
dicis causam esse; hanc imponit artifex operi, pars causae est,
non causa. Exemplar quoque non est causa, sed instrumentum causae
necessarium. Sic necessarium est exemplar artifici quomodo scalprum,
quomodo lima. Sine his procedere ars non potest; non partes tamen
haec artis aut causae sunt. Propositum, inquit, artificis, propter quod
ad faciendum aliquid accedit, causa est. Ut sit causa, non est efficiens
causa, sed superveniens. Hae autem innumerabiles sunt; nos de causa
quaerimus generali. Illud vero non pro solita ipsis subtilitate dixerunt,
totum mundum et consummatum opus causam esse; multum enim
interest inter opus et causam operis.>>
Ac deinde post aliquanta ad hunc modum cum primae ac solius
causae tum rerum universarum conditionis ac ordinis contemplationem
excusat et commendat: <<Interdices mihi inspectionem rerum
naturae ac toto abductum rediges in partem? Ego non quaeram, quae
sint initia universorum, quis rerum formator, quis omnia in uno mersa
et materia inerti convoluta discreverit? Non quaeram, quis sit artifex
huius mundi, qua ratione tanta magnitudo in legem et ordinem venerit,
quis sparsa collegerit, confusa distinxerit, nimia deformitate latentibus
faciem diviserit, unde lux tanta fundatur, ignis sit an aliquid igne
lucidius? Ego ista non quaeram? Ego nesciam, unde descenderim?
Semel haec mihi videnda sint, an saepe nascendum? Quo hinc iturus
sim? Quae sedes expectet animam solutam legibus servitutis humanae?
Vetas me coelo interesse, id est: iubes me vivere capite demisso? Maior
sum et ad maiora genitus, quam ut mancipium sim mei corporis. Quod
equidem non aliter aspicio quam vinculum libertati meae circundatum.
Hoc itaque oppono fortunae, in quo resistat, nec per illud ad me ullum
transire vulnus sino. Quicquid in me potest iniuriam pati, hoc est: in
hoc obnoxio domicilio animus liber habitat. Nunquam me caro ista
compellet ad metum, nunquam ad indignam bono simulationem, nunquam
in honorem huius corpusculi mentiar. Cum visum fuerit, distraham
cum illo societatem. Et nunc, cum haeremus, non erimus aequis
partibus socii; animus ad se omne ius ducet. Contemptus corporis sui
certa libertas est. Ut ad propositum revertar: huic libertati multum
conferet illa, de qua modo loquebamur, inspectio. Nempe universa
ex materia et ex deo constant. Deus ista temperat, quae circumfusa
rectorem sequuntur et ducem. Potentius autem est, quod facit, quod
est deus, quam materia patiens dei. Quem in hoc mundo locum deus
obtinet, hunc in homine animus; quod est illic materia, id in nobis
corpus est. Serviant ergo deteriora melioribus>> etc.
Haec Seneca ille animorum unicus ex gentibus agricola non modo
diserte, verumetiam religiose de rerum conditione et administratione
perhibet. Ubi tamen illud omnino adnotandum est, quod materiam
non ita deo tribuit tanquam artifici, quasi materia seipsa constet aut
sit, deinde ipse prius existenti manum admoliatur. Huc enim divinus
ille animus facile potuit ascendere, ut universam materiam, hoc est:
mundum visibilem (sic enim visibilem pro sensibili et naturali sancti
quoque homines saepenumero adpellant) intelligeret fieri oportuisse,
ut materia esset. Non igitur negat materiam esse productam ex nihilo,
quam os divinum thohu et bohu [ vgl. Gen 1, 2], gentium
autem poëte chaos vocant, priusquam formae speciebus ex illa factis
imponerentur. Sed posteaquam mundus esse coepit et rerum universarum
materies primo constituta est atque in medium posita, iam dei
manum suae creaturae operam ac artem admovisse atque posthac
perpetuo admovere, ut omnia producat et producta regat. Ut magis
adseveret numen tractare, facere, operari et agere omnia, quae circa
rerum universarum materiem fiunt, quam ut materiam veluti seipsa
ortam aut natam parem cum deo causam faciat. Secundo et hoc adnotandum
est, hominem quoque ex materia productum eumque totius
mundi exemplum esse, ut, quemadmodum iste deo regitur ac disponitur,
sic ille animo; non eo, qui a deo alienus sit aut seipso constet,
sed qui dei audiens et cliens est quique deo inspiratur, fovetur, regitur
ac pascitur, ut qui ex dei spiritu constat. De quo postea.
Divinis igitur undique oraculis fulti (divinum enim est quicquid
verum, sanctum et infallibile; est enim solus deus verax; qui ergo
verum dicit, ex deo loquitur. Et qui ratione hac intellectu a sensibilibus
ad invisibilis dei contemplationem ascendit, Paulo teste, rem deo
ac se dignam atque proficuam non sine luce numinis agit. Audeo igitur
et divinum adpellare, quod a gentilibus mutuatum est, si modo sanctum,
religiosum ac irrefragabile sit; id enim a solo deo esse oportet
undecunque, a quocunque tandem proxime adveniat) confiteri cogimur
unam ac solam rerum universarum veram causam esse; reliqua omnia
non magis esse vere causas, quam legatus domini sui vere dominus est,
utique scalprum aut malleus artificis poculi causa est, aut quomodo
iumentum agricolationis. Quis enim legato principis sui nomen referat
aut scalpro poculi facturam aut bovi agrum proscissum? Et quamvis
istud in usu habeatur, ut dicamus: <<legatus regis de repetundis egit>>,
non tamen legati est actio, sed regis. Et argentarius ipse quamvis
paterae opus nonnunquam in malleum reiiciat: <<huius mallei opus est>>,
inquiens <<haec patera>>, nec tamen malleus iure aut vere causa est, sed
argentarius. Sic taurum rusticus multorum iugerum cultorem praedicat,
cum dicit: <<Hoc ingens arvum taurus ille proscidit>>, quantumvis
vomere proscissum sit, cum tamen universae agricolationis autor sit
rusticus ipse, qui taurum in hoc educavit, docuit, duxit, qui vomerem
coemit, cui aeque ac tauro tribuitur, quod iure ipsius non est. Vomer
proscindit terram, dicimus; quod si faceret, iam in fabrum quoque,
immo vero in ipsam incudem agricolatio rediret.
Constat igitur causas secundas non rite causas vocari, quamvis de
nominibus nunquam constituerimus pertinaciter digladiari, dummodo
de rei veritate consentiatur; varie enim transferuntur nomina variis
tum respectibus tum occasionibus. Ita ut hominem, qui opem tulerit,
deum vocemus etiam, non quod nomine velimus eum deum esse
significare, sed cum deus solus sit omnium virtus, solus omnia potest ac
facit etiam; ab homine tamen cum auxilium accepimus, ipsum deum
καθ̓ ὑπερβολὴν adpellamus, vel quod deus per ipsum opem attulerit,
vel quod perinde, atque deus solet, iuverit. Quaecunque igitur media
aut instrumenta sunt, cum causae adpellantur, non iure sic vocantur,
sed μετωνυμικῶς, hoc est: denominative, ab illa scilicet unica primaque
universorum, quae fiunt, causa. Proinde est, ut si quid angelo tribuatur
non protinus angeli sit, sed dei mittentis angelum. Hinc est, quod in
Exodo constantissime adfirmetur [sic!] Mosen vidisse deum coram et
facie in faciem [Ex 33, 11], cum eodem loci negetur mortali oculo visus
dei [Ex 33, 20]. Quid ergo? Vidit deum an non vidit? Quod ad speciem
attinet, angelum vidit, non deum, nisi quatenus in angelo et in
quavis creatura est; quod autem ad autoritatem et veram causam,
deum vidit. Unde et Paulus legem per angelos in manu, hoc est: legatis
et praefectis angelis mediatori Mosi traditam esse perhibet [vgl.
Gal 3, 19f], quae in Exodo a deo praesente et cum Mose humano
more familiariter commentante perhibetur tradita esse [Ex 20, 1ff].
Ex eodem fonte est, ut soli et astris reliquis tribuamus, quae tamen
unius ac solius dei sunt. Is enim in ipsis astris est; immo astra, ut ex
ipso et in ipso sunt, essentiam, virtutem et operationem habent non
suam, sed numinis. Instrumenta igitur sunt, per quae praesens numinis
virtus operatur. In hoc etenim creaturas condidit, ut eis in mutuam
inter se commoditatem uteretur; quo admirabile hoc divinae sapientiae
exemplum, homo, ubique numen contemplaretur inque rebus
omnibus et eo propius in se quoque existentem, viventem ac operantem
cognosceret, cum virtutem, operam et ingenium eius in omnibus,
quae sunt quaeque fiunt, videret [Röm 1, 20]. Inde etiam dimanat, quod
homini adscribitur, quod unius ac solius dei est. Qua ratione apostolis
peccatorum remissio fertur accepta [vgl. Mt 18, 18f; Joh 20, 21ff; 2
Kor 5, 20], cum solus deus peccata remittat, ipsi vero peccatorum
gratiam per Christum esse factam solummodo praedicent. In his
enim numen praesens erat, quod mentem eorum illustrabat, ut, quod
verum est, perspicerent; pectus animabat, ut, quod verum vidissent,
intrepide adnunciarent. Auditorum vero animos ita inflammabat, ut
spiritalem doctrinam spiritu protinus elamberent seseque pascerent.
An non et hic videmus apostolum et verbum, quo utitur ad veritatis
expositionem, instrumenta esse, non causas, causam vero unicam, qua
et apostolus consistit et praedicat, numen esse? Atque ut summatim
dicamus: non procreat humus, non alit aqua, non foecundat aër, οὐ
θάλπει τὸ πῦρ neque sol ipse, sed virtus ista, quae origo est rerum
omnium, vita et robur, terra velut instrumento ad generandum ac producendum
utitur. Producta vero, cum cibo serventur, per aquam cibat
et potat; mox per aërem exhilarat, implet et auget; igni ac sole excoquit,
venustat, mulcet et absolvit. Haec enim virtus, nisi instrumenta
ista in hunc usum acuminasset, hoc est: ad hoc creasset et formasset,
ut eis ad opus suum uteretur, quid quam supervacanea et rerum
aliarum excrementa essent? Porro cum natura sint inanima, attamen
animatis omnibus divina liberalitas ex eis et per ea fomenta suppeditet,
constat instrumenta rectius vocari quam causas. Causa enim
nisi unica esse nequit; nam ut origo unica est rerum universarum, ita
et causam unicam esse oportet. Quod autem deinde res aliae aliis serviunt,
omnes tamen homini, cum dei virtus et hominem et universum
regnum illius (praefectus est enim illis, ut, quae humi, in mari inque
aëre versantur, imperet [vgl. Gen 1, 28; Ps 8, 5ff]) sustinere atque alere
sua vita et praesentia posset citra praedictorum ministerium, quemadmodum
Mosen quadraginta diebus ἄσιτον sustinuit [vgl. Ex 34,
28], constat haec omnia, quibus alimur et sustinemur, instrumenta
esse divinae operationis, non causas. Nam et philosophi quidam gravatim
in civitatem causarum materiem admiserunt, ut, quae nihil
operetur, sed sese tractari sinat, et operantis in se ictus recipiat. Nos
vero, cum et materiam et virtutem omnem ex uno fonte manare sciamus,
sacrosanctum esse videmus omnem operationem, constitutionem
et conservationem ex eo fonte esse; et quod universa, quae nobis viciniora
ac subinde notiora sunt, non vere causae possunt esse, quamvis
sic adpellemus, sed unicae illius ac natura causae instrumenta. Ut
cum almam tellurem triticum, arborem poma sua, solem lucem et
calorem fundere videmus, iam praebentem dei manum non aliter contemplemur,
quam cum benignus parens dulci filiolo botrum in palmite
praebet. Numinis benigna virtus est, quae universa donat; tellus, arbor,
sol, caetera palmes sunt et racemus, in quo munus nobis et praebetur
et accipitur.
Sed iam tempus est, ut collectis sarcinis castra moveamus. Hoc
toto isto capite volumus: cum ex uno atque in uno universa sint, consistant,
vivant, moveantur et operentur, unum istud solam ac vere
causam esse rerum universarum; et quod viciniora ista, quibus causarum
nomen damus, non iure causae sunt, sed manus et organa, quibus
aeterna mens operatur et sese in eis fruendam exhibet. Qua sententia
id summatim discimus: nihil fortuito aut temere ferri, quantumvis
istud philosophi ac theologi controvertant, cum intellectus ille princeps
pilos capitis nostri in numerato habeat [vgl. Mt 10, 30]. Imo ut
scripturae autoritatem donemus, necessarium tamen est eum intellectum,
qui princeps et origo est universae tum lucis tum scientiae quique
ipsa sapientia et lux est, omnia nosse; nam quantumcunque parvulum
esset, quod ignoraret, iam cum non omnia nosset, non esset princeps
ac summus. Eum deinde intellectum necesse est omnia disponere,
curare et administrare; nam si quae videret, quae non curaret, aut invidiae
hoc esset aut impotentiae. Cum vero bonus sit et omnipotens,
iam fieri nequit, quin universa curet, disponat et ordinet. Temere
igitur ferri nihil potest. Haec tam certa et firma est collectio, ut, quicunque
providentiam rerum universarum inficietur, eadem opera deum
neget esse. Nam si deus est (ut est; solummodo enim argumentamur
adversum ἀθέους, hoc est: anumines), iam est, qui omnia videat, qui
omnia curet atque constituat, qui omnia operetur ac foveat. Contra
vero, si quicquam fortuito et temere fertur, si quicquam sui iuris et
alienum a numinis imperio est, iam eadem ratione quidque temere est
fortuitoque diffluit et perinde omnis omnium intellectuum sapientia,
consilium, ratio frustranea est et vana. Si enim quicquam extra numen
est, vivit et movetur, iuxta illud pari iure ferri extra deum homo dici
potest. Nihil igitur erunt intellectus, ratio, consilium. Cuncta enim
suae spontis ac soluta erunt, ut casui et fortunae universa, illis vero
nulla pareant. Et sic numen prorsus nullum erit. Quod quam impium
sit ac sceleratum vel cogitare modo, satis docet universi consyderatio,
ubi quodlibet contempleris quodque tam mancum, frivolum ac languidum
est, ut a seipso esse nequeat. Ac dum ab alio esse cuncta necesse
est, iam velimus nolimus in unum ac solum fontem rerum universarum,
ex quo velut a carcere omnia procurrunt, manuducimur.
Sed iam ad hominem imus.
De homine et cur illi
lex data sit, cum divina providentia cuncta gerantur
Caput IV
Hominem omnium, quae in mundi theatro visuntur, maxime mirabilem
esse dixit Abdala Sarracenus. Nos autem, si quis interroget,
omnium creaturarum rarissimum et admirandissimum esse respondebimus,
ut qui angelicam quoque pulcritudinem admiratione
superet; non aliter quam si gallinaceum secus taurum contempleris,
praestantiorem quidem taurum deprehendes; sed gallinacei regium
ornatum, animum magnificum, fastuosum incessum, infallibiles excubias,
imperatoris ac ducis egregias artes, quantumvis gallinarum tantum
plebi praesit, quando ad satietatem admiraberis? Sic angelus,
nobilis quidem substantia, purus puta spiritus est. At hominem si
iuxta hunc expendas, non coeleste solum, sed etiam terrestre animal,
quomodo te non consternabit? Cum in tanto spirituum choro nullum
reperias, qui terreno visibilique corpore (nisi fors ad horam sumpto ac
posito) sit amictus; et simul in tanta omnigenum animantium turba
nullum invenias, cui intellectualis substantia praefecta sit rex ac moderator.
Quibus facile colligimus universorum opificem deum hominem
non in hoc solum condidisse, ut imago et exemplum eius esset
[vgl. Gen 1, 26f], sed in hoc quoque, ut ex his creaturis, quae de terra
factae sunt [vgl. Gen 2, 19ff], esset, quae deo frueretur, hic commercio
et amicicia, isthic vero possidendo et amplexando. Sed in hoc, ut umbram
quandam praefiguraret eius commercii, quod aliquando per
filium suum cum mundo initurus erat. Quomodo potuissemus enim
planius ad filii dei inhumanationem manuduci, quam cum ab initio
spiritum intellectualem videmus stupido corpori inseri? Sed in hoc,
ut sapientia eius in hoc opere non secus enitesceret quam artificis
(nomen eius excidit) in Achillis clypeo. Ut enim ille admirandi operis
firmitatem in articulum imaginis suae sic contraxerat, ut, qui illam
solvisset, totum clypeum dissipasset, sic, qui hominem e mundo tollat,
omnia visibilia viduet, turpet et conspurcet. Hominem enim aufer:
ecquae ex universis creaturis sensibilibus deo fruetur? Quae agnoscet?
Quae commercium habebit? Est igitur homo id mundo, quod homini
deus. Herus est deus humanae mentis et dux. Maritus mundi est
homo; nam quaecunque videmus, illius causa et bono facta sunt.
Hunc ergo his aufer: an non orba et vidua reddidisti universa? Quem
cui calefaciet sol? Cui flabunt feraces zephyri et favonii? An beluis?
Cui beluae erunt usui? Cui patebit humus, cum nemo sit futurus, qui
intelligat, quomodo rebus uti debeat? Hunc ergo rerum tantarum
herum, maritum ac dominum necesse erat nonnihil habere de his, quibus
praefuturus erat; iterum autem necesse erat, ut aliqua eximia dote
praeditus esset, qua omnium contumaciam superaret ac frangeret.
Corpore igitur donatus est, qui corporeorum omnium princeps designabatur,
animo denique, qui solus ex cunctis corporeis cognationem
et societatem cum deo reliquisque spiritualibus substantiis habiturus
erat, rebus plane diversissimis. Quid enim alienius est a mentis et
intellectus perspicuitate ac luce quam terrae corporisque stupor et
inertia? Sed opifex ille, cum coeno huic mersurus esset animum, vide,
ut ipsum maceraverit ac formaverit, ne indigno domicilio dignum
hospitem dehonestaret. Prodierat villosus pectore leo, dente et ungue
formidabilis, hispidus corpore toto ursus manu validus prorepserat,
prosilierat ramosis cornibus cervus, sed hirsutus et pedes insuperabili
ungula praemunitus, et caetera quaeque suis spiculis, hastis ac clypeis
armata. At humanum corpus, dii boni, quam alienum ab omni asperitate
producitur? Quod quidam ad miseriam trahunt, nos foelicitatis
insigne ac omen putamus. Cum enim ad fruendum deo et creaturis
universis natus esset, decebat et corpus illum mansuetudini, paci et
amiciciae accommodum. Hinc lutosum hoc coenum, ex quo homo constat,
paulo exactius maceratum oportuit, ne ungues acuminatos, ne
dentium falces, ne squammas aut ferrea tergora ad contumaciam et
vim produceret. Quibus factum est, ut coelestis animi hospitium undique
lentum, leve ac limpidum constiterit. Decidunt illa in pedes
quatuor, hic vero noster duobus nititur, quo rectius coelum, cuius
haereditatem ambit, intueatur. Quid multa? inenarrabilis est, si reliquis
animantibus conferas, humani corporis species et amoenitas.
Utcunque tamen in hanc formam exierit humanum corpus, et coelestis
mens ei credita sit, servat tamen ingenium et naturam suam utraque
pars. Mens veri amans et subinde numinis reverens, e cuius substantia
cognationem trahit, aequitati et innocentiae studet; corpus ad suam
originem propendet, ad lutum, ad carnem atque horum ingenium
sequitur. Ita ut, si hominem comparare cuiquam velis, nulli rei videatur
esse similior, quam si luti massam rivulo clarissimo et purissimo imponas.
Mox enim [aqua], quae limpida fluxerat, turbulenta volvitur,
adeo ut superiorem puritatem ne sperare quidem liceat, quamdiu luti
huius massa imposita manet. Sic est homo, limpidum clarumque fluentum
mens est, numine ipso profluens, unde et veri ac iusti amans ac
studiosa est, adeo ut, si illam citra corporis stupidam molem consyderes,
quomodo scilicet angeli sunt, nihil foedum, turbulentum aut
spurcum in ea deprehendas. Lutum corpus est, terra sumptum, quod,
ubi animo imponis, liquidis mersisti fontibus aprum. Ut iam, quae
natura clare perspiceret animus quaeque citra cunctationem propensus
sequeretur, et luti crassitie velut immissa caligine obscure videat et
eiusdem pondere veluti compedibus retractus teneatur, ut rectissima
sequi non magis possit quam Tantalus sua poma comprehendere.
Hinc bellum illud intestinum, quo se mutuo oppugnant mens et corpus.
Haec cum numen contemplari, cum illo colloqui deque rebus
communibus commentari orsa est, subito retrahit e luto ficta caro:
<<Stulte>>, inquiens, <<quo ruis? Numen nihil est, quanto minus non
curat res nostras.>> Ut sic utraque hominis pars ad suam semper originem
respiciat retro, mens ad lucem, puritatem ac innocentiam anhelet,
ut quae natura lux, substantia pura et iusti amans sit, ut quae ex
numine originem trahat, corpus ad inertiam, torporem, tenebras et
stuporem propendeat, ut quod natura pigrum ac iners a ratione et
intellectu alienum sit, ut quod ex terra constet. Hinc quoque est, ut
neutri parti tam foelix unquam reportetur victoria, quin victa semper
rebellet. Spiritus enim si arcem teneat, an non tumultuatur caro,
quantumvis imminere regem ac imperatorem cervici videat? Quis
enim sua sic in pauperes propter deum dispensavit, ut non aliquando
dictaverit caro: <<Sic clarus evades, sic nomen facies, sic ad consulatum
aut alium honorem adspirabis>>? Et quamvis praesumendum sit de
quorundam dexteritate et vigilantia, ut huiusmodi scalis obrepentem
hostem protinus resupinent atque prosternant, attamen audaciam
suam non ponit caro, quo minus procaciter obluctetur et turbam aliquam
foelicibus orsis misceat, ut muliebri omnino sit contumaciae
simillima eius importunitas. Caro autem, utcunque ad imperium spiritus
penetraverit, ut iam nullius consilium, quam quod venter suadet, recipiat,
melior tamen ac benignior animus suo semper tempore admonet,
hortatur ac dehortatur. Nec enim dubium est ne tricongium quidem
illum Torquatum vino unquam sic obrutum fuisse, nec cerebellis
struthionum sic sepultum Heliogabalum, nec scortis, matronis
atque pathicis adeo impudenter abusum Neronem, Dionysium
aut Phalaridem non tam immaniter hausisse humanum cruorem,
urbes, agros, regiones, provincias ac regna nunquam sic excidisse dirum
Hannibalem, ut non quisque istorum et ipsorum similes, voluptatis
aliquando fessi, huiusmodi aliquid secum locuti sint: <<Tu vero
quis? Aut quid hic? Quem finem invenies? An isti non sunt homines?
Cur nunc doles? Quam exanguis et elumbis es! Quid, si quisque pro
libidine alii facere pergat, futurum est?>> Nunquam ita opprimitur animus,
ut sui perpetuo obliviscatur; nunquam carnis fastu ac tyrannide
sic deiicitur, ut ab admonendo quantumvis sero desistat, ut e diverso
spiritus miti parenti summa fide ac indulgentia liberos prosequenti par
sit. Hinc quoque est, ut ad me redeam, ut caro non tantum spiritui
ogganniat, sed illius quoque opus per calumniam ludibriumque imitetur.
Vitae innocentia et puritate demerendum esse numen admonet
animus; caro nitida veste. Prodigus est domicilii quoque sui, sanguinis
scilicet, animus pro domino; caro purpuram, cui sese involvit, hoc
fungi officio dictat. Suspirat mens ad deum et de illius liberalitate
cuncta sperat, non de suis meritis; caro, voces quoque si detonet ac
reboet, deberi sibi omnia pollicetur. Unde nobis, ut maturius hinc solvam,
tot superstitiones, ὑποκρίσεις et doli; emulatrix enim caro spiritus
est simia.
Duae igitur nobis isthinc quaestiones praegrandes oriuntur. Una:
cur ergo deus tam infoelicem condidit hominem, cui pax nulla unquam
cum seipso est? Altera: cur aeterno supplicio addicatur spiritus, cum
a carne superatur et opprimitur, cum caro aeque sit pars hominis atque
spiritus cumque utramque acceperit ab ipso opifice deo? Priori ergo
sic respondebit Paulus: <<An non licet figulo ex eadem massa fingere
diversi generis vasa?>> [vgl. Röm 9, 21]. An non licuit deo spirtum et
lutum coniungere? Lutum potest homo in diversas figuras ducere; at
animam dare et viva facere non potest. Deus, nisi vivum posset ex
inerti et stupido fingere, nihilo esset quovis opifice praestantior. Nunc
vero cum terram non modo viventem, sed etiam intelligentem atque
divina curantem (salva sit tum corpori tum animo sua semper proprietas,
dum de alterutrius ingenio seorsim agitur) facit, prodit, quantum
omnium artes et consilia superet. <<O igitur profunditatem sapientiae
liberalitatisque dei!>> [vgl. Röm 11, 33]. O contra imperitos ac
rudes rerum nos miseros, qui nondum hoc didicimus, quod [sic], dum
sic quaerimus, cur hac conditione hominem creaverit deus, carnis
suggestione id fieri, quae non iam animum, cui pondus ac remora est
imposita, pro suis tum factis tum consiliis exigit, sed deum quoque
rationem rerum gestarum postulare audet: <<Cur fecisti me sic.>> Cum
nullius artis aut scientiae fontes quisquam mortalium sic noverit, ut,
quicquid ad illam pertineat, non ignoret. Cum res nulla tam crassa,
tam pinguis et grandis oculis nostris sit obiecta, cuius per singula rationem
facturae possimus reddere. Immanis est elephantus; proboscidem
videas licet ac dentes usumque consyderes, adhuc tamen ignoras, cur
deus ea sic formare ad istos usus voluerit. Habet enim et aper exertos
utrinque dentes, habet proboscidem, quibus utitur; potuit ergo elephantum
formare apri instar, inquit. Potuit, inquam, sed iam aper non elephantus
futurus erat. Et ad multitudinem creaturarum varietas illi
placuit, ut ea homini quoque placeret. Impingit aper sine discrimine
utrumque dentem cuivis vesco; elephantus altero tantum radices eruit,
quibus fruitur, alterius cuspidem prorsus intactam ad pugnam servat.
Cur hanc industriam dedit numen? Aut quis usus, si non iam ferro
sese trucident homines, sed elephanti quoque cum in seipsos tum in
homines hanc cuspidem ad hauriendum animam circumferant? Hic
certe gradum sistere cogimur. Sic placuit illi, cui licet, quicquid libet,
cui nihil libet, quod non sit bonum, sanctum, iustum. Ad hunc igitur
modum conditus est homo, qui deo placuit quique universis, qui ratione
et intellectu pollent, placiturus est. Stant suo quaeque ordine ac
classe. Hinc maculosi pardi, isthinc saevae tigrides. Hinc opitulares
tauri, isthinc sagaces equi. Imminent hac aquilae rapaces, illac
praesagi vultures pendent. Occinunt isthinc hilares lusciniae, illinc
merulae vocales. Hac navigant monoculi thynni, illac laeti saltant
delphini. Hiat hic concharum inertia, isthic polyporum arte carnes
illarum diripientium grex insidias struit. Sed age, quis universa genera
numeret, cum quotidie nova quaedam prodeant hactenus aut
non visa aut saltem oblivioni tradita, ut a condito mundo non satis
fuerit homo, ut in omnium noticiam perveniret? Stat igitur et homo
primus in omnium exodio et corona, qui cum immortalibus substantiis
rationem et animum habet communem, cum mortalibus corpus et
vitam, quem talem facere numen voluit satisque est voluisse. Haec
ad primam quaestionem.
Ad secundam vero: cur, cum corporis sive lenociniis sive violentia
peccetur, animus damnetur, breviter respondemus. Idcirco, quia contra
legem agitur; lex enim sancitur, ne transgressio fiat, et ubi nulla
est lex, isthic non est praevaricatio [vgl. Röm 4, 15]. In legem incidere
nequeunt, quibus lex data non est; id quod experientia constat.
Dilacerant sese mutuo canes, at nullus iniuriarum accersitur. Praedantur
lupi, sed de repetundis nemo apud illos agit. Abiiciunt inertes foetus
ciconiae et aquilae, sed nemo accusat male tractationis. Init
admissarius palam etiam equas totius viciniae, at nemo adulterium
impingit. Atque haec omnia non alia ratione, quam quod lex illis nulla
est. Homini vero cum lex data sit et is in legem offendit, iam iure supplicio
addicitur, quod lex iubet. Damnatur ergo homo, quia legi occurrit
et audax contra illam perduellionem excivit.
Verum iam gravior quaestio nascitur, ista scilicet: cur ergo legem
tulit deus homini, ad quam offendere potest, ac non potius exlegi concessit
vivere, quemadmodum et reliquis animantibus, praecipue cum
divina providentia cuncta disponantur et eiusdem virtute omnia gerantur?
Ad hanc ergo quaestionem priusquam respondeamus, expendere
volumus, quidnam lex sit. Quam dum alii alias a forma definiunt, ut
cum Paulus dicit: <<Lex est spiritualis>> [vgl. R%:om 7, 14], alias a fine,
ut cum idem dicit: <<Per legem cognitio peccati>> [vgl. R%:om 3, 20], hoc
est: lex est peccati index, et cum Chrysippus, ut habetur ff. De
legib. et sen. consult. et lon. consuetudine, sic eam definit: <<Lex est
omnium divinarum humanarumque rerum noticia>>, hoc est: lex inducit
in cognitionem divinarum et humanarum rerum, nullus tamen
illam a materia definivit, hoc est: quidnam sit vere ac per essentiam
lex. Hunc ergo fontem (verbo absit invidia!) ostendemus et legem divinam
scilicet hoc modo definimus: Lex est numinis iussus illius ingenium
ac voluntatem exprimens. Atque si lubet concisius loqui, dicito:
lex est perpetua voluntas dei. Quamvis priorem velimus exponere,
quo tamen et posterior patefiat. Attingimus hic primo fontem,
cum numini legem referimus, secundo genus, cum iussum adpellamus.
Late tamen volumus iussum capi, ut comprehendat tam ea, quae vetantur,
quam quae praecipiuntur. Postremo videmus, quid per essentiam
sit lex, nempe numinis voluntas et ingenium, ut, cum legem audimus,
discimus, quid velit deus et quod ipse eius ingenii est, quod nos docet.
Quod adeo verum est, ut etiam in crassissimis istis legibus: <<Non occides,
non furto auferes, non admittes adulterium>> [Ex 20, 13.15.17]
discamus eum natura sic esse animatum, ut violentiam odio habeat,
iniquitatem et iniuriam. Nisi enim sic ingeniatus esset, iam duplicitatis
notam incurreret, cum aliud mandaret, aliud vellet. Constat igitur, ut,
cum lex iussus dei sit, expressa sit illius voluntas, cumque illius est
voluntas, ipse quoque illius sit sententiae, quam nobis praecipit; quo
posterior definitio perinde tendit. Hinc adparet nostra tempestate
quosdam primi, ut ipsi credunt, nominis non satis circumspecte locutos
esse de lege, cum nihil aliud de ea, quam quod terreat, quod damnet
dirisque addicat, prodiderunt. Cum re vera lex ista prorsus non faciat,
sed contra numinis voluntatem et ingenium exponat, cui quid comparari
potest? Credit rex aut imperator sententiam suam, consilium
et ingenium decurioni aut tribuno; quomodo ille non exilit et gestit
prae laeticia? Et deus cum nobis legis pronunciatione voluntatem
suam et ingenium adperit, nullius facere audemus? Dilucidius ergo et
modestius usus est Paulus huiusmodi enallagis. In Romanis enim
diligenter cavet, ne tam vehementibus enallagis: <<lex damnat, lex inferis
adiudicat>> utatur. Et omnino huc tendit, ut legem pro sua
sanctitate praedicet, nunc <<spiritualem>> [vgl. R%:om 7, 14] illam, nunc
vero <<bonum>> illam vocando [vgl. R%:om 7, 12], cum dicit: <<Quod ergo
bonum est, morsne mihi factum est? Absit!>> inquit, <<sed peccatum,
quo scilicet adpareret (id est: cognosceretur esse peccatum) per bonum
(hoc est: per legem, quam hic bonum vocat) operatum est mihi mortem,
ut sic peccatum (quod scilicet nondum cognoscebatur, cum lex
non esset cognita [vgl. R%:om 3, 20]) supra modum fieret peccator (hoc
est: ut magnitudo et immanitas peccati patefieret) per legem sive
mandatum>> [vgl. R%:om 7, 13]. En ut commode cavet, ne legem exosam
faciat, si damnationem aut mortem illi tribueret. Quod equidem
non in hoc dico, quasi huiusmodi enallagis in loco uti impium ducam.
Sed cum quidam sint, qui sibi solis divinarum literarum iudicium vendicent,
quos tamen videas tum iam adducto tum aliis multis locis
adeo pueriliter labi, sola ignoratione rhetorices, quam tamen ex professo
sibi sumunt, placuit omnino illos tum modestiae tum sui admonere.
Modestiae, ne videantur legem contemnere, quae sempiterna
voluntas dei est; sui vero, ut sciant se esse homines, quorum est errare,
ignorare, labi, decipi et hallucinari. Quae illis non minus quam aliis
usuveniunt. Sunt autem in dicto Pauli argumento venustissimae enallagae
et prosopopaeiae, cum nunc peccatum geometra fit ac mensor,
lex perpendiculum, mox peccatum etiam peccator, veluti fur
ἐν αὐτοφώρῳ deprehenditur. Nunc a lege liberari dicamur [R%:om 7, 6],
cum lex non magis possit aboleri aut cessare (loquor autem de lege
spirituali [vgl. R%:om 7, 14], non de cerimoniarum lege) quam deus ipse,
cum non a lege, sed a damnatione, quae nobis iure debetur propter
contemptam legem, absoluti simus. Mox cum spiritualem vocat [vgl.
Röm 8, 2], plane ostendit tolli legem nulla ratione posse. Quae pigmenta,
dum aut non cognoscuntur aut negliguntur, gigantes istos
cogunt vel transilire, quae tamen exponenda sumpserunt, vel, ne quid
ignorare videantur, aliquid obscurum, anceps et magnificum effutire,
quo minus intelligas ipsos non intelligere, quae tractant. Huiusmodi
locutiones: <<Lex damnat, lex peccati reum facit>> non aliter sunt
verae, quam si quis lumen deformium hominum coetui inferat atque
illi dicant: <<Ne importato lucernam; ea enim nos omnes deformes
reddet.>> Hic certe lux deformes eos facere nequit, sed spectabilem reddit
deformitatem. Sic non magis damnat hic lex quam isthic lux; sed
proditur ad legem humana foeditas. Lex ergo lux est. Si lux est, iam
dei mens, intellectus et voluntas est. Sic ergo, ut ad propositum redeamus,
satis declaratam et firmatam putamus legis definitionem.
Nunc pauca tum exempla tum exceptiones pro declaratione praedictorum
adiiciemus. <<Diliges dominum deum tuum ex toto corde, anima,
mente ac viribus>> [vgl. Deut 6, 5; Mk 12, 30] lex est, cum homini
dicitur, qua primum discit numen deum ac dominum esse super omnia
diligendum, id autem propter naturalem ac propriam bonitatem illius.
Qua scientia quae nobilior et utilior humanae menti contingere potest?
Quod auspicatius nuncium, quam cum sese deus proponit hoc esse,
quod prae universis amplectendum ac deamandum sit? Cum ergo sese
amandum exposuit, certum est, quod et ipse amat; nisi enim nos amaret,
cuius tandem causa se nobis adperiret? Discimus igitur secundo in
hac lege non tantum, quod deus is sit, quem amare supra universa
debeamus, verum etiam illum ipsum natura amare non modo hominem,
sed cunctas creaturas suas; nam nisi eas amaret, non crearet, non
sustineret, non viveret et operaretur in eis. In isto solum discrimen
est, quod, quaecunque amat deus, tanquam parens amat; nam supra
se neminem habet, quem vel miretur vel revereatur. Nos vero amamus
illum tanquam autorem et parentem. Ex quo istud ad exceptionem
pertinens colligitur, quod, quae nobis leges sunt, deo lex non sunt;
quis enim legem ei ferret, qui summus est, aut quis eum doceat, qui
lux est? Illi ergo natura et ingenium sunt, quae nobis lex sunt. Et cum
praecipit: <<me unum ama>>, primum discimus eum non ex lege, quam
illi ponere nemo potest, sed natura et ingenio amare. Secundo discimus
et nos illum iure amare debere. Ita ut ipse supra legem sit, nos sub
lege, ut ille sit amor [vgl. 1 Joh 4, 8], qui nobis praecipitur. Iam et
aliud exemplum addemus, quo superiora clarius exponantur, et exceptio
ista, quod deus non sit sub lege, manifestior fiat. Cum praecipitur:
<<ne occidas!>> [Ex 20, 13] (vetatur autem homicidium, non beluicidium),
primo discimus deum aequitatis esse amantem et violentiae
abhorrentem; secundo discimus aequum esse, ut nos ad illius
exemplum a vi abstineamus. Deinde cum ille pro sua voluntate occidit,
non fit homicida, quia sub lege non est; cum autem sub lege non est,
non peccat. <<Sed quod nobis lex est>>, inquit, <<naturam illi esse
dixisti. Si ergo natura non occidit, par est his, qui lege vetiti non occidunt;
si vero occidit, iam etsi contra legem non veniat, contra naturam
tamen facere videtur. Si enim, quod nobis lex est, illi natura est, iam
aut contra seipsum facere concedi oportebit, cum occidit, aut homicidium
non esse contra illius voluntatem; aut, si sibi ipsi non est contrarius,
neque legi adversus est, sed occidit, ergo occidere non incidit
in legem.>> Quam obiectionem facile diluimus. Et dicimus deum non esse
homicidam, quia neque iudex, dum causam cognovit et suplicio adiudicavit,
homicida est. Is enim tandem est, qui iniquo aliquo privatoque
adfectu, puta ira, odio, cupiditate motus occidit hominem. Quos adfectus
si iudex in consilium vocat, homicida est, quantumvis in solio
turgeat. Qui e diverso, dum absunt, ab homicidii crimine excusant
etiam privatum. Puta, si quis vim vi cohibuit, si in bello iusto iniquum
et impium hostem prostravit. Deus autem cum eiusmodi adfectibus
non possit esse obnoxius, non potest homicidium committere. Reconciliantur
ergo lex et natura divina iterum hoc pacto : lege occidere non
est homini interdictum; ergo dei naturae non est adversum occidere.
Si enim legi competit occidere, competit et numini. Iudex aequitatis
ac iuris custos, cum citra adfectus morti addicit, a labe purus est; et
deus, qui est ipsa aequitas cuiusque universa peculium sunt, homicidium
incurreret, cum hominem occidit - qui nihil, quam quod aequum
et sanctum est, potest?
Constat igitur legem, ut propius accedamus, numinis ingenium, voluntatem
et naturam esse, quod ad essentiam legis attinet. Quo fit, ut,
ubicunque lex dei pronuncietur, admirandum in modum reficiatur,
quicquid dei cognitionem habet. Eodem fit, ut, quae dei noticiam non
habent, ex auditu legis nihil voluptatis aut commodi capiant. Cum
ergo deus per legem voluntatem suam homini communicat, iam ista
traditione sua duorum nos certos facit: unius, quod ad deum cognoscendum
nati [vgl. 1 Tim 2, 4], alterius, quod ad illo fruendum destinati sumus.
Quae sic fiunt evidentia: quia nisi ad cognoscendum deum nati
essemus, non ingereret ac manifestaret se nobis. Et cum se nobis exhibet,
satis experimenti dat nos illum capere debere. Ut haec pars cuique
sit ad intelligendum obvia. Altera, ut non est eatenus exposita,
facile tamen ex priore deprehenditur, hoc modo: si homo non esset
creatus ad fruendum deo, supervacaneum esset illius habere noticiam.
Idem enim finis hominem maneret ac beluam. Nam nihil reportaret de
cognitione dei, si post hanc vitam non viveret ac deo frueretur, quam
vixisse, id quod beluis quoque usu venit. Sed cum deus sese nobis exhibeat
et ad propius cognoscendum offerat, non temere est, verum in
hoc, ut eum possideamus et, quocum hic commercium inivimus, indipiscamur.
Quod si bona pars aeternis ergastulis et latomiis mancipatur,
quamvis id iure propter contumaciam irrogetur, huc tamen nati
sunt divina providentia, ut iusticiam illius exempla facti praedicent.
Nam et cacodaemon, quod ambitus damnatus est, nonne, ut primum
illum consyderamus, iusticia dei nobis commendatur? Aeque igitur
et in reliquis eodem iudicio damnatis. Ad cognoscendum ergo et fruendum
deo natum esse hominem hinc necessario colligitur, quod deus per
legem, voluntatem et ingenium suum homini communicat, quod nulli
alii creaturae sensibili sic facit, ut eius noticiam et intellectum habeat,
quantumvis in illo cuncta consistant, vivant et operentur [vgl. Apg
17, 28]. Cum vero, ut paulo ante attigimus, quae dei noticiam nullam
habent, a lege et voluntate illius abhorreant, et caro ex his sit, quae dei
noticiam non habent, fit, ut animus divinis rebus aurem praebeat, caro
autem aversetur, quemadmodum diximus. Integrum enim servavit
opifex utrique parti ingenium suum, quo admirabilis esset homo.
Nam si vel inertiam et contumaciam suam poneret caro sub animi adventum,
vel animus ad carnis coniunctionem in illam degeneraret, iam
homo esset aut angelus aut belua. Necesse est igitur, ut homo peculiaris
species permaneat, utramque illius partem proprietatem suam
servare. Quo fit, ut volentibus nobis legem amplecti iuxta mentis
desyderium, alia lex, quae in membris, hoc est: carne nostra scripta
est [vgl. Röm 7, 23], repugnet, ut, quae velimus quidem pro animi
probitate, per carnis tamen improbitatem non operemur. Cum autem
utriusque vigor non suus sit, sed praesentis dei, qui omnium esse, existere
et virtus est, resultat, ut omnino illius voluntate et conscientia
caro spiritui ogganniat, perinde ac spiritus illius dicto audiens esse
cupit. Videtur ergo et frustra lex dari, qum eam caro perpetuo contumax
aversetur, neque unquam sic domari ac subiugari possit, ut non
rebellet, et iniuria damnari spiritum propter carnis petulantiam, cum
illa, quicquid operetur aut agat, ex deo, per deum faciat. Ut ergo ad
hanc obiectionem, quae huius capitis summa est, tandem post multorum
declarationem respondeamus, aut potius datam fusius responsionem
colligamus, dicimus ad tam difficilem quaestionem cum verecundia
et religione accedendum esse, quam cum Paulus, electum dei
organum [vgl. Apg 9, 15], paulo penitius consyderaret, prae granditate
rei clamabat: <<O profundas opes sapientiae et scientiae dei!>>
[Röm 11, 33]. Quanto magis tam mediocribus, quales nos nondum
sumus, cum pavore contrectanda erunt? Cognito autem, quod et credenti
nihil est impossibile [vgl. Mt 17, 19] et quod veritas credentes
liberat [vgl. Joh 8, 32], liberabit et nos metu veritas, at non religione,
ut ad quaestionem cum reverentia respondere tentare audeamus. Est
igitur satis superque iam dictum, quomodo utraque pars hominis suae
speciei ingenium servet. Oportet itaque menti non minus superne instillari,
ut in sua vita, hoc est: in cognitione dei et lumine servetur,
quam corpori eiusdem numinis virtute suppeditari, ut sit, existat et
vivat. Ut igitur homo sit homo, non belua, necesse est illi divinitus
inspirari, perinde ac margaritis mundus ros superne illiquitur. Unde
patet non ideo supervacaneam esse legem et voluntatis divinae expositionem,
quod caro illam non recipit. Sed quo magis illa obluctatur,
eo magis necessarium esse subsidium spiritus, quod clam carne intromittitur.
Nisi enim animus isto praesidio munitus carnis impetus aut
sustineret aut eluderet, non iam esset homo homo, sed belua, etiamsi
speciem non amitteret. Adime enim homini rerum divinarum cognitionem
et curam: iam humanarum peritia et cura non eximent a
beluis; nam et beluae quaeque sui suorumque curam habent, ut sese,
quemadmodum Tullius inquit, corpus vitamque tueantur. Si ergo
homo nihil amplius videt, curat et sperat, iam nihil distat a beluis
humanarum rerum cura. Ergo, ut homo homo sit, non belua, nobiliorum
et meliorum rerum curam atque cognitionem habere necesse
est. Cumque illam superne illatam habet, tunc tandem est homo. Animum
enim habere oportet et corpus animal istud, quod non est mere
angelus nec mera belua. Quod autem deus pertinacem carnem sustentat
et alit, quamvis animo rebellet, eadem causa fit, qua et animus
superne imbuitur. Oportet enim animal hoc isto esse admirabile, quod
et divina ambiat et corporeis utatur. Hinc est, ut id obiter tangamus,
quod praeter unum dei filium nemo tam absolute doctus, sapiens aut
iustus sit, ut nulla in re sese prodat hominem esse. Miramur quosdam
errare, cum miraculum sit non errare. Miramur, si quid nesciant, quos
stulti putavimus ex tantilla eruditione omnia scire, cum omnia, non
unus dico, sed omnes tum angeli tum homines, non sciant; id enim
solius dei est. Miramur quosdam innocentia labi, cum impossibile
sit hanc carnem sine contagione circumferri. Imo innocentiam eadem
opera ab homine exigas atque ab eo, quem in lutosam paludem sedere
iusseris, opus e bysso nitidum ac mundum. Lutum caro est; ex homine
ergo quicquid exit, contaminatum est. Semper aliqua parte aures prodit
Cumanus leo. Hodie in eucharistia dissentitur, num corpus
Christi per essentiam re ipsa sive naturaliter ac vere edatur. Sunt
ergo, qui ῥητῶς isthuc adseverent, quos dominus tam abest ut ignoret,
ut, nisi ipse vitam et vires ad ista tum alia daret, ne viverent quidem, nedum
disputarent. Sed his erroribus probat nobis homines esse, quibus
quiddam supra humana tribuere incipiebamus, ut illud ἀπλανὲς καὶ
ἀνάλητον eius solius esse videamus. Cum ergo homini sese deus familiarem
faciat voluntatem suam atque ingenium revelando per legem, et
ille audax sive spiritus negligentia sive corporis violentia contra ipsum
facit, iure damnatur. Exlegi quoque nullatenus licuit homini vivere.
Qui enim exlex est, dei voluntatem ignorat. Quae dei voluntatem
nesciunt, ad illius amicitiam et contubernium non sunt creata. Beluarum
ergo populo accenserentur homines, ni dei cognitione ac lege in
angelorum ac beatorum censum referrentur. Quibus, arbitror, demonstratum
est legem quoque divina providentia datam, quantumvis illa
cuncta curet ac disponat, etiam quibus nulla est lex posita. Per legem
enim statuit homini voluntatem suam significare, et per eam veluti per
poedagogum [vgl. Gal 3, 24] regere et erudire, ita ut lex sit ipsa dei cognitio,
qua scitur esse dominus et moderator rerum omnium. Neque duae
sunt operae providentia regere et lege erudire. Providentia enim legem
dat, ut recte hanc inter creaturas rarissimam hominum classem moderetur.
Quae et ipsa successu clariora fient.
Non esse hallucinatam divinam sapientiam sive creando
sive per legem docendo hominem, quem lapsurum esse sciebat
Caput V
Iam si quis fateatur legem quidem agnoscere non esse supervacaneum,
posteaquam homo sic creatus est ex mente et corpore, verum
ipsam dei sapientiam videri lapsam esse, quod talem creaverit; nam si
praescivit sic casurum esse hominem, in dubium vocatur divina bonitas.
Cur enim non cavit lapsum? Si vero nescivit, iam hallucinatione
eius miserum esse oportet hominem, non aliter quam, cum quis chirurgi
oscitantia aut inscitia deluxato crure non probe curatus claudicat.
Hanc igitur quaestionem transmittere non licet, quamvis ad sapientiae
et bonitatis materiam potius quam ad providentiae pertinere videatur.
Nam ut inter prima demonstratum est veritatem, sapientiam, bonitatem
et omnipotentiam necessario constituere providentiam, non erit
alienum istam quaestionem dissolvere, qua bonitas et sapientia periclitantur,
ex quibus providentia consistit; hae enim si laberentur, haec
nostra concideret.
Quod ergo ad bonitatem attinet, non cessavit divina bonitas, cum
lapsum hominis non cavit, sed sese manifestavit duplici ratione, creando
scilicet atque creato medendo. Creando: cum enim naturalis et
intima deo causa creandi sit bonitas (hac enim motus condidit mundum
et, ut sese frueretur, favit), necesse est bonitatem in hominis
quoque creatione concurrisse. Quod paulo evidentius eadem auxiliante
ostendemus. Omnis illa creaturarum immanitas in duas species digesta
est; aut enim sunt intellectuales aut intellectu carentes. Intellectuales
iterum in duas omnino species cogimus: in eam, quae sine corpore,
et eam, quae cum corpore vivere ordinata est. Prior classis
angelorum est, posterior animorum. Horum uterque tam angelus quam
animus in hoc factus est intellectualis, ut summum bonum primo,
deinde, quae ab illo creata sunt, cognosceret. Cum autem dei bonitas,
de qua supra dictum est, non minus in se contineat aequitatem et
iusticiam quam beneficentiam et misericordiam, necesse fuit, ut, cum
intellectus isti tum angeli tum animi creandi essent, hac ratione conderentur,
ut dei iusticiam perinde ac benignitatem cognoscerent. Iusticia
vero quomodo cognoscetur, ni sit et iniusticia? Aeque ac benignitas
et mansuetudo non cognoscuntur, ni sit violentia et feritas. Nam et
bonum non cognoscitur, quid sit, ni malum sit, cuius comparatione et
aestimatione boni ratio surgat. Dulce nemo unquam tam avide quaesisset,
ni amari gustu attonitus istud amplectendum prae hoc didicisset.
Id quod philosophi non ignorarunt, cum tradiderunt virtutem
nihil futuram fuisse, ni vitium aut scelus hanc, quam laeta et utilis
esset, ostendisset. Et Demetrius philosophus autore Seneca vitam
tam securam et a fortunae incursionibus liberam sapienter mare mortuum
adpellavit. Porro iniusticiam in sese nobis ostendere numen
cum nulla ratione posset, ut quod undique verum, sanctum, bonum
natura sit, per creaturam iniusticiae exemplum produxit, non quasi
creatura illam suo Marte produxerit, quae nec est nec vivit nec
operatur sine numine, sed quod numen ipsum autor est eius, quod
nobis est iniusticia, illi vero nullatenus est. Cum ergo et angelo et homini
cognoscenda esset iusticia et illa sine opposita iniusticia obscura
esset ac ignobilis, utrique, quod rectum et sanctum est, praescripsit et
contra, quod iniquum ac perfidum erat, vetuit. Nondum erat iniusticia,
cum nemo tum transgressus esset legem [vgl. Röm 4, 15; Gal 3, 19].
Transgreditur ergo uterque, quia uterque scire debuit, quid esset iusticia
et innocentia. Et ut primum transgressi sunt, iusticiae faciem viderunt.
Alter enim beatis sedibus pulsus et aeterno igni mancipatus,
alter beato quidem lare exutus [vgl. Gen 3, 23f], sed per misericordiam
tamen servatus est, non aliter quam is, qui, dum belli iure occidi
potuisset, servatus tamen est, ut servus sit. Horum utrumque operatus
est deus, sed per impulsorem velut instrumentum, in angelo per
ambitiosum animum, in homine per impulsorem, daemonem et carnem
[vgl. Gen 3]. Nec tamen aut ipse iniustus est aut, quod fecit, illi
iniusticia est; nam ipse sub lege non est. Cum angelo praecepit:
<<Mihi pareto, me admirator>>, et homini: <<Ab hoc pomo abstineto et
me colito>>, iam facile constat his legibus numen non teneri. Cum igitur
angelum transgressorem facit et hominem, ipse tamen transgressor
non constituitur, ut qui contra legem non veniat. Non est igitur peccatum,
quod deus fecit, sed homini atque angelo est; illos enim lex
premit et accusat. Deo cum creaturis suis libere licet agere, non
minus quam patrifamiliae cum rebus suis, quam figulo cum luto [vgl.
Jer 18, 6; Röm 9, 21]. Utcunque igitur creaturam huc impellat aut
illuc agat, tam abest, ut peccet, ut haec citra insigne aliquod bonum
non faciat. Cum interim homo, cui lex est praefixa, etiam cum impellitur,
peccet; adversus enim legem operatur. Duobus exemplis hoc fiet
luculentius: Habet paterfamiliae leges quasdam domesticas, quibus
liberos a delitiis ac desidia avocet: <<Lecythum mellis qui tetigerit, vapulato>>,
<<Calceum qui non recte induxerit aut inductum passim
exuerit ac dimiserit, discalceatus incedito>> et similes. Iam si mater
familiae aut adulti liberi mel non tantum attrectaverint, sed etiam
insumpserint, non continuo vapulant; non enim tenentur lege. Sed
pueri vapulant, si tetigerint; illis enim data est lex. Taurus si totum
armentum ineat et impleat, laudi est. Herus tauri, si unam modo
praeter uxorem agnoscat, reus fit adulterii. Causa est, quia huic lex
est posita: Ne adulterium admittas [vgl. Ex 20, 14]. Illum nulla lex
coërcet. Ut breviter verissime sicut omnia Paulus summam huius fundamenti
pronunciaverit: <<Ubi non est lex, ibi non est praevaricatio>>
[Röm 4, 15]. Deo velut patrifamiliae non est posita lex; idcirco nec
peccat, dum hoc ipsum agit in homine, quod homini peccatum est, sibi
vero non est.
Cum igitur, ut ad propositum regrediar, angelus et homo deo creandi
essent, ut veritatem ac iusticiam eius contemplarentur, necesse habuerunt,
ut esset mendacium et iniusticia. Bono igitur angelorum et hominum
factus est uterque ad istum modum, ut labi posset. Lapsu
enim angeli perfidia et mendacium emerserunt, hominis lapsu peccatum
et iniusticia. At ista velut indices veritatis ac fidei, innocentiae et
iusticiae vultum utrique ordini demonstrant. Creando itaque hominem
deus, ut labi posset, bonitatem suam manifestavit; lapsu enim divinae
iusticiae splendor illuxit. Quo iterum obiter adparet miseros gloriam
dei praedicare; cum enim exempla sint iusticiae illius, quomodo illi
maius aliquid possunt tribuere? Huius sententiae testes habemus non
iam homines aut angelos, de quibus iam est dictum, sed reliqua etiam
animantia. Sunt enim universa aut mitia et mansueta aut fera et crudelia.
Tigris et crocodilus perinde maiestatem dei praedicant atque
bos et ovis. Ut enim ista bonitatem eius commendant, sic illa iusticiam,
non quasi ingenium illorum quicquam agat, quod iusticiae sit conforme
aut analogum, sed quod iniuriam et vim resipit, quicquid faciunt.
Crudeliter discerpunt; non vivunt iusto labore, sed rapina, non populantur
adperto aut aequo Marte, sed insidiis ac veluti perfidia circumveniunt.
Quod illorum ingenium an non scelestissimis hominibus
execrabile est? Quam vero ob causam? Crudelitatem, violentiam et
iniusticiam nimirum. Testimonium ergo iusticiae dant iniustissimi quoque,
cum, quod sibi permittunt caedes, furta, populationes, rapinas,
incendia, direptiones, insidias, perfidiam, in fera damnant, quae in hoc
creata est, ut ex rapto vivat; sic enim vel nequissimi in sese (hominibus)
admonentur corrigere, quod in belua detestantur. Cum ergo ista iniusticiam
ingenio suo ante oculos ponant, non minus commendant dei
iusticiam, cum iniusticiam adumbrant, sine qua iusticiae vultus ne
agnoscitur quidem, quam iumenta, quae bonitatem depredicant. Ut
sic cunctae creaturae ad duas species redactae, istas videlicet, quod
aut prosunt aut nocent homini, ex aequo iusticiam dei collaudant et
benignitatem. Patet igitur dei bonitatem enituisse, non cessasse, cum
sic creavit hominem, ut labi posset; hac enim via in cognitionem divinae
iusticiae venit. Secundo autem prodidit sese bonitas medendo.
Cum enim lapsum posset, quacunque illi placuisset, ratione restituere,
nullam sequi maluit, quam qua ipse redemptor fieret hominis, qui
autor fuerat, ut in redimendo non minor esset bonitas et iusticia,
quam fuerat in creando. Creando adparuit bonitas, cum in hoc creatus
est homo, ut deo fruatur, cum in hoc incidit in iniusticiam, ut iusticiam
agnosceret. Sic bonitas quoque in redimendo adparet, cum gratis
liberat, qui liberaliter creaverat, et in hoc liberat, ut liber factus homo
deo fruatur. Cum iustus iniustos redimit [vgl. 1 Petr 3, 18], ut redemptus
agnoscat unum ac solum iustum esse deum et videat, quanta
res sit peccatum et iniusticia, tanta videlicet, quanti eam expiari
oportuit. At cum dei filio sit nostra iniusticia redempta, constat nihil
tam esse contrarium deo quam peccare, et e diverso nihil tam gratum
esse atque iusticiae et innocentiae studium. Hactenus de eo, quod non
sit periclitata divina bonitas, cum hominem talem creavit, quem scivit
esse lapsurum. Nunc de eo, quod neque sapientia sit lapsa, quasi
aliter exiverit homo, quam illa constituerit. Dicimus ergo, quae
antea dicta sunt, ad hanc quoque partem facere. Nam sapientiae est
viam invenire, qua quid in lucem des; unde et hoc sapientiae est homini
iter ad iusticiae cognitionem praeparare. Deinde, quod sapientia
hallucinata non sit, hinc patet, quod hominis redemptio non est posterius
constituta quam creatio. Aeterna enim esse oportet, quaecunque
numen habet. Sed sapientiam habet; ergo aeterna est. Aeque
igitur ab aeterno est constituta redemptio atque creatio. At redemptio
constitui non potuit, ni sapientia vidisset fore, ut laberetur homo;
quis enim medelam destinat morbo, quem ignorat? Nescire itaque non
potuit divina sapientia, quod homo lapsurus esset, cui remedium providit.
Et recens ac novum cum numen nullatenus admittat, constat et
redemptionem ab aeterno constitutam esse et sapientiam porro inspexisse
morbum, qui redemptionis medela opus habebat. Non est igitur,
si proprie cuique sua tribuas, inscitiae opus homo, sed sapientiae,
quae, ut omnia novit, ita omnium quoque cursum novit et finem a carcere
ad metam. Quapropter non debemus in illam inquirere, cur sic
fecerit hominem aut rem quamcunque, sed sic reputare: quandoquidem
sic factus est homo, sapientissime factum oportet. Quemadmodum
ne astrorum quidem rationem, cur sic facta sint aut cur iter hoc
suum servent, requirimus; sed cum diutina observatione mensuram
illorum ac efficaciam deprehendimus, testamur sapienter esse facta.
Sic deum exigere propter facturam hominis imperiosum, immo procax
et rebelle est, sed ex hominis consyderatione divinam admirari sapientiam
pium est et sanctum. Quis enim humanae creationis et redemptionis
causas vel cogitavit, nedum vidit, antequam fieret? Porro cum
creatum et redemptum videmus, iam verecundi factum contemplantes
non satis possumus collaudare in omnibus sapientiam, bonitatem,
virtutem ac providentiam. Suspiciendum est nobis numen, non exigendum
aut rerum gestarum rationem postulandum. Contemplandae
sunt illius facturae et cum gratulatione admirandae in illis tum sapientia
tum virtus, non censendae, corrigendae aut loco movendae. Nihil
enim ab isto bono fieri potest, quod ad eum usum, ad quem factum est,
non sit absolutum, perfectum ac integrum. Nihil enim non videt etiam,
priusquam fiat; nihil non ordinat, qua pacto fieri et operari debeat.
Nihil deliberat aut constituit, quod non firmum permaneat [vgl. Pred
3, 15]. Quod iam clarius fiet, cum electionem ex apostoli verbis tractabimus,
quae omnibus iam dictis testimonium ac robur adferent.
De electione, quam theologi praedestinationem vocant, quod
firma sit et immutabilis quodque fons eius sit bonitas et sapientia
Caput VI
Quod ista tam fuse tractamus, non temere, sed huius causa facimus,
quo manifestum fiat non solum iusticiam praedestinationis fontem
esse, in qua sententia fere theologi fuerunt, sed bonitatem, et quod
providentiam isto pacto agnoscere non defendit sceleratos, quomodo
Chrysostomus queritur, sed damnat. Id autem, ut superiorum
veluti brevem epilogum sequentium faciam exordium hoc modo: Deus
omnium sciens, omnium potens ac bonus est. Hinc illum nihil latet,
nihil illius imperium ac iussum declinat nihilque non bonum est, quod
ipse facit. Hominem cum creaturus erat intellectuale animal, ut sese
cognosceret ac frueretur, vidit, quomodo iusticiae suae cognitionem
docendus esset, vidit, quomodo casurus esset, vidit, quomodo casus
ille oculos esset adperturus [vgl. Gen 3, 5], ut uno ferme intuitu et
iusticiam dei agnosceret et suam iniusticiam. Protinus enim ut contra
legis praescriptum venerat, vocem adpellantis dei reverebatur, utpote
iusti quem offendisset [vgl. Gen 3, 7ff]. Quod quidem cum praevidisset
deus neque cavisset, bonitatis erat, non pravitatis aut inscitiae. Nam
iusticiam in illo non cognovisse, summam illius dotem et optimam
ingenii illius partem est ignoravisse. At illa quidnam esset, ni esset
contraria iniusticia, cum ostendi non posset, suo bono, quo scilicet in
cognitionem iusticiae veniret, lapsus est homo. Talem enim esse
oportebat hominem, ut, cum ex animo et corpore constaret, animo divina
et coelestia contemplaretur, corpore cum beluis victitaret. Et ne
spiritus, si contumax caro sine legis metu et ferretur et rebellaret, ad
beluas deficeret ac degeneraret, lex est custos adhibita, cui spiritus perpetuo
consentit eiusque partes sequitur, caro perpetuo resistit et insidiatur.
Haec omnia bono hominis sic facta sunt; eum enim inter
caeteras creaturas huiusmodi esse oportebat, ut coeleste animal esset,
quale alias nullum est. Ex quibus adperte colligimus bonitatem harum
rerum fontem esse, veluti genus ad iusticiam et benignitatem sive
misericordiam, non iusticiam solam, quatenus bonitatis species est.
Sed si iusticiam veluti genus facimus sicut bonitatem, ut iusticia in se
comprehendat misericordiam et benignitatem, quomodo divinae literae
saepenumero utuntur, ut: <<In iusticia tua libera me>> [Ps 31, 2],
iam nihil moramur iusticiam electionis et praedestinationis esse originem;
eadem enim erunt bonitas et iusticia. Et cum haec videri cuiquam
curiosiora aut nimis arguta possint, is consyderare debet nos hoc
tantum agere, ut bonitatem resipere non minus quam iusticiam omnia
dei opera circa hominem ostendamus. Cum enim homo tale animal
factus est, sapienter et bene factum oportet ab eo, qui nihil, quam quod
bonum est, facere potest; ut sic ea, quae nos mala putamus, bono nostro
fiant [vgl. Röm 8, 28]. De qua re in exemplis posterius dicemus.
Secundo ista causa tam late tractamus haec, ne Chrysostomi
querimonia quemquam moveat, quasi, dum omnia divinae providentiae
referamus, iniuria supplicio adficiamus sontes et caetera, quae ille
ῥητορικῶς multa queritur. Nam cum lex homini est data, semper peccat,
cum contra legem facit, quantumvis nec sit nec vivat nec operetur
nisi in deo, ex deo et per deum [vgl. Röm 11, 36; 1 Kor 12, 6]. Sed
quod deus operatur per hominem, homini vitio vertitur, non etiam deo.
Hic enim sub lege est, ille liber legis spiritus et mens. Cumque divinam
providentiam dicimus hoc aut istud crimen fecisse, quod hic aut alius
patravit, iam improprie loquimur; quantum enim deus facit, non est
peccatum, quia non est contra legem; illi enim non est lex posita utpote
iusto; nam iustis non ponitur lex iuxta Pauli sententiam [Röm 6,
14]. Unum igitur atque idem facinus, puta adulterium aut homicidium,
quantum dei est autoris, motoris ac impulsoris, opus est, crimen non
est; quantum autem hominis est, crimen ac scelus est. Ille enim lege
non tenetur, hic autem lege etiam damnatur. Quod enim deus facit,
libere facit alienus ab omni adfectu noxio, igitur et absque peccato. Ut
adulterium David [vgl. 2 Sam 11], quod ad autorem deum pertinet,
non magis deo sit peccatum, quam cum taurus totum armentum
inscendit et implet. Et cum occidit eum etiam, quem per latronem aut
corruptum iudicem trucidat, non magis peccat, quam cum lupum lupo
aut elephantum dracone interficit. Sua enim sunt universa, et ipse
nullo pravo adfectu erga quicquam adficitur. Unde sub lege non est,
quia lege opus non habet, qui adfectu nullo moveri potest. Homo
autem peccat; illi enim, quod adfectibus cedit, lege opus est, quam
cum praetergreditur, mulctae fit obnoxius: Idem ergo factum, quod
deo autore et impulsore fit, illi honorificum est, at homini crimen ac
nefas. Iure igitur plectuntur sontes, sive hic a iudice, sive isthic a rege
regum et domino dominantium [vgl. 1 Tim 6, 15]. In legem enim peccarunt
non quasi autores, sed quasi instrumenta, quibus deus liberius
pro sua voluntate uti potest quam paterfamiliae aquam aut bibere
aut humi effundere. Cumque movet ad opus aliquod, quod perficienti
instrumento fraudi est, sibi tamen non est; ipse enim libere movet.
Neque instrumento facit iniuriam, cum omnia sint magis sua quam
cuiusque opificis sua instrumenta, quibus non facit iniuriam, si nunc
limam in malleum et contra malleum in limam convertat. Movet ergo
latronem ad occidendum, innocentem etiam ac imparatum ad mortem;
sunt enim capilli capitis nostri numerati [vgl. Mt 10, 30] apud illum,
quanto magis animi nostri. Hic nemo dicet: <<Cur occidit latrone iustum
ac innocentem hominem?>> Non enim occidit, sed vivificavit; hinc enim
ad beatorum sedem transtulit. Homini semel mori constitutum est
[Hebr 9, 27]; hunc ergo nunc vocavit, cum ei opportunum visum est.
Nec dicet quisquam: <<Innocens igitur est latro; deo enim impulsore
occidit>>; nam contra legem peccavit. <<At, inquies, coactus est ad
peccandum.>> Permitto, inquam, coactum esse, sed in hoc, ut et alter
transferretur et alter cruci adfigeretur. Hic hallucinantur liberi arbitrii
defensores et providentiae subinde adversarii. Consistunt enim,
posteaquam dixerunt: <<Si impulsore deo trucidavit latro, ergo iniuria
plectitur>>, cum semper debeant pergere, quemadmodum et ipsa providentia
nunquam cessat, et dicere: <<Percussit latro impulsore deo in
hoc, ut et percussus coelos hinc migret, aut, si ille quoque perfidus est,
ad inferos, et latro a iudice cruci adfigatur>>. Hoc enim agit eadem providentia.
Non enim solummodo movet et impellit, usque dum ille occisus
est, sed ultra quoque pergit et iudicem legibus cogit, conscientiae
stimulis movet, exempli crudelitate impellit, ut latronem nectat et in
crucem tollat. Prompta igitur est responsio, dum omnimodae providentiae
adversarii sic dicunt: <<Si in homine prorsus nullum liberum
est consilium, iam fateri cogimur divina providentia furta, homicidia et
omnia scelerum genera fieri.>> Sic enim providentiam, inquam, agnoscimus
ut omnia curantem atque gerentem. Sed noli consistere, posteaquam
dixisti: <<Providentia movit latronem>>. Perge, perge ultra et
dicito: <<Movit latronem, ut et iudicem in latronem moveat et concitet,
quo exemplum fiat et mundo innotescat scelerata mens, quae hactenus
latuerat.>> Breviter: impulit deus, ut occideret, sed aeque impellit
iudicem, ut percussorem iusticiae mactet. Et qui impellit, agit sine
omni criminis suspicione; non enim est sub lege. Qui vero impellitur,
tam abest, ut sit alienus a crimine, ut nullam fere rem gerat sine aliqua
labis aspergine, quia sub lege est.
His ergo praemissis ad materiam electionis accedimus. Quam primo
finiemus, secundo finitionem declarabimus, postremo Pauli aliorumque
testimonio confirmabimus.
Est igitur electio libera divinae voluntatis de beandis constitutio.
Haec definitio genus habet constitutionem, quam pro decreto, sententia
aut etiam destinatione accipimus, cum alias consilium aut deliberationem
quoque significet, quae tamen pro genere ponere non placuit,
cum plerumque necessitati subiaceant; consilium enim capitur de
rebus gerendis, ubi et protinus aliqua prodit necessitas, quae capere
consilium iubet, quod res postulat, non quod tu maxime velis. Constitutio
igitur magis convenit divinae autoritati et maiestati, quae
longa circumspicientia nihil eget. Sed quemadmodum legislatoribus ac
principibus integrum est constituere ex aequi bonique ratione, sic
divinae maiestati integrum est ex natura sua, quae ipsa bonitas est,
constituere. Unde ad constitutionem libertatem adiecimus, ut numinis
hanc constitutionem intelligamus esse liberam, non a nostra dispositione
aut constitutione pendere neque nostram constitutionem sequi.
Quod sic volumus intelligi: Thomae Aquinatis (modo recte meminerim
eius philosophiae) de praedestinatione sententia talis fuit:
deum, cum universa videat, antequam fiant, hominem praedestinare
tum scilicet, cum per sapientiam viderit, qualis futurus sit. Quae
mihi sententia ut olim scholas colenti placuit, ita illas deserenti et
divinorum oraculorum puritati adhaerenti maxime displicuit. Credit
enim dei de nobis constitutionem sequi nostram constitutionem; puta:
posteaquam viderit sapientia, quales futuri simus, hoc est: qualiter
habituri et quomodo constituti futuri simus, tunc tandem de nobis
pronunciare. Quod quid aliud est quam dei decretum et constitutionem
par facere humani iudicis deliberationi ac decreto ? Hic enim audita
causa tandem pronunciat hac necessitate, quod ante expositionem non
videt, quid aequi aut iniqui habeat negocium, quod agitur; quocirca
necesse est, ut ab expositione causae pendeat. Talem faciunt nobis
deum, qui praedestinationem hoc modo sequi cognitionem perhibent.
Quo deinde per imprudentiam dei bonitatem et omnipotentiam in
periculum trahunt. Nam cum deus ante mundi constitutionem viderit,
qualis futurus erat Adam, Cain aut Judas, et non caverit, quo minus
quisque horum in scelus prolaberetur, bonitatis videretur esse oblitus.
Si vero non potuit antevertere lapsum, quem ante videbat, cum
libenter voluisset, iam non sequitur virtus voluntatem, ac subinde
vocatur omnipotentia in dubium. Adde, quod, si destinatio sequeretur
nostram dispositionem, iam aliquid ex nobis ipsis essemus aut fieremus,
priusquam deus de nobis constitueret; quod vanissimum esse dudum
demonstravimus. Et quamvis istud quoque me non fugiat: numinis
dotes, puta sapientiam, scientiam, prudentiam et caeteras tales
esse, ut, quicquid una sit, etiam altera sit (hoc enim, quod numen est,
undique simplicissimum est cum omnibus dotibus ac virtutibus suis),
tamen est ordo quidam naturae inter ista, ut unum ante aliud natura
intelligatur ab intellectu humano, qui non est natus, ut omnia simul
unoque inspectu videat quemadmodum deus, et sic facile ab his, qui
Thomae sententiam tuerentur, dici posse: <<Etsi sapientiam vel
praescientiam (ut ipsi loquntur) sciamus re ipsa non esse priorem
praedestinatione, naturam tamen et ordinem intelligendi sequentes
sapientiam praedestinationis fundamentum facimus.>> Cum, inquam,
sic dicunt, iam verbis rixam quaerunt, cum disceptant natura, hoc est
pro nostro captu, sapientiam praedestinare, postquam nostra prospexerit,
re autem vera hunc ordinem non esse. Nam et nos, immo
Paulus ipse potius et nos cum Paulo in hac sumus, quod praedestinatio
libera sit citra omnem respectum bene aut male factorum de nobis
dei constitutio; de quo paulo post, cum ad testimonia ventum
erit.
Iam ut ad aliam definitionis partem veniamus, constitutio ista voluntatis
est opus tanquam praecipuae causae, non sapientiae. Quamvis
divina voluntas nunquam caeca feratur sine sapientia, quomodo
hominis voluntas nunquam non adfectibus caecata sequitur et quaerit,
quae mens et intellectus dissuadet. Nam in dei dotibus nullum est dissidium.
Simplex est numen; nihil ergo potest ab illo fieri, ad quod universae
dotes non ex aequo concurrant; nam et illae, utcunque pro
nostro captu distinguantur, una tamen simplex et indivisa res sunt.
Adhuc tamen alii doti tribuitur quid, quod omnium est, et item alii non
secus quam personis quoque sua quaedam tribuuntur, quae omnium
trium sunt. Ut sapientiae tribuitur hominis et totius mundi opificium
[vgl. Spr 3, 19], cum providentia et voluntas non minus in consiliis
fuerint quam sapientia. Providentiae tribuitur cura et prospicientia,
cum sapientia et voluntas nihil minus quam providentia haec agant.
Voluntati tribuitur ad beatam vitam electio et praedestinatio, cum
aeque concurrant sapientia et providentia. Sed interim tamen suum
cuique opus refertur, quo et numinis dotes nobis fiant perspectiores et
opera, quae ab illo sunt, notiora. Nonne enim totius mundi creatione
et sapientia illius proditur et ipsa deinde cunctarum rerum factura admirabilior
fit, cum ab infinita sapientia factas esse videmus - quamvis
simul opitulatae sint bonitas, aequitas, iusticia, virtus, prospicientia,
propensio sive voluntas? Sed illa velut hera nomen sibi operis vendicat.
Hae autem etsi sic ancillatae sunt, ut nihil minus laboris et operae
fecerint quam ipsa hera, gloriam tamen conditi mundi auferre nequeunt,
ea maxime causa, quod sapientia ad huiusmodi opus prima requiritur.
Sic in destinandis ad salutem hominibus voluntas divina prima
vis est; ancillantur autem sapientia, bonitas, iusticia et caeterae dotes,
quo fit, ut voluntati referatur, non sapientiae (sic enim videretur dei
donum et constitutio illius a nostris factis pendere, quomodo praediximus),
non iusticiae (sic enim iterum iusticiae operum esset foelicitas
aeterna), non liberalitatis divinae. Et sic per singulas dotes, quocunque
te vertas, voluntatis, tanquam hac parte principalis herae,
electionis est opus.
Postrema definitionis pars est: de his, qui beati faciundi sunt. Ut sic
electio his tantum tribuatur, qui beati futuri sunt, et qui miseri futuri
sunt, non dicantur eligi, quamvis et de illis constituat divina voluntas,
sed ad repellendum, abiiciendum et repudiandum, quo iusticiae exempla
fiant. Est igitur electio libera, sed non caeca, divinae voluntatis, sed
non solius, quantumvis praecipuae causae, constitutio cum maiestate
et autoritate, de beandis, non de damnandis.
Nunc ad scripturae testimonia imus, quibus non iam, quae ad electionis
definitionem pertinent, firmantur, sed totum quoque providentiae
negocium sub oculos ponitur. <<Miseror>>, inquit dominus ad
Mosen, <<quem voluero, et benignus sum ei, cui voluero>> [Ex 33,
19]. Tantum enim possunt in Latina lingua schematismi Hebraici
isti: <<Miserebor, cui misericors ero, et beneficio prosequar, quem beneficio
prosequar.>> Quamvis Hebraica locutio vehementior esse videatur
quam Latina. Quid enim aliud est dicere: <<miserebor, quem miserebor>>
quam dominantium more definire ac pronunciare: <<Misericordiam
impartior pro meo placito, non pro implorantium precibus aut
eiulantium miseria, sed pro electionis munere et gratia. Nam opem implorant
etiam impii nonnunquam>>? Quae sententia lucidius capietur,
cum domini ipsius verba perpenderimus, quae Mosen animando dixit:
<<Ego>>, inquiens, <<indurabo cor Pharaonis, ut prodigia atque ostenta
mea multiplicem in Aegyptum, et non parebit vobis Pharao>> [vgl.
Ex 7, 3f; 9, 17]. Atque ea verba saepenumero repetivit, non hyperbolicῶs
comminando, ut quidam autumant, sed vere monendo ac
praedicendo homini arcanum suae constitutionis, qua decreverat Pharaonis
repudiationem ac damnationem contumacia et perfidia eius
mundo patefacere, quam ille apud se constituerat, antequam mundum
crearet. Addit enim dominus et dicit: <<Ad hoc enim servavi aut firmavi
te, ut virtutem meam tibi notam faciam et ut nomen meum celebretur
per universam terram>> [Ex 9, 16]. Quibus manifeste datur intelligi,
quod dominus huiuscemodi exemplis audaciae et pervicaciae mundo et
potentiam et iusticiam suam ostendit. Cum enim indurat, ut reluctentur,
indubitatum est, quod non ob aliam causam hoc facit, quam ut
eos exempla iusticiae mundo proponat. Constat igitur e diverso, quod,
dum Mosen populi ducem [vgl. Ex 3] et David regem [vgl. 1 Sam 16]
facit, cum latronem in furca expirantem [vgl. Lk 23, 43] et Petrum
non tantum in periculo deserentem, sed etiam procaciter abiurantem
[vgl. Mk 14, 26ff, 66ff], miseretur, quod, inquam, exempla bonitatis
suae prodit. Quo et divus Paulus spectans: <<Quem vult>>, inquit,
<<miseretur, et quem vult, indurat>> [vgl. Röm 9, 18]. Quibus ille verbis
quid aliud quam liberae voluntatis opus esse electionem et repudiationem
ostendit? Probant ergo haec prima scripturae testimonia electionis
a nobis definitae secundam partem, videlicet: voluntatis opus esse
eligendi constitutionem.
Loquitur idem Paulus eodem loci his quoque verbis: <<Rebecca
cum uterum gereret ex patre nostro Isaac gemellique nondum essent
editi (tam abest, ut quicquam vel boni vel mali fecissent, quo scilicet
inviolatum electionis divinae maneat propositum, quae non venit ex
operibus, sed vocantis est), dictum est ei, quod maior serviturus esset
minori>> etc. [vgl. Röm 9, 10-12]. His Pauli verbis primum omnis
controversia de merito nostrorum operum tollitur. Secundo confutatur
Thomistarum sententia, qua crediderunt electionem tunc tandem
decerni a deo, cum vidisset, quales futuri sint homines. Adperte enim
dicit tam abesse, ut electio nostram constitutionem spectet aut dispositionem,
ut gemini Rebeccae electi sint, antequam editi, immo antequam
concepti, immo antequam mundus conderetur dei inviolabili
proposito electi sunt. Deinde dicit aeque adperte electionem non venire
ex operibus, sed vocantis esse [vgl. Röm 9, 12]. Quibus primo intelligimus
liberam esse constitutionem, a nullo respectu vel causa secunda
pendentem, quae altera est definitionis pars. Secundo videmus operum
nostrorum meritum everti. Aut enim gratuitam electionem cadere
oportet aut meritum nostrum. Nam si foelicitas operibus comparatur,
iam non donatur gratis; si gratis donatur, iam non est merces operis,
quomodo idem Paulus Rom. 11. [6] manifeste disserit. Cum vero
nihilo secius divinae literae toties promittant operibus nostris foelicitatem
pro mercede, fit, ut parum exercitati in contentionis incommodum
incidant. Hinc bellum istud de libero arbitrio deque merito, quod
olim natum etiamnum durat, dum altera pars propendere videt
providentiam ac liberam et gratuitam electionem dei, altera liberum
consilium ac operum mercedem autumat. Quod malum omne confestim,
ut sese in contemplationem numinis velut in tutissimam arcem
religionis recepissent, propellerent. Summum bonum est numen. Quaecunque
sunt, ex illo sunt, atque ut ex illo sunt, sic illius egent virtute,
ut sint et consistant. Contra numen nullius ope opus habet, suopte
robore consistit, bonitate naturali frui se gaudet; quaecunque sunt,
omnibus bene cupit, omnibus prospicit, omnium intellectuum lux est,
immo solus fons intellectuum. Quo fit, ut, quicquid vivere, intelligere,
operari videamus, in illo vivat, intelligat, operetur. Quo ergo pacto
nobis quicquam ferremus acceptum, qui ne sumus quidem, tam abest,
ut vivamus aut operemur citra ipsum ? Cum ergo sua virtute nihil sit
aut existat, nihil vivat aut operetur, nihil intelligat aut deliberet, sed
omnia ista praesens numinis virtus gerat, quomodo libera esset humana
consultatio ? Esse et vivere haud dubie antecedunt intelligendi
et potentiam et operationem; illa ergo cum ex solo numine pendere
gentium quoque poëtae agnoscant, quae, malum, ratio verae pietatis
cultores non huc attollere animum, ut videant omnem omnium facultatum
ac potentiarum actionem et operationem ex eodem fonte esse,
unde universa scaturiunt ? Quod autem adhuc divinae scripturae operum
nostrorum precia indicant, non est, ut nos offendat, qum dudum
audiverimus benignitate numinis non secus quam inter humana fieri,
ut instrumento acceptum feratur, quod vere autoris et artificis est. Sic
remissio peccatorum, ut diximus, apostolis illam modo praedicantibus
tribuitur, cum solus deus et admissa condonet et spiritu suo de indulta
venia conscientiam certam reddat.
Sic rebus externis, puta sacramentis et symbolis, tribuitur, quod dare
nisi divina virtus nihil potest. Baptismo, qui Christiani exercitus
prima tessera et autoramentum est, tribuitur criminum ablutio, cum
solo Christi sanguine expiatio, gratia vero eius benignitate facta sit.
Eucharistiae tribuitur ipsa expiatio, cum illa tunc solum facta sit, cum
Christus deus et homo pro humana natura mactaretur; in eucharistia
vero nihil quam huius expiationis memoria et gratiarum actio fit.
In qua tametsi divinae bonitatis munera et largitiones collaudantur,
non tamen virtute symbolorum adferuntur, nisi quantum et symbola
et praedicationis verbum ista nunciant. Solus enim spiritus est, qui
mentem ad hunc fontem trahit, quo reficiuntur et iuvenescunt animi
[vgl. Hebr 2, 10; 12, 2], qui peccatorum desperatione contabuerant.
Alias enim si vel actio huius aliquid adferre posset, restitutus fuisset
sibi Iudas, ut non abiisset contempto sociorum contubernio ad prodendum
ducem suum [vgl. Mk 14, 17-25 par]. Immo illi ipsi carnifices,
qui Christum in crucem aut egerunt aut suspensum criminati
sunt [vgl. Mk 15, 21fj par], mutata sententia sceleratas manus ab illo
abstinuissent, si externae res aut fidem aut peccatorum remissionem
adferrent. Ipsi enim hoc non iam symbolis significari, sed ante oculos
geri videbant, quo peccata totius mundi [vgl. Joh 1, 29] expiabantur.
Sed huius nihil factum est. Soli enim isti poenitentiam egerunt, quos
spiritus intrinsecus illustrabat, ut hunc esse salvatorem cognoscerent,
et pater trahebat, ut ad illum venirent et amplecterentur. Ut porro
externa nihil possint quam nunciare et significare (quibus dum exercetur
fides, nimirum ea exercetur, quae prius adfuit), fides autem divini
spiritus donum cum sit, iam constat spiritum esse operatum, antequam
externa et symbolica gerantur. Adhuc tamen et Christus ipse non
dedignatur panem, qui signum tantum est corporis sui (ut Augustini
verbis utar), corpus suum adpellare. Et divini homines ἀρχηγόν
[vgl. Hebr 2, 10; 12, 2] suum imitati eucharistiam omne hoc faciunt,
pro quo in celebri ista collaudatione gratias agimus. Adpellant eam
corpus domini, quod in ea commemoratur Christum pro nobis carnem
et adsumpsisse et morti obtulisse. Adpellant eam remissionem
peccatorum [vgl. Mt 26, 28], quod pro redemptis Christi morte peccatis
gratias agimus. Adpellant animae cibum, quod is, qui solus est
spei nostrae indubitatum pignus, in ea canitur. Non quasi panis ipse
naturalis sit naturale corpus Christi aut perfectus vel manducatus
peccati venenum diluat, aut quasi animum vel panis naturalis vel
corpus Christi naturale queat pascere, sed quod divina bonitas nobis
tam suavis et familiaris est, ut sensui quoque nostro rerum internarum
ac spiritualium umbras quasdam ac species exhibeat, quas idcirco
eisdem nominibus, quibus res ipsae adpellantur, dignatur, quod rerum
verarum sacramenta sunt et significationes. Hinc quoque est, ut
divini patres sacramenta constare dixerint ex duobus: ex signo et re,
sive ex visibili et invisibili, sive ex sensibili et spirituali. Non quasi, ut
eucharistiam iterum ad exemplum vocemus, panis coenae simul signum
sit et res, panis scilicet atque corpus Christi naturale, quemadmodum
rudes verae tum pietatis tum eruditionis opinantur; sed quod panis
signum sit, res autem ipsa, quod Christus vere pro nobis est traditus
et oblatio factus, quae quidem res nunciatur, praedicatur et creditur
ab his scilicet, qui dominicam coenam agunt. Attamen huius rei panis
symbolum est, quod sensui offertur; res autem ipsa menti praesens est.
Non quasi panis simul sit naturalis ac visibilis panis et naturale, sed invisibile
corpus Christi, sed quod panis naturalis sit atque visibilis, id
autem, quod animum pascat, nempe quod deus filium suum nobis
totum donaverit, id vero sit invisibile, veruntamen huius invisibilis rei
panis est signum. Non quasi panis simul sit sensibilis ac naturalis panis
et spiritualis virtus, sed quod panis sensibilis spiritualem mentis
innovationem significet, quae, nisi prius facta sit, periculose accedit,
qui coenam celebraturus est, cum scriptum sit: <<Probet seipsum homo>>
etc. [1 Kor 11, 28]. Nefas ergo non est sic καθ̓ ὑπεροχὴν locutos
esse θεσπεσίους ἄνδρας, cum quod Christum praeceptorem suum
aemulati sunt, tum quod divina beneficia nullis pigmentis pro dignitate
praedicari posse viderunt. Sed nefas est nos tam stupidos esse,
ut, quod solius dei est, rei sensibili tribuamus et vertamus tum creatorem
in creaturam, tum creaturam in creatorem. Alia res est veritatis
luculenta et indubitata cognitio, quam ut verborum arte sese patiatur
falli. Sic ergo non debet nos offendere, quod operibus pro mercede promittur,
quod divina bonitas gratuito largitur; hoc enim non est ex
rei natura, sed ex divina bonitate, quae non dedignatur nobis tribui,
quae ipsius solius sunt. Nostro ergo merito fertur, quod divinae modo
liberalitatis acceptum est. Quod adhuc planius fiet exemplo fidei: de
qua cum disseremus, una reddetur electionis et providentiae materia
magis perspicua.
De fide
<<Fides est>>, inquit apostolus, <<essentia rerum speratarum et evidentia
rerum invisibilium.>> Sic enim vertimus verbum verbo reddentes
Graeca ista: <<῎Εστι δὲ πίστις ἐλπιζομένων ὑπόστασις, πραγμάτων
ἔλεγχος οὐ βλεπομένων>> [Hebr 11, 1]. In qua definitione <<ὑπόστασιν>> hac
causa in <<essentiam>>, non in <<substantiam>> vertimus, quod substantia
facilius apud Latinus fit ambigua quam essentia, quemadmodum
apud Graecos ὑπόστασις, qua olim haeretici adeo vafre abutebantur,
ut Hieronymus venenum in hac voce latere diceret; quamvis a substantiae
nomenclatura non abhorream. Est igitur apostoli mens fidem
esse rerum speratarum essentiam vel substantiam, hoc est: essentialem
rem animi, non frivolam aut subventaneam opinionem aut mentionem,
quae nunc sic opinetur aut credat, modo vero aliter, ut quae
incerta sit. Sed firmam animi atque essentialem fiduciam, qua totus,
quantuscunque est, fidit rebus speratis, hoc est: ei rei, in quam unam
ac solam infallibiliter speratur. Ut <<res speratae>> periphrasis sit summi
numinis, in quod solum recte speratur, et tamen <<res speratae>> plurali
numero dixerit apostolus Hebraeorum more, qui plurali numero, sicut
fere Germani, utuntur ad amplificandum et augendum;
enim, id est: <<dii>>, utuntur pro uno deo, non, hercle, quasi plurium
deorum vel opinionem cupiant inducere, sed quod linguae suae idiotismo
numinis vocabulum hoc modo cohonestant et amplificant. Noluimus
autem hoc modo vertere: <<Fides est illud firmum et essentiale
animi, quo fertur in deum, in quem speratur infallibiliter>>, quantumvis
hic sensus sit verborum. Habent enim adhuc aliam virtutem
ista <<ἐλπιζομένων ὑπόστασις>>, id est: <<essentia rerum speratarum>>,
puta quod emphatice et hunc sensum reddunt: Fides est essentiale ac
firmum istud in animis nostris, quod ab eo datum est, qui est spei
nostrae res et expectatio. Quapropter <<essentiam, sive: rem essentialem
rerum speratarum>> indefinite transtulimus, ut sensus uterque comprehendi
possit.
Secundo vertimus <<evidentiam>>, quae Graecis est ἔλεγχος, quae
vox apud illorum autores creberrime pro demonstratione, evidentia
et certitudine ista, quae ex ratiocinatione surgit et constat, accipitur.
Evidentiam ergo vertimus, quae nobis manifestam, indubitatam et
adpertam certitudinem significaret. Ea autem evidentia et certitudo
inconcussa velut exponit superiorem definitionis partem, fidem scilicet
esse rem veram et essentialem, hoc est: evidentem lucem ac certitudinem
animi.
Postremo <<rerum invisibilium>> transtulimus ex πραγμάτων οὐ
βλεπομένων. Quorum verborum sensum multi quo non distrahunt?
Alii enim huc fere torquent, ut, quamcunque tandem fabulam adferant,
cui fidem habere detrectes, dicant: <<Credere te oportet; non
enim videntur, quae creduntur>>; quasi vero quodvis nobis mendacium,
quod hypocrita finxit, obtrudatur hac definitione. Hinc tanta mentiendi
licentia: Nunc de divis adferuntur historiae fictae, quas adfirmant
esse credendas, etiamsi omnia chronica reclament, quoniam
fides sit rerum invisibilium, nunc miracula portentosa quidem satis,
sed propter mendacii ruditatem et impudentiam portentosiora, quae
eodem scuto protegunt credenda esse, quantumvis nunquam picta,
dicta aut gesta sint, quoniam fides sit rerum invisibilium. Alii vero,
quales sunt sacramentarii (ii enim iure vocantur sacramentarii, qui
sacramentis tribuunt, quod non habent, et a simplici in unum deum
fiducia ad signorum virtutem magnificis quidem, sed fictis et ementitis
promissionibus abducunt. Quapropter si quis posthac in scriptis nostris
<<sacramentarios>> inveniat, hoc hominum genus intelligat monemus,
quod symbolis tribuit ea, quae solius divinae virtutis sunt et spiritus
sancti immediate operantis in animis nostris, quod vel symbola vel verbum
externum tantummodo nunciant et significant), sacramentarii, inquam,
huc torquent, ut, cum verborum domini morem ac virtutem aut
non intelligunt aut intelligere nolunt, perhibere tamen audeant sacramentis
res ipsas vere ac naturaliter adferri virtute verborum, quae ad
elementum iunguntur, hunc suum errorem sic defendunt: <<Fides est
rerum invisibilium>>. <<Gratiam in baptismo>>, aiunt, <<non vides, sed illa
certo adfertur virtute verborum, ut primum dixerit minister: <Ego te
baptizo in nomen patris et filii et spiritus sancti> [vgl. Mt 28, 19]>>.
<<Fides enim>>, inquiunt, cum huius placiti confirmationem postulas,
<<est rerum invisibilium>>, non attendentes, quod baptismus nulli datur,
nisi aut fidem prius sese habere fateatur, si est adultus, aut promissionem
habeat, cuius virtute ad ecclesiam censeatur, si est infans. Ut sic
omnino istud, quod sacramentarii invisibiliter hic adferri sacramento
contendunt, dudum sit allatum. Aut enim is, qui fatetur fidem, habuit,
antequam fateretur et subinde antequam baptizaretur; professio enim
antecedit mersionem; et sic adfuit fides, quae luce ac dono spiritus
data est, antequam sacramento initiaretur. Aut si non habuit fidem,
certe baptismo non adfertur; quoniam neque Judas neque Simon
Magus, qui perfidi erant, etiam cum baptizarentur, baptismo
fidem nacti sunt. Si autem infans initiandus est, iam cum ipse fateri
fidem nequeat, necesse est, ut promissionem habeat, quae illum intra
ecclesiam numeret. Ea est: gentes, cum numinis cognitionem ac religionem
adeptae sint, perinde fore de ecclesia et populo dei atque
Hebraeos. Id quod nulli non vates cecinerunt quodque Christus
ipse manifestissime promittit: <<Venient ab ortu et occasu et recumbent
cum deo Abraham, Isaac et Jaacob>> [Mt 8, 11], et:
<<erunt novissimi primi>> [vgl. z. B. Mt 19, 30; 20, 16], et: <<locabitur
vinea aliis agricolis>> [vgl. Mt 21, 41], et: <<erit unus pastor et unum
ovile>> [Joh 10, 16]. Cum igitur Hebraeorum infantes semper sint
intra ecclesiam censi cum parentibus et promissio divina firma sit,
constat infantes Christianorum non minus esse de ecclesia Christi
quam parentes. Quae promissio non adfertur in baptismo, sed is, cui
olim facta est, baptizatur, ut signo visibili testetur se esse ex eorum
numero, qui per dei bonitatem vocantur populus dei. Hic certe nihil
adfertur, sed quod dudum donatum est, religiose agnoscitur ac symbolo
auctoramentoque accepto nomen datur.
Sic etiam in eucharistia labuntur inscitia corpus Christi naturale
advehi verbis istis: <<Hoc est corpus meum>> [vgl. Mt 26, 26] adseverantes.
<<Verbum>>, inquiunt, <<adfert; verbis credere oportet>>. Cumque
obstas antinomia Christi verborum, quae alias quoque dixit:
<<Caro non prodest quicquam>> [Joh 6, 63] et: <<Posthac non ero in
mundo>> [Joh 17, 11] et caeterorum huiusmodi, hoc se telo defendunt:
<<Fides est rerum invisibilium; haec fiunt modo quodam inedicibili
et incomprehensibili>>. Quasi vero non quivis praestigiator
atque adeo Romanus ille pontifex de quovis suo praestigio possit
dicere: <<Id quidem fit, quod promitto, sed invisibiliter ac incomprehensibiliter;
fides enim est incomprehensibilium et invisibilium.>> An
non tam belle defendet Rom [anus] pontifex panem transsubstantiari
in corpus Christi, cum eodem modo dicet: <<hoc fit incomprehensibiliter
et invisibiliter; fides enim est invisibilium>>, quam belle
se tegunt sacramentarii, cum naturale corpus Christi adferri perhibent
hoc fundamento, quod fides sit rerum invisibilium? Quae omnia
omnium huiusmodi errorum incommoda hinc proveniunt, quod fidei
definitionis hanc particulam <<rerum invisibilium>> non vident Hebraicam
periphrasim esse unius dei, quem et plurali numero <<res>>
et <<invisibiles>> suo amplificandi more adpellant; hoc enim perpetuo
epitheton deo tribuunt <<ἀόρατον καὶ οὐ βλεπόμενον>>, sicut Colos. 1:
<<Qui est imago dei invisibilis, ἀοράτου>> [Kol 1, 15], et ad Timotheum:
<<Invisibili, ἀοράτῳ, ac soli sapienti>> [1 Tim 1, 17] etc. Ex quibus
deinde huiusmodi periphrases nascuntur, ut <<res invisibiles>> pro
<<deo rerum omnium creatore>> et <<res visibiles>> pro <<creaturis>> accipiantur.
Sicut Rom. 1: <<Invisibilia enim illius a mundi conditione
in operibus consyderata perspiciuntur, sempiterna videlicet illius virtus
atque deitas [Röm 1, 20]>>, et 2. Cor. 4.: <<Illa enim brevis
angustia nostra perpetuum et ingens pondus gloriae nobis comparat,
dummodo non spectamus visibilia, sed invisibilia. Quae enim videntur,
momentanea sunt; invisibilia, μὴ βλεπόμενα, vero sempiterna>> [2 Kor
4, 17f]. Ubi utrobique <<invisibilia>> περιφραστικῶς pro ipso deo et
omni illius virtute, quae nihil aliud quam ille ipse est, ponitur. Invisibilia
enim nulla proponuntur homini spectanda quam solus deus. Sic
et isto loco <<res invisibiles>> periphrasis est dei. Ut iam hic sit sensus
definitionis fidei: <<Fides est res vera et constans a numine, in quod
solum recte speratur, homini data, qua certe et firmiter fidit invisibili
deo.>> Ut porro fides sit πληροφορία, hoc est: evidens, plena et firma
dei cognitio et in illum spes. Quod autem hic sit sensus apostoli, tota
epistola indicat, maxime tamen, quod ante definitionem istam sic inquit:
<<Accedamus cum vero corde, cum πληροφορίᾳ, hoc est: cum
certa, evidenti et firma fide!>> [vgl. Hebr 10, 22], et quod per istam ad
ferenda adversa hortatur quodque cunctos, qui in fide naufragium patiuntur,
excidisse portu et beatitudine adseverat [vgl. Hebr 10, 32ff].
Et postremo, quod prophetae verbum: <<Iustus autem ex fide vivet>>
[Habak 2, 4] huc accommodat, ut iusti vitam in fide illius constitutam
esse [Hebr 10, 38] doceat; quod fides scilicet tam efficax, praesens ac
vividum sit pharmacum, ut, qui illam imbiberit, salvus sit ac tutus.
Qum ergo fides ea lux et securitas animi sit, qua scit se agnoscere unum
illum ac verum deum, unum illum salutem suam et copiae cornu esse,
eundem quoque tam divitem esse, ut omnia possit et habeat, deinde
tam benignum ac liberalem, ut volens det et dare gaudeat (in hoc
enim tradidit filium suum nobis, ut opum illius fieremus participes
[vgl. Röm 8, 32]), cum, inquam, fides ea lux et pastus animi sit,
confieri aliud non potest quam fidem iusto, hoc est: ad hunc modum
fidenti ac securo de bonitate et haereditate dei, vitam esse ac robur,
quo se devotum tuetur ab omni adversitate. At ea vis non est ab ipso
homine (sic enim quisque vellet quam grandissimam habere fidem),
cum non omnium sit fides [vgl. 2 Thess 3, 2], sed a solo deo est; ipsam
enim Paulus spiritui sancto refert acceptam [vgl. Gal 5, 22]. Qui
enim terreni sunt, terrena sentiunt; qui autem superne sunt, regenerati
coelestia sentiunt. Hominem ergo sibi permittas; unde fidem comparabit
aut asciscet, cum terrena tantum cogitet et quaerat? Dei ergo
solius donum est.
Cum igitur fides dei donum sit (nemo enim venit ad Christum,
nisi quem pater traxerit [vgl. Joh 6, 44]), qui fit, ut salus a peccatis et
aeterna foelicitas tot scripturae locis fidei tribuatur? Si enim et fides
donum est et peccatorum gratia fidei tribuitur, iam dono tribuitur
donum. Ut ergo in viam regrediamur, scrutari debemus, quibusnam
detur fides; iam enim collegimus dei liberale munus esse. Fides itaque
his datur, qui ad vitam aeternam electi et ordinati sunt, sic tamen, ut
electio antecedat et fides velut symbolum electionem sequatur. Sic
enim habet Paulus Rom. 8 [30]: <<Quos praefinivit sive ordinavit,
eos et vocavit; quos autem vocavit, eos et iustificavit sive absolvit;
quos autem iustificavit, hos et gloria ditavit>>. Quae Pauli sententia
mirabilem nostro argumento lucem adfert. Vult enim ostendere definitionem
et constitutionem dei originem et causam esse, cur aeterna
gloria donemur. Ea definitio sive ordinatio ubi decreta sit, iam vocari
hominem a deo, non generali ista vocatione modo [Mt 22, 14], quae
externam apostolorum praedicationem significat, sed ea etiam, qua
spiritus electis aurem vellicat, ut deo auscultare, quid iubeat aut promittat,
cupiant. Quos autem sic vocat, eos et iustificat sive a peccatis
absolvit; sic enim <<iustificandi>> verbo pro <<absolvendi>> utuntur
Hebraei; Nunc ergo quae alia est iustificatio nisi fidei? In hoc enim
et Christus et apostoli omnem doctrinae commeatum insumunt, ut
obtineant nullam aliam esse absolutionem sive iustificationem quam
fidei. Qui autem fidem habent, haeredes sunt sempiternae gloriae [vgl.
Röm 8, 17; Tit 3, 7]. Quibus omnibus id discitur: eis, qui electi sunt,
dari fidem, et: qui fidem habent, iusti, hoc est: absoluti sunt, ut
nihil ipsos damnationis maneat. Non quasi fides velut opus sit, cui
debeatur peccatorum venia, sed quod, qui fidem habent in deum,
sciunt citra omnem ambiguitatem deum sibi esse per filium suum reconciliatum
[vgl. 2 Kor 5, 18f] et peccati chirographum sublatum
[vgl. Kol 2, 14]; solum enim peccatum est, quod nos ab adeunda haereditate
excludit et abdicat. Isto sublato non aliter in gratiam redimus
cum deo, quam cum intervallo aut aggere sublato aquae confluunt.
Cum igitur humana mens sic est a deo docta, ut sciat filium illius victimam
pro nostris sceleribus esse factum, sic quoque est illecta divinae
bonitatis gustu, ut uno isto ac solo fidat, quod peccati venenatam vim
exterserit, et postremo sic est in unum ac solum erecta, ut pro illo
vivere aut mori aeque parata sit, iam nihil est, quod humanam mentem
possit damnare [vgl. Röm 8, 34]. Damnet enim Romanus pontifex,
mox prosiliet fidei certa scientia et propugnabit hoc telo: Deum scis
tuum esse; filius enim eius pignus est reconciliatae bonitatis eius ac
iusticiae. Quod ergo nunc iste adcusat, calumnia est. Quis enim adcusabit
electum [vgl. Röm 8, 33], praesertim cum is, qui adcusatur,
scit, quo foedere ac fide obnoxium habeat deum? Adcuset peccatum,
quod nobis tam familiare omnibus est, ut, si nos ab eo alienos esse
iactemus, vani simus; protinus defendet fidei lux peccatum negans
tale esse, ut illius causa benignitatem suam neget deus, si modo ingenue
fateamur deliquisse et facti pudeat. Totius enim mundi scelera
deterrere illum non potuerunt, quo minus filium suum ad aram traheret
ad perlitandum. Adcuset daemon; procurret omni robore suo
fides atque hostem non modo repellet, sed etiam in fugam sic convertet,
ut, quotiescunque septem nequiorum sese auxilio stipatus redeat
[vgl. Lk 11, 26], expugnare tamen nequeat; domino enim fidit, qui
vere fidelis est [vgl. 2 Thess 3, 3], nec metuit, quid sibi caro universa
factura sit. Qui ergo sic est fidei scuto tectus [vgl. Eph 6, 16], scit se
esse dei electum illo ipso fidei fundamento et securitate. Atque hic est
arrabo spiritus, quo sibi mentes nostras devincit, ut unum adamemus,
unum suspiciamus, uno fidamus. Hic est panis ille, quem qui manducabit,
non esuriet aut sitiet [vgl. Joh 6, 31ff]. Haec est aqua, quam qui
bibet, aeterno refectus et respiratus erit [vgl. Joh 4, 14]. Et qui hanc
certitudinem non sic habet, ut etiam sentiat illam in animi sui venis
intrepidam et inconcussam stare, immo cuivis adversae fortitudini insultare
quoque, is quotidie oret: <<Adveniat regnum tuum!>> [Mt 6, 10]
et: <<Domine, auge nobis fidem!>> [Lk 17, 5] Certi enim sunt, qui hanc
fidei lucem et virtutem habent, quod neque fata neque vita thesaurum
sibi istum possunt adimere, quem distractis omnibus comperaverunt.
Hi ergo sic electi sunt, ut non soli deo nota sit ipsorum electio, sed illis
ipsis quoque, qui electi sunt.
Sequitur nunc aliud testimonium, quo discimus solis electis fidem
dari, quod huc faciet, ne credamus hoc esse fidem, quod quidam simulant,
dum fatentur rebus integris deum, sed cum ingruit tentatio, deficiunt
ac produnt. In apostolorum Actis sic est scriptum: <<Et crediderunt,
quotquot erant ordinati ad vitam aeternam>> [Apg 13, 48].
En, qui ad vitam beatam destinati et ordinati erant, crediderunt!
Constat igitur, quod, qui credunt, sciant se esse electos; qui enim credunt,
electi sunt. Antecedit igitur electio fidem. Quo fit, ut, qui electi
sunt et ad fidei cognitionem non veniunt quomodo infantes, nihilo
minus aeternam beatitudinem indipiscuntur; electio enim est, quae
beatos facit, eaque usque adeo libera, ut nullius operis aut virtutis
nostrae ratio habeatur, ut superius satis solide, puto, firmavimus. Fit
etiam, ut, quicunque fidei rationem audiunt, sed non capiunt, destinati
sint et ordinati ad aeterna supplicia. Qui enim praedicantibus apostolis
credebant, erant ad vitam aeternam ordinati. Contra vero, <<qui non
crediderit>>, inquit Christus [vgl. Mk 16, 16] ipse, praedicato auditoque
euangelio (praecessit enim: <<Praedicate euangelion omni creaturae!>>
[Mk 16, 15]), quod is omnino damnatus est, et huius rei
perinde certum signum est incredulitas, atque fides electionis signum
est. Proinde, ut obiter dicam, paulo circumspectius sunt divina oracula
inspicienda, quae synecdochice loquuntur de credentibus, quod
scilicet soli salvi fiant; hi enim soli hac lege continentur, qui et audierunt
et crediderunt. Similiter de incredulorum damnatione; hi enim
soli intelliguntur, qui audierunt et non crediderunt. De aliis non possumus
pronunciare, quia de nullorum electione nobis constat. Cum
quod Paulus praeputium, si legem faciat, circumcisionem fore promittat,
(legem enim dei ostendat scriptam in corde [vgl. Röm 2, 14f]),
tum quod Abraham, Isaac et Jaacob, deipera virgo, Petrus,
Paulus electi dei erant, cum adhuc infantes essent, immo ante conditum
mundum, et fidem non haberent. Non est igitur universale,
quod, <<qui fidem non habeat>>, damnetur, sed qui fidei rationem exponi
audivit et in perfidia perstat ac moritur, hunc possumus fortasse
inter miseros abiicere. Nam et multi non protinus, ut audierunt, credunt,
sed tunc tandem, cum spiritu capiuntur et attrahuntur, quomodo
Paulus. Idcirco de his tantum licet pronunciare, qui in perfidia
perstant usque ad mortem. Quantumvis quidam adperta signa
dent sive crudelitate sive libidine, quod repudiati sint a deo, adhuc
tamen, cum toties redierint pessimi homines in viam, non debemus
ante finem sive obitum (ut poëta ait) quenquam damnare. Et hoc
modo conciliantur hi duo loci: <<Qui non credit, iam damnatus est>>
[Joh 3, 18] et: <<Si praeputium legis iusta faciat, iam praeputium
illius vertitur in circumcisionem>> etc. [Röm 2, 26] et: <<Cum enim
gentes, quae legem non habent, natura, quae legis sunt, faciunt, iam
sibi ipsis lex sunt, quantumvis legem non habeant; ostendunt enim
opus legis cordibus suis inscriptum esse>> etc. [Röm 2, 14f]. Nihil
enim vetat, quo minus inter gentes quoque deus sibi deligat, qui sese
revereantur, qui observent et post fata illi iungantur; libera est enim
electio eius. Ego certe malim, si optio detur, Socratis aut Senecae
sortem eligere, qui, ut numen unum agnoverunt, ita mentis puritate
sategerunt illud demereri, quam aut pontificis Romani, qui tamen
se deum vel ipse indicaret, si licitator adsit, aut cuiusquam regis, imperatoris
ac principis, qui hunc ficulnum deum tuetur. Illi enim ut
religionem ad verbum et, quod ad sacramenta pertinet, non agnoverint,
attamen, quod ad rem ipsam, aio religiosiores ac sanctiores fuisse
quam omnes unquam Dominicastri et Franciscani. Hi vero tam
abest, quamdiu sese non demittunt et gloriam deo dant, ut sancti
sint, ut non iam verbi dei lapide hypocrisis ipsorum deprehendi
opus habeat, sed audacia, luxus, impotentia, perfidia, crudelitas ita
probant mentes illorum inanes esse numinis, ut nemo tam agrestis et
crassus sit, qui non adperte hoc videat. Quo circa cum fidei lucrum
aeternae salutis tribuitur, posteriori ac veluti sigillo tribuitur, quod
prioris est ac instrumenti.
Signum est electionis, qua vere beamur, fides. Electio ni tanquam
flos praecessisset, fides nunquam esset secuta. Sic etiam operibus tribuitur
meritum, quae, etiamsi ex fide fiunt quomodo Abrahae opera [vgl.
Röm 4; Gal 3, 6ff], non tamen merentur foelicitatem, quod in Romanis
et Galatis Paulus tam solide agit, ut nunc confirmatione non
sit opus. Cum autem scriptura habeat: <<Hoc fac et vives>> [Lk 10,
28] et: <<Si vis ad vitam ingredi, serva mandata!>> [Mt 19, 17], iam
ista et, quae huiusmodi sunt, scire debemus virtute synecdoches per
ἀκόλουθον, id est: consequentiam esse dicta. Sicut enim fidei tribuitur
iustificatio et salus, cum ea solius sint electionis et liberalitatis divinae,
fides autem electionem sic sequatur, ut, qui illam habeant, sciant se
veluti per sigillum ac pignus electos esse, sic, qui fidei opera faciunt,
experimentum dant, cum sibi ipsis, dum liberaliter et ex amore dei ac
proximi, non vana gloria, operantur, tum aliis, quod deum colant, hoc
est: quod fidem habeant. Est enim tam certum, quod, ubi fides est,
ibi bona sequantur opera, quam certum est calorem diffundere fornacem,
cum igni incensa est. Propterea meritum, de quo tantopere hac
tempestate digladiamur, nomen est potius quam res, ut scilicet divina
liberalitas dona sua meriti mercedem patiatur vocari, quo nusquam non
probet se nobis tam familiarem esse, ut nobis patiatur adscribi, quod
suum solius est. Peccatorum gratiam tribuit apostolis, beneficia quoque
miraculorum, quae nullius quam divinae virtutis esse possunt;
non ergo mirum est, si recte factis veluti mercedem polliceatur, quod
illius tantum amplitudo et splendor est; ipse enim non tantum movet
ad operandum, sed vitam quoque non tantum tribuit, sed etiam servat.
Quo humana mens efficacius ad illius amorem adspiret, cum nos sic
suorum participes et haeredes facit, ut non tantum ditet, sed etiam ad
honores provehat, cum nostris operibus promittit, quod de sua liberalitate
donat. Non igitur potest vel consilium liberum vel meritum re
ipsa adseri, quantumvis nomina et mentionem nemo neget inveniri in
divinis libris, sed profecto non aliter, quam ut nomina sint earum rerum,
quae solius dei sunt propriae, et benignae ac familiares accommodationes
ac veluti mutua, nobis ob id maxime data, quod omnia illius
sunt et in illum omnia redeunt (nihil enim ei potest deperire) quodque
pii homines hac eius communicatione magis bonitatem dei quam suam
discunt agnoscere. Unde manifestum fit non esse hyperbolas ista:
<<Capilli capitis vestri numerati sunt; unus ex binis passeribus, qui
teruntio empti sunt, ne in terram quidem cadit sine providentia patris
vestri>> [Mt 10, 29f] et similes sententiae, quemadmodum quidam nostro
saeculo Logodaedalus mundo persuadere conatus fuit. Sed contra
ista sunt hyperochae atque hyperbolae: <<Si vis ad vitam ingredi, serva
mandata>> [Mt 19, 17], <<Qui fecerit voluntatem patris mei, meus frater
etc. est>> [Mt 12, 50], et quaecunque alia promissa nostris operibus
facta sunt. Non enim aliter sunt nisi per consequentiam vera, si instes.
Nam faciendo non reddimur fratres Christi, sed per electionem illum
cognoscendo et amplectendo; quis enim faciat quid citra propositum
et causam? Factis ergo non paratur fides, sed opera fide. Qui enim
dei voluntatem faciunt, iam factis tanquam fructibus ostendunt se deo
plenos esse. Si vero rem potius quam verba expendas, huiusmodi
promissa verae sunt hyperbolae, quibus divina opulentia in nos effundit
ac tribuit, quae eius modo sunt.
Unum hoc addam: cum Paulus fidem ex auditu esse Romanis
[Röm 10, 17] scribit, eodem modo viciniori et nobis notiori causae
tribuit, quod solius est spiritus, non externae praedicationis, quemadmodum
sacramentarii fere contendunt. Quod tam verum est, ut non
modo divinarum literarum testimoniis istis: <<Nemo venit ad me, nisi
pater meus traxerit illum>> [Joh 6, 44] et: <<Alii datur fides eodem
munere spiritus>> [vgl. 1 Kor 12, 9] atque similibus sic esse colligatur,
verum etiam usu deprehenditur; cum quotidie videmus quosdam evangelii
praedicationem audire quidem, sed nihilo magis credere. Non est
igitur alia mens Pauli quam: necesse esse, quantum scripturae exemplis
constet, ut praedicetur verbum, quo deinde, <<qui incrementum dat,
deus>> [vgl. 1 Kor 3, 6f] velut instrumento fidem plantat, sed sua viciniore
ac propria manu. Est enim et apostoli opus a dei manu, sed
medium. Ipse vero tractus internus immediate operantis est spiritus.
Et, summa summarum, sic omnia, quae circum hominem fiunt, sive
ad corpus sive pertineant ad animum, a deo sunt, tanquam vera et sola
causa, ut nec peccati opus ab alio sit quam a deo, quantumvis illi non
sit peccatum, ut inter prima diximus. Cumque vicinioribus sive instrumentis
sive causis quid tribuimus, non magis illorum est, si rem
ipsam penitius spectes, quam agricolae suus proventus. Qui si ab illo
esset, cur non ita prospiceret rebus suis, ut penuaria sua semper omnibus
abundarent? Cur penuriam non longissime arceret? Sed est alius,
qui omnia praebet [vgl. 1 Kor 8, 6], quantumvis ille manum a stiva
reducere nunquam potest aut ociari [vgl. Lk 9, 62]. Sic quicquid agamus
cogitemusque, dei agentis ac omnia disponentis est.
Et ne quem vel haec de infantibus quaestio solicitet: cum omnes
electi electi sint ante mundi constitutionem et infantes fidelium de ecclesia
sint, non esse dubium, quin, cum moriuntur infantes, per electionem,
quam firmam manere perhibet apostolus [vgl. Röm 9, 11], recipi i n beatorum
numerum. An igitur omnes, dum sumus infantes, electi simus
an minus (loquor autem de nobis, qui intra ecclesiam et nascimur et
vivimus; nos enim secundum Isaac filii sumus [vgl. Röm 9, 7], gentes
autem secundum Ismaëlem)? Si omnes electi sumus et firma manet
electio [vgl. Röm 9, 11], iam, quomodocunque vivamus aut credamus,
posteaquam adolevimus, salvi tamen evadimus; qui enim semel est
electus, semper manet electus. Si minus, ergo, qui moriuntur infantes
et non sunt electi, aeterno addicentur suplicio nihil tale commeriti,
cum ab originali morbo beneficio Christi sint liberi et scelus ipsi nullum
admiserint. Et ut adperte capiatur, quod volumus, sic exempli
causa quaerimus: Jaacob et Esau cum infantes essent, uterque censebatur
intra ecclesiam, nam uterque symbolo circumcisionis inautoratus
erat. Cum igitur Esau repudiatus esset dei voluntate, antequam
in utero conciperetur -, si infans fuisset mortuus, anne in beatorum
numerum receptus fuisset an minus? Si receptus fuisset, ergo non fuit
firma repudiatio et consequenter nec electio; Esau enim non fuerat
electus et postmodum oportuisset electum fieri. Si non fuisset relatus
inter indigetes, iam nihil profuisset intra ecclesiam censeri aut eius
tessera inautoratum esse. Et sic intra ecclesiam censeri non esset certum
testimonium, quod essemus filii dei. Quanquam autem haec quaestio
de illarum potius esse numero videatur, quae curiosae magis videantur
quam piae (quae enim a domino fiunt, prius iure et recte facta
esse debemus cognoscere, quam causas, cur sic fecerit, exigere), veruntamen
cum impium non sit ea, quae indubie cognoscis recte a domino
esse facta, contemplari et admirari, deinde ex eorum usu etiam causas
deprehendere, cur facta aut sic facta sint (nam et numen ipsum, in quem
usum solem et lunam produxerit, causas adsignat), iam irreligiosum
non erit his quoque satisfacere, qui, ut religione non vacant, sensu tamen
adeo mediocri sunt praediti, ut temere offendant, non ad religionem,
quae illis firma manet, etiamsi multa ignorent, quae aliis in
promptu sunt, sed ad lucem sive scientiam offendunt, quae in dei contemplatione
non postrema pars est; quae quidem offensio etsi fidem
ledere non potest, attamen intellectum crebro solicitat. Ut enim unum
ac solum numen esse credere eoque fidere omnium est, qui veram religionem
habent, ita quomodo aut quale sit numen, id peritorum et illustri
intellectu praeditorum, immo familiarius a deo doctorum est. Sic
ergo respondemus: neque Esau neque Jaacob potuisse mori, quantumvis
mortales communi lege, dum infantes essent. Aeque enim ante
conditum mundum divina providentia de illorum gestis ac vita constituit
atque de illorum productione ac generatione. Si enim capilli capitis
nostri in numerato sunt [vgl. Mt 10, 30], si divinam sapientiam nihil
latere potest, si providentia nuspiam cessat, si bonitas nihil negligit
aut posthabet, constat ea, quae vitam et existentiam sequntur,
non minus disponi quam illas tribui. In causis enim hae duae sunt praecipuae:
efficiens et finis. Nihil autem a divina sapientia cum possit citra
finis contemplationem fieri, iam colligitur nihil produci ab ea, cuius
finis et ea, quae ad finem usque comitantur, non sint longe ante prospecta
et statuta, quam producantur. Vita igitur et actio non minus
sunt a divina providentia cuivis homini constitutae atque ipsa nativitas
et generatio. E diverso autem et mors ac fili fatalis incisio non minus
ordinata est ac productio et vitae ratio; ea enim proprie finis est.
Ex quo colligitur, quod nullus infans vita defungitur, cuius fata non
sint ab aeterno constituta, et quod nulla virtus efficere potest, quod is,
cui terminus hic aut ille positus est, eum transilire possit. Nam et anni
quindecim, quos auctarium dominus Ezekiae adiecit [vgl. 2 Kön 20,
6], ante mundi constitutionem repositi erant, ut adiicerentur; quod
enim semel constitutum est, perpetuo firmum manet. Ezekiae ergo
finis sic constitutus erat, ut anni sic adiicerentur et post illos tandem
Atropos stamen vere incideret, quae prius incisionem tantum comminata
erat. Cum igitur neque Esau mori infans potuerit, quia dominus
aliud de illo constituerat, neque filiolus ille David, quem ex perfido
et nequam adulterio [vgl. 2 Sam 11] tulerat, superstes vivere [vgl. 2
Sam 12, 15ff], quia dominus eum decreverat occidere, constat, quod
dum infantes fidelium moriuntur, signum esse divinae electionis et ad
gloriam beatorum vocationis; rapiuntur enim, ne malicia mentes illorum
vitiet, hoc est: ne scelerata vita mundo quoque prodant, si repudiati
essent. Qui superstites manent et contumaces ac rebelles quemadmodum
Esau fiunt, in hoc servantur, ut abiectio ipsorum ac repudiatio
impia vita manifestetur. Qui vero superstites ac pii deumque timentes
manent quomodo Jaacob, in hoc servantur, ut recte factis illorum dei
benignitas ipsorumque cooptatio patefiant. Interim vero, dum intra
ecclesiam infantes aut pueri censentur, neque nobis constat, qualesnam
futuri, et an vitales an morituri sint, idem iudicium sequimur quod de
adultis, de quibus sic sentimus: esse de ecclesia, esse electos dei, quamdiu
enormibus ac impudentibus factis sese non produnt esse reprobos.
Ut ergo inter adultos multi sunt, qui reprobi quidem esse a nobis non
deprehenduntur, donec perduellione id produnt, et contra multi sunt,
qui, etiamsi aliquamdiu scelerate vixerunt, in viam tamen redeunt et
poenitentia vitaeque candore electos sese esse a domino ostendunt, sic
in genere omnes ex Christianis parentibus (de his enim habemus adpertum
promissionis verbum) natos intra filiorum dei numerum complectimur.
Interim vel electionem ipsorum deus aut accelerata morte
aut producta diutius innocente vita, quae ex fide sic ducitur, ostendit,
vel longa, sed profligata vita repudiationem ipsorum prodit. Ut sic de
nullorum electione simus certiores quam de illorum infantium, qui intra
puericiam tolluntur, dum adhuc sunt sine lege. Vita enim humana non-nunquam
non vere, sed in speciem innocens est. Porro infantium, qui a
fidelibus sunt, nulla potest esse labes; originalis enim per Christum
expiata est (<<nam ut in Adam omnes sumus mortui, sic in Christo
omnes sumus vitae restituti>> [1 Kor 15, 22], qui scilicet vel credimus
vel ex promissione de illius ecclesia sumus); labes autem facinorum illos
nulla contaminare potest; nondum enim sunt sub lege. Cum autem
nulla causa disiungat a deo quam peccatum et illi ab omni sint peccato
alieni, iam constat nullos aeque tam irrefragabiliter inter electos esse
sciri quam eos infantes, qui intra puericiam fato funguntur. Defungi
enim in illis electionis signum est perinde ac fides in adultis. Et qui
reprobi sunt et a deo repudiati, in hoc statu innocentiae non moriuntur,
sed divina providentia servantur, ut repudiatio illorum criminosa vita
notetur. Haec vera esse superiora omnia convincunt, nisi providentiam
quis neget, quo cum nobis non est res.
Hactenus de homine, quomodo et ille et eius universa non minus a
deo fiant quam illa, quae mente aut animo carent.
Exemplorum vim superiora omnia confirmare
Caput VII
Satis iam liquet deum non esse ut hominem. Huic enim saepe tam infoeliciter
cadunt consilia, ut dicat: <<Non putaram>> aut: <<Hac non successit;
alia adgrediamur!>> Illi nullum imprudenter capi consilium potest.
Immutata igitur manent, quae constituit, quia omnia praevidet, ut
coeptis eius nihil queat accidere, quod noceat aut impediat. Firma manent
eius decreta, quia firmus ipse est et incommutabilis. Hinc colligitur,
quod, qualis unquam fuit in creaturas suas, hodie quoque talis
sit, ut, si unquam bonitate sua bonos prosecutus et iusticia pessimos
insectatus sit, idem hodie quoque pro voluntatis suae libertate servet.
Qualis igitur in electos unquam fuit, talis nunc est, sic et in repudiatos.
Qualis principio in creaturas omneis, talis etiamnum in omnes est.
Priore igitur loco exempla proferemus, quibus res inferiores homine
non fortuito ferri, sed providentia geri demonstrabitur. Cum cataclysmus
tempore Noë sic videatur ingruisse ac inundasse, quasi natura
(ut philosophi vocant) illum invexerit; ruptis enim coeli cataractis
perpetuo quadraginta dierum nymbo depluisse traditur -, quod tamen
nulla natura, sed autor rerum omnium, qui vere natura et virtus universorum
est, faciebat, qui non modo intumescere et alveos egredi
flumina iubere potuisset et cuncta citra imbrem mergere, sed unico
verbo occidere, immo in nihilum redigere, protinus ut virtutem suam
retraxisset. Hoc tamen modo, puta impluvio, voluit mundo novam
faciem induere. Quod ubi statuisse illum intellexerimus, iam nullo
negocio videmus, sive olim constituto rerum ordine pluviam naturalem
invexerit, sive extra ordinem excitaverit, non temere pluisse, cum mundus
mergeretur; quanto minus temere pluit, cum hominum bono terra
imbuitur? Ut enim demus tunc naturaliter omnia superne ac inferne
convenisse, ut tantam vim aquarum redderent, illud tamen antecessit,
quod divina providentia, cum mundum conderet, praevidit ac disposuit,
suit, ut cuncta suo ordine ac tempore fierent. Nequit ergo aliter fieri,
quam quod providentia ab aeterno ista simul constituerit, et mundum,
qui pessimus erat futurus tempore Noë, punire et cataclysmo mergere.
Ex quo sequitur, quod, sive superna eo tempore naturaliter sic
fuerint constituta, ut istam aquarum vim profunderent, sive novo miraculo
aquae sint deiectae, utrumque tamen simul ita patuisse divinae
providentiae, cum crearet mundum, ut vel supernorum cursum et ordinem
sic temperaverit, ut tunc, cum scelerati perdendi essent, tantum
aquae propinarent, vel supernis peculiarem cursum servantibus novo
miraculo nefarios aquis strangularet.
Cum orante helia post tantum annorum curriculum pluvia redditur,
nubecula non maior hominis planta prodit; ea perinde augescit ac
solent nubes; deinde tam largos imbres effundit, ut omnia sibi restituantur
[1 Kön 18, 41-45]. Quae pluvia si fortuita fuit aut naturae
virtute, non providentia data, quis certum potuit Heliam reddere
de illius adventu, qui tam constanter pluviam promittebat, praesertim
in negocio tam arduo, in quo imbres velut testes, quod dominus,
qui promiserat, esset deus, produxerat? Dei ergo providentia et dispositione
cum coorti sint, iam nostra nihil refert, supernorum constitutione,
quae hoc tempore sic coierint, an novo miraculo sint profusi;
dummodo istud sciamus, quod providentia ante mundi constitutionem
sic universa praevidit et praesentia habuit, ut hanc constellationem,
quae tantam aquarum copiam redderet, sciret concursuram cum mundi
malicia, quam tempore Noë aquis abstersit. Hanc quoque imbrium
vim, quam post tantam siccitatem induxit. Nam sive ex ordine sive
extra ordinem ista usuvenerint, providentia tamen facta esse probant
monitio et praedictio. Ex ordine enim si cum hominum malicia concurrebat
naturale diluvium, relucet sapientia et providentia. Si extra
ordinem effusae sunt aquae, iterum deprehenduntur cum istae tum
iusticia et potentia. Extra ordinem enim miracula facit deus, ne astrologi
et, qui horum similes adversus numinis monarchiam belligerantur
instar gigantum, perpetuo possint omnia nescio cui naturae tribuere,
sed velint nolint maiorem virtutem, quam visibilia habeant, agnoscere
cogantur, cum ignem coelo labi et urbes quinque subito elambere [vgl.
Weish 10, 6], solem in medio cursu nunc sisti, cum Jesus imperator
luce ad hostium persecutionem egeret [vgl. Jos 10, 12f], nunc vero lucem
ponere et obscurari, cum Jesus mundi salvator moriendo hostem
superaret [vgl. Lk 23, 45], vident. Imbres igitur isti, quibus aut diluvium
aut telluris refocillatio constitit, si providentia effusi sunt, cur
ullum imbrem naturali nescio cui virtuti tribuemus? An enim providentia
ista, quae entelechia est, interim vigilat, interim stertit? Si vero
temere illati sunt imbres, cur soli imbres temere propinantur et non
omnia? Si omnia temere feruntur, sublata erit providentia, qua sublata
numen quoque tollitur; si enim quicquam omnium temere fertur,
iam quicque temere ferri necesse est. Si enim providentia in uno
cessaret, non esset providentia, universorum enim esse oportet, quia
potentia numinis omnium est, et si non esset omnium, non esset numen.
Quod si potentia omnium quidem esset, providentia non itidem,
iam non essent pares omnes numinis dotes et perinde numen non summe
simplex. Ex quibus constat, quod, si unus imber providentia funditur,
omnes funduntur eodem fonte. Non minus ergo propinantur nunc
imbres numinis ordinatione quam olim, aeque siccitates, annonae
ubertas et angustia. Lationes igitur et constitutiones supernorum
patet providentia, non natura, nisi κατ̓ ἀντονωμασίαν naturam pro
numine capias, geri. Sive enim Heliae imber olim constituto ordine
supernorum datus est, non novo miraculo, providentia datum oportet,
quae ante mundi creationem simul vidit et istam astrorum constitutionem
et illam hominum necessitatem concursuras esse. Sive novo miraculo
datus est, providentia factum est; quis enim miracula facere
quam is, qui omnia moderari ac regere potest? Eclipsis enim, terraemotus
ac fulmina quamvis rudi adhuc mundo pro miraculis haberentur,
deprehensa tamen sunt naturaliter, hoc est: supernorum constitutione,
utpote viciniore et notiore causa, fieri; quae cognitio admirationem
eis ademit, cum tamen non minus sola virtute numinis
efficiantur quam ea miracula, quae praeter ordinem fiunt. Et eo sunt
mirabiliora, quo semel constitutus ordo officium suum facit ac servat
imperpetuum, quam ea, quae solum in horam ac pro re nata fiunt. Naturaliter
itaque, hoc est: ex ordine principio constituto fusi imbres,
quamvis per instrumenta nobis viciniora et notiora dari videantur, non
tamen minus sunt providentiae, quam cum miraculo fiunt. Dicam huius
nostri temporis exemplum: In annum vigesimum quartum supra millesimum
ac quingentesimum astrologi diluvium ac internecionem rerum
omnium comminati fuerunt; prophetae autem etiamnum imminere
orbi, praesertim Christianorum, ultima canunt. Illi dum astrorum
coitionem ac simultatem perpenderunt, hi vero, cum impietatem et
morum corruptelam, quae ubi humana invaserint, iam nulli astrologorum
tam certi sunt ex arte sua annorum foelicium aut infoelicium,
quam certi sunt prophetae divinam ultionem in manibus esse. Praeteriit
annus ille, et terram nobis, utcunque locis quibusdam amnes
extulerit (apud Helvetios tamen multis annis flumina non minus
intumuerunt), ad habitandum ultra reliquit. Nisi quod timendum est
vitiorum lernam, iusticiae publicae oppressionem, fastum, luxum
et pessimam malorum omnium impudentiam diluvium longe nocentius,
quam si corpora tum hominum tum iumentorum mergerentur,
invectura esse, id quod prophetae multo verius quam astrologi cecinerunt.
Quamvis interim utrique alteros strennue contemnant, cum contra
se mutuo magis observare deberent. Astronomus cum videret astra
severiter minari, mirari simul numinis sapientiam debebat, quae supernorum
rationem sic a condito firmamento temperaverat, ut fatalis intemperies
eadem tempestate, qua conscelerata erant omnia, ab illis
immineret. Prophetae vero, ut immodicam et procacem astrologorum
divinationem iure elevant, astronomiae tamen beneficium non magis
contemnere debebunt quam astra ipsa. Ut enim organa sunt, per quae
divina virtus sese infundit, sic eorum rationem nosse nihil aliud est
quam divinae operationis nosse rationem. Unde prophetae, quantum
ipse video, adspernari astronomicen tam non debent quam ullam disciplinam.
Motus ergo isti, quibus nunc quassatur mundus, nec temere
nec astrorum indignatione fiunt, sed divina providentia, quae universa
sic constituit, ut et prophetae divinam ultionem intentare et astronomi
futura mala praedicere possint, quae ambo dei bonitate ostenduntur,
quo adpertior fiat nobis via ad poenitentiam et salutem. Tam ergo
abest, ut astra praeter inferiorum rationem ferantur, ut a condito
mundo illorum vis ac ratio ad rerum humanarum rationem temperata
sit. Quod si nunc ista sic usuvenisse videmus, ut astrorum vis iuxta dei
indignationem ipsa quoque irata mortalibus visa sit et astra nihil quam
divinae virtutis instrumenta sint, constat illa perpetuo nutui dei subiici
ac regi, neque ab illis unquam quicquam esse temere. Nam si unum
aliquod temere ab illis esset citra dei providentiam, eadem ratione
omnia fierent temere; semel enim cessare providentiam in universum
illam tollit, ut antea ostensum est. Quod si theologi et astrologi ex
aequo consyderent, nullum posthac fore inter illos dissidium speramus.
Hi enim a frivola divinatione temperabunt; isti vero providentiam
adserere non detrectabunt, quos astra terruerunt a providentiae adsertione,
quia ipsa non ut organa divinae virtutis, quae sic a divina sapientia
essent condita, ut numinis nutui semper servirent, consyderabant.
Isti vero, cum in astris ipsis steterint, re inanima, nec autorem et motorem
eorum reveriti sint, audacius definierunt. Possunt itaque astronomi
ex artis suae certis et indubitatis ἀξιώμασι, hoc est: dignitatibus et
principiis monere, non definire, cum quod multa frivola in eam disciplinam
irrepserunt, tum quod numen astrorum animus pro nutu suo
illa regit, per illa, quae vult, operatur, istis, quae vult, dat, non quae
nos volumus aut docemus eis dari. Theologi autem clarius possunt
providentiam agnoscere, cum astra non quasi quoddam peculiare ac
divisum a numine, sed virtutis eius organa esse consyderant. Hactenus
de supernorum lationibus; his enim impressiones, constellationes, ut
vocant, fulgura, fulmina, demissiones, elevationes, ventorum mutationes,
terrae motus ac tempestates et, quicquid superne aut inferne
virtute coelestium aut supernorum geritur, comprehendi volumus,
quod omnia ista, quae coelitus geruntur, providentia et praesenti
virtute numinis gerantur. Nec est, cur sic cogitemus: astris dei quidem
iussu et ordinatione multa geri, quae tamen non sit necessarium deum
ipsum scire aut intentum esse; quasi vero virtus ista, quae numen est,
fatigari aut nimio labore fatiscere queat, ut illi parcamus, ne omnia
videndo, iubendo, operando fessa Atlantem aliquem requirat, qui,
donec illa respiret, oneri humeros supponat. Est enim numinis ingenium
et vis ea, quae operando consistit et ab ocio alienissima; ubicunque
enim requiritur ocium, ibi opus est respiratione; ubi respiratio
quaeritur, isthic premit opus; ubi opus premit, ibi sequitur defatigatio;
ubi defatigatio est, isthic est et infirmitas, quam longissime abesse
a numine oportet. Non ergo vilescit divina virtus cuncta operando,
inspiciendo et constituendo, sed hisce delectatur, haec amat, haec solet,
hoc est: id eius ingenium requirit. Cum enim de fortuitis constet, quod
numen istorum rationem teneat, ut iam probabimus, ecquae tandem
erunt, a quibus possit abhorrere?
Fortuitorum nomen a vera religione abhorret; forte enim fortuna
nihil fieri potest, si omnia providentia geruntur. Porro quae sic fieri
creduntur, cum ostenderimus a numine data opera fieri, spes erit, etsi
nomen fortuitorum sive, ut neoterici locuti sunt, contingentium maneat,
re tamen ipsa patefieri dei opus esse, quae fortunae aut casui referuntur.
Id autem sic adgrediemur, ut primum earum rerum exempla
producamus, quae circa res aut inanimas aut intellectu carentes facta
sunt, ubi tamen manifesta numinis opera et cura deprehenditur, secundo
vero ista, quae circa hominem.
Cum prophetae discipuli securicula in flumen e manubrio delapsa
esset [2 Kön 6, 5], casus nimirum fuit. Sed cum propheta praeceptor
lignum ad revocandum ferrum demittit et illud obediens ex imo renatat
[2 Kön 6, 6], miraculi tum novitate tum magnitudine deprehenditur
in hoc excidisse ferrum, ut et prophetae sanctitas et cum deo familiaritas
patefieret.
Errantes asinae, post quas indagandas Saul paterna domo abierat
[1 Sam 9, 3ff], satis ostendunt dei ordinatione abductas esse, cum filius
asinas quaerit et regnum reperit, quod non quaesierat; pater vero non
tantum, quas solicitus desyderabat, asinas, sed filium quoque regem,
quod nunquam cogitaverat, recipit.
Asina, quae cum pullo ad paupertinorum usum in bivio prostabat
[Mk 11, 2], huc acta credetur temere, cum rex regum et dominus dominantium
[1 Tim 6, 15] eam inscenderit, cum iuxta vatum carmina
[Sach 9, 9] Jerosolyma intraret? Funium fragmenta, quae Christus
in templo temere collecta in flagrum concinnavit [Joh 2, 15], temere
iacuisse autumabimus, cum his foeneratores aede sacra expulerit? Ficus,
quae vel natura vel pariendo effoeta sterilis nihil quam cum foliis stabat
[Mt 21, 19], fortuito sata ante tot annos putabitur, cum eam tanta
indignatione ad perpetuum hypocriseos detestationis exemplum execretur
Christus? Pisces certe non temere tota nocte a verriculo Simonis
abhorruerant, cum deinde Christo adveniente ac spem resumere
iubente catervatim sese ingerunt [Lk 5, 5f]; adparatus enim
erat ad miraculi magnitudinem, quo tantam vim piscium capiebant.
Temere non aderant quinque panes ordeacei et duo pisces [Joh 6, 9]
nec favus mellis cum reposita piscis assi parte [Lk 24, 42], cum utrobique
miraculum, quod sequebatur, providentiam testetur. Sed fastidium
prius copia testimoniorum inveniam, quam inopia convincar;
adeo plena sunt omnia exemplis. Taceo enim adperta scripturae testimonia,
ut nusquam non videamus providentia fieri ac disponi, quae nos
fortuito perhibemus ferri. Ad ea igitur exempla, quae circa hominem
usuveniunt, transimus.
Exemplum Joseph totum huiusmodi est, ut nullo alio aeque providentia
rerum universarum adseratur. Praetexta variegata amicitur
puer [Gen 37, 3], non est temere; postea enim rectius internoscitur,
cum pecuino sanguine sic esset imbuta, ut exuvii a bestia lacerati speciem
praeberet. Somniat [Gen 37, 5ff], non est temere, cum et odium
fratrum in se expositione irritat et, quod aliquando verum futurum
erat, praesagit. Incidit imprudens in fratrum scelus [Gen 37, 11], non
est temere; cum enim flagitium ad parentem defert, et magnanimitatis
indolem prodit et fratres ad perpetrandum, quod deus constituerat,
accendit. In agro cum pascentes fratres invisurus est, errat et in viam
reducitur [Gen 37, 12ff], non est temere; hoc enim et alacritas pueri
etiamnum teneri manifestatur et providentiae cura, quae erranti obtulit,
qui iter corrigeret. Quid multa? In cisternam abiicitur, extrahitur,
venditur, praetereunt Ismaëlitae [Gen 37, 24-28]; quid horum fortuito
factum est - cum adperte videamus mercatores, genus hominum
non semper utile, hic ad optimos usus hac iter fecisse, qua Joseph
emerent, eum hominem, qui pater patriae aliquando futurus erat?
Adulterii reus fit, inter captivos sordet; somniant alii, quod illi liberationis
occasio fit [Gen 39f]. Expositionibus suis probat somnia quoque
nunquam tam vana esse, quin ad aliquem usum a providentia ingerantur.
Ut enim physicos praetereamus, qui corporum constitutionem
facile ex somniis deprehendunt, praetereamus item cum id somniorum
genus, quo aliquid utile vel nunciatur vel discitur, tum id quoque, quo
vel crapulam suam damnat gulae deditus vel iram et libidinem, qui
cupiditatibus iactatur: si hoc solum de somniis auferremus, quod, cum
eorum meminimus, deprehendimus animam esse immortalem, cum
enim ne somno quidem quiescit, sed species quasdam (quomodo animalia
quoque), fabricatur, quas etsi plerunque vanas esse deprehendit,
cum tamen eae species memoriae post somnium haerent (quae animalibus
evanescunt), quomodo non probat sese nobis entelechiam esse,
hoc est: irrequietae ac infatigabilis naturae substantiam? Si hoc, inquam,
commodi de insomniis solum reportaremus, satis esset ad probandum,
ne somnia quidem, leviculam rem, citra providentiam adparere.
Ut ita Joseph vita universa nihil quam testimonium sit providentia
cuncta geri, adeo nihil est in illa, quod, suo quodque tempore, non
ostensum sit dei iussu et ordinatione factum esse. Sed cum huc diverticuli
egressus sim, scio non defore, qui haec nimis diluta aut etiam
vana esse dicant, ob id autem maxime, quod somniorum interim tam
frivolae sunt species, interim vero tam foedae, ut turpe videatur providentiam
ad tam humilia detrahere. Qui sic accipiant: cum ipsa sese
providentia demiserit (quod enim ad benignitatem eius attinet, nihil
illi nimis est; consydera humanitatem per singula, quam dei filius vere
adsumpsit), ut somniis res magnas nunciaverit, cur nos audaciae quis
audeat arguere, cum ei somnia quoque referimus? Praesertim cum hac
in re ab uno ad omnia, a particulari ad universalem valeat argumentatio.
Sequitur enim: providentia semel deprehensa est siccitate extenuasse
annonam et rursus pluvia restituisse; ergo providentiae annona
semper curae est; ergo, quae ad hanc curam pertinent, sive negare velit,
sive abunde propinare, nunquam obmittit. Semel enim neglexisse providentiae
cum lucem tum vim ex toto tollit; quemadmodum supra
satis ostensum est. Tum deinde ex quibus insomniis nihil secutum est,
etiamsi solummodo stultam narrationem somnii aut cogitationem, immo
frustraneam recordationem consyderamus? Qui enim vel aliis somnii
vanitatem narravit, nunc serios aut noxios sermones interrupit, quo
deus ad aliquid proficue utitur, quantumvis ipsi usum illum aliquando
serius, aliquando nunquam deprehendamus. Nunc occasionem vel sibi
vel aliis alia atque alia cogitandi dedit. Vel ipse somnium repetit, ad
quaedam sese vocat sive bona sive mala, quae illum cogitare vult providentia.
Si vero frustra requirit ac refodit somnium, ut quod evaporaverit,
itidem non fit sine usu, dum se aut a noxiis avocat aut ad frivola
laxat; haec enim omnia faciunt ad hominum consilia et cogitationes
aut promovendas aut irritandas. Consilia vero facta sequntur; vide,
quam non sint nullius momenti, quae nos, quanta sint, non perpendimus.
Cimicum, pediculorum ac pulicum generatio, quoniam invisa
sunt homini, indigna putamus divina providentia, sed si consyderemus
eam putredinem, ex qua ista ad hoc nascuntur, ut innoxie ab illa levemur,
iam videbimus hisce nihili rebus crudeles nonnunquam pestes
anteverti. Caprifici tabe nati culices ficus ad maturescendum demulcent.
Haec comperta sunt; ista etsi non aeque comperta, tamen aeque
certa sunt, quod videlicet ex putredine aut tabe nascantur, quae, nisi in
haec transirent, plus mali darent. Sic de tineis, muscis, tabanis, vermibus,
blattis, brucis, araneis, locustis et id genus minutis animalibus
sentiendum nemo dubitat, ex venenata scilicet ac nocitura, nisi in animal
transiret, putredine nasci, quo illa citra damnum homo liberetur.
Cum ergo illa, quae extra hominem sunt, eius bono sic commutantur et
in puriora transeunt, quanto magis, quae intra hominem fiunt, puta
cogitationes, insomnia, visa, consilia, studia neglectusque, non sunt
praeter rem, sed semper in usum aliquem aut sumuntur aut mittuntur.
Id quod nos haud sic reputamus, eo quod negligentiores nostri simus,
quam par sit, quamvis et hoc ipsum sit a numine, cum e diverso
intelligere debeamus pro electione aut repudiatione omnia facere
hominem. Qui a deo repudiatus est, omnia consilia huc dirigit, ut opes
ac voluptates paret, cumque boni viri nomen aut ambit aut retinere
satagit, omnia scelera sua per hypocrisim caelat aut pro virtutibus interpolando
et mangonizando indicat. Huiusmodi consilia quis parva
ducet, cum operibus tanto sint potiora, quanto praestantior est causa
opere suo? Nisi enim consilia antecedant, opera nulla sequentur. Nam
etsi imprudenti opus aliquod exeat, non imputatur; adeo magis aestimatur
consilium quam opus. Et opera reprobi ac devoti hominis geri a
providentia donamus, at consilia negabimus? Nunc autem, si et consilia
damus, cur non omnia, quae ad consilium pertinent, eodem iure
daremus? Qui a deo electus est, omne studium huc vertit, ut virtutem
veram, non simulatam comparet non sibi, sed dei gloriae et proximi
utilitati; his enim operam locat in ipsorum, non suum usum; summa
enim illi voluptas est vel deo gloriam dedisse, vel paravisse proximo
commoditatem. Hic quicquid audit, cogitat, suscipit, dextere tractat,
non terretur nec pedem refert; sed quicquid accidit, sic fieri oportere
cognoscit et his ad eum finem, quo tendit, perveniri. Huius universa
consilia, cogitationes et conatus quis a deo neget esse, qui numen in
omnibus observat ac reveretur? Id autem adeo, ut, cum per imbecillitatem
peccet, peccatum quoque suum in dei gloriam referat, quemadmodum
in exemplo David paulo post patebit. Nihil ergo omnium fit
aut geritur, quod non praesente numinis cura et virtute fiat et geratur.
Praetereo volens ac videns cum somnium, quod Madianita expergefactus
commilitonibus suis narrat [Ri 7, 13f], tum fortuitam explorabundi
Gedeonis ad illum adpulsionem [Ri 7, 9-15]. In quibus manifeste
videmus somnium in speciem valde absurdum non temere adparuisse
et Gedeonem ipsum quidem imprudentem, sed non sine dei
providentia in eum locum incidisse, ubi totius rei gerendae spem adpertam
invenit.
Fortuito et Bethsabea lotum isse et David isthuc prospexisse videntur
[2 Sam 11, 2]; sed cum tragoediae catastropham audimus, an
non prae admiratione horror nos occupat? Stupraverat ille coniugem
fidelissimi propugnatoris [vgl. 2 Sam 11, 4f]; et cum libidinem magis
incendisset quam implevisset, sceleratum consilium de perdendo innoxio
marito et ultionem nullam meditante capit, ut foeminae aliquando
consuetudine satiaretur. Succedunt omnia pro voto, ita ut propheta
duobus verbis flagitii granditatem, cum nulla quantumvis locuples et
fortis oratio satis amplificare posset, comprehenderet ac diceret: <<Rapuisti
et occidisti>> [2 Sam 12, 7ff]. Tum ille ad sese rediens sic se abiecit
et eo usque humiliavit, ut tantus casus omnis elationis repagulum esset
usque ad fata. Electus dei erat David [vgl. Ps 78, 70; 2 Sam 16, 12ff]
et vir iuxta cor eius [1 Sam 13, 14]; bene ergo cessit illi tantum nefas;
sed quid aliud cogitasse per omnem vitam credendus est quam: <<dominus,
deus tuus, in hoc scelus te labi voluit, ut te hominem esse agnosceres.
Prophetiae donum primarium dedit, robur, magnanimitatem,.
diadema, regnum, opes; salvatorem repromisit. Haec te potuissent in
transversum agere, si ille voluisset; sed benignior ipse in te est, quam
tu ipse fuisses; tanto crimine humiliavit, ne quid magnificentius de te
praesumeres quam de homine. Sic te facit liberalitatis exemplum deus
tuus, sic clementiae.>> Cum enim usque ad finem mundi sumus aliquos
confirmaturi, qui spe labi videntur, exemplum veniae David velut
speculum aut tabulam oppandemus, in qua misericordiae domini
promptitudinem ediscant. Haec igitur omnia fortuito usuvenisse dicemus,
ubi tanta exempla eduntur?
Addam ad superiorum confirmationem aliud exemplum. Secundo
Regum, ultimo capite sic scriptum est: <<Iterum accendebatur dei indignatio
adversus Israëlem et impulit David ex eis sic dictando: I et
Israëlis ac Judae peragito censum>> etc. [vgl. 2 Sam 24, 1]. Hoc
loco non potest adpertior adduci, quo doceatur non modo facta et
opera, sed etiam cogitatus et consilia nostra a domino suggeri et moveri,
sive bona sive mala sint.
Qualis Hieroboam ab ineunte aetate fuerit, usque dum Israëlem
scidit et idololatriam induxit, non est ut exponam. At quantumcunque
scelestus et audax esset, per prophetam Ahiam tamen regno velut
inauguratur, cum ille secto in duodecim partes pallio decem futuro
decem tribuum regi tribueret [vgl. 1 kön 11, 29ff]. Cum ergo vitulos
ille aureos proposuerit adorandos [1 Kön 12, 28ff], cur in regnum irruere
non tantum passus est deus, sed etiam iussit? Sic placuit illi.
Israëlem repudiaturus erat; his ergo consiliis rem adgreditur, ut
cognoscamus eius voluntate res geri, non nostro arbitrio.
Satis ergo sit tot exempla in testimonium produxisse, quod universa,
quae geruntur, sive illa fortuita sive praecepta aut deliberata vocemus,
praesente dei providentia geri, sive etiam inanimorum sint sive animatorum
et intellectu ac mente praeditorum; quantumvis ista, utputa
in tam altas ignorantiae tenebras propter carnis crassam pinguedinem
mersi, non perspicue videamus. Quod si quibus paulo sublimius ista
contemplari datur, dii boni, quanta voluptate fruuntur, cum ubique
deprehendunt sapientiam et bonitatem numinis, ut iam totius mundi
quantumvis pulchri contemplatio sordeat prae ista amoenitate, quae
occurrit, cum in deum ascendunt et facturae universi architectona
consyderant. Quae enim, putas, admiratio subit piam mentem, cum (ut
et huius gratiae aliquot exempla ac testimonia proferamus) iam dictum
Hieroboam consyderat, quod a deo constitutus fuit ad scindendum
Israëlem in duo regna, et mox eum, qui se inautoraverat, propositis
ad colendum vitulis aureis, prodit; quae res Israëlem primum, dein
et Judam pessumdedit; indignum enim facinus erat a deo vero ad
idololatriam pertrahere; sed imprudens consilium dei fuisset hunc talem
in thronum sublimare, qui defecturus erat, nisi ad hanc rem, quam
parabat, illius perfidia statuisset abuti. Cum, inquam, pietas, quae
secuta sunt, consyderat, tam abest, ut contra deum responsitet, ut
etiam consilia illius miretur et evehat. Statuerat summa bonitas
Judaicam gentem aliquo usque abdicare et cooptare idolis deditas
gentes. Ruinam ergo istam, quam in Israëlem missurus erat, per
Hieroboam παρασκευάζεται. Hinc enim labi coepit Israël, donec et
in Babylonicam et Romanam captivitatem abiret. Gentium autem
populi illorum loco inserti in cognitione numinis tunc triumpharunt.
Haec dum religio tam clare videt, nonne mirabili laeticia rapitur?
Adde, quod ad exempli utilitatem pertinet hoc facto nobis monimentum
ante oculos poni, quo dissensio trahant et rerum divisio, quamque
certum sit signum et irati dei et amittendae libertatis, cum violenti
ac irreligiosi homines praeficiuntur. Quod exemplum si spectaremus,
iam dudum perspectam habuissemus rei Christianae miserabilem
ruinam. Cum mollissimi et audacissimi hominum ecclesiam regunt,
regna vero pueri [vgl. Pred 10, 16; Jes 3, 4], ne quid atrocius
dicam, moderantur, quae non iam signa sunt lapsurae, sed labentis rei
Christianae? Quae spes relinquitur nobis? Quoties enim factum est,
ut populus aliquis, posteaquam disciplina et religio corruerint, salvus
steterit? Religioni praesunt prophetae; hi nunc fere sunt blandientes
caudae, ut prophetae verbis utar [vgl. Jes 9, 15]. Disciplinam tuetur
magistratus iusticiae custos; qui hodie sunt, dispeream, si Europam
percenseas, si unquam fuerunt corruptiores, iniquiores et violentiores.
Verum surdo fabulam; monitorem non audiunt, exempla non
spectant, immo metu trepidantem conscientiam et adcusantem non
recipiunt. Certa igitur haec sunt indicia irati dei, quodque nos adflicturus
est non minus quam istos olim. Nihil dici perhibet poëta
posse, quod non olim quoque dictum sit, at nos nihil fieri, quod olim
non sit factum credimus. Cum ergo numen sit eiusdem semper ingenii,
quae insania est non videre, quod, dum priscis peccando sumus pares,
parem quoque poenam laturos esse? Tam utilia nobis essent rerum
veterum exempla, modo illa intueremur; sed alio rapit impietas. Ad
me redeo: hoc boni secutum est Hieroboam seditionem, quod Judaei
tum exemplum perfidiae fieri incipiebant et exinde repudiationis
et gentibus ostium adperiri ad cognitionem dei. Nunquam enim post
captivitatem Babylonicam Judaei sibi restituti sunt, donec in
Romana propter crucifixum Christum toti pessum ierint.
Quod deus hominem lapsurum creaverit, multos tenet admiratio;
sed cum paulo altius rem reputant, quomodo tunc, cum hominem fingere
statueret, simul statueret filio suo illum redimere (protinus enim, ut
cogitaret de fingendo homine, videbat, ut casurus esset: sic nos loqui
humano more oportet), confestim vident incogitabilis precii fuisse, quod
homo sic est factus, ut labi posset; alias enim filius dei naturam humanam
nunquam adsumpsisset. Sic semper bona ex dei operibus sequntur,
etiamsi principia non sint absque aliquo insigni scelere.
Querebatur Jaacob filium suum Joseph a beluis discerptum esse,
cum fratres parricidium in illum admisissent [vgl. Gen 37, 31ff]. At universae
rei quam letus exitus? Credebat pater sese eo moerore confectum
iturum esse; sed et illi et suis, immo tot populis vitale fuit, quod
initio scelestissimum fuerat. Neque iniuriosus aut violentus est deus,
cum parentem tristicia, filium autem calamitate adficit; nam quis agricolam
adcusat, dum silvae, quam nutrit, partem servat ad tigna, trabes
et asseres, quibus domum excitet, partem vero ad ignem fovendum
consumat [vgl. Jes 44, 14ff]? An non utriusque partis usus hero commodus
est et utilis, immo necessarius etiam, adeo ut, quae pars igne consumitur,
magis sit necessaria, quam quae in aedificium coit. Sic miserabilis
casus Jaacob et Joseph, iustissimorum hominum, non redarguit
deum atrocitatis aut violentiae, cum quod magis sua sunt universa
quam nemus agricolae, tum quod omnia eius opera foeliciter exeunt,
non tum, cum nos cupimus, sed cum tempestivum est, quod ipse solus
novit.
Immane facinus perpetrabat Herodes, cum teneros et vagientes
pueros trucidaret [vgl. Mt 2, 16]; sed duo nobis inde commoda provenerunt:
unum, quod, cum Christus eas insidias evadit, videmus deo
custode ac duce factum esse quodque frustra pugnatur contra deum;
alterum, quod nobis exemplum relictum est impotentem excandescentiam,
crudelitatem et amittendi regni metum frustra furere. Quod utinam
hoc saeculo principes crebrius in animo commanducarent.
Breviter, passeres duo obolo coëmpti non dissociantur, ut alter in
terram cadat sine dei providentia [vgl. Mt 10, 29], quod ad quaevis
fortuita, ut vocamus, pertinere videmus. Deinde et capilli capitis nostri
numerati sunt [vgl. Mt 10, 33], quod ad contemptissima, humillima et
neglectissima pertinet. Nihil ergo tam abiectum est nostro iudicio, quod
non tanti sit, ut eius curam providentia dei habeat. Nihil enim illum
potest latere. Et quemadmodum pater familiae, qui domum refertam
habet omnigenis tum opibus tum armis, tum denique varia supellectile
diversisque instrumentis, nihil omnium ignorat, ubinam aut quomodo
sit, attritum an rubigine sordidum, integrum an fractum; nunc ista
ad utendum profert, illa vero recondit, nec quicquam est omnium, quod
queratur sese nimis aut minus tractari, neque patrifamiliae ulla imputari
potest iniuria, dum alias attrito crebrius utatur quam eo, quod
ocio perit. Sic totius mundi paterfamiliae deus nihil potest ignorare
omnium, quae in sua domo sunt, aut illorum curam negligere. Novit,
ut hic ocio torpeat et, velut Cato locutus est, non utendo pereat. Novit,
ut ille continuis aut cruciatibus aut laboribus deteratur et nihilominus
eo magis ac magis utitur. Isto aliquo usque usus est in gloriam
et opus suum, mox reponit atque alium ἐγχειρίζει, in manum sumit,
nullius interim iniuriae vel ignorantiae insimulatus. Relegatur Milo;
repulsam patitur Cato; David, ne regnum ineat, impeditur [vgl. 2
Sam 2f]; Chaleb ultimus sortem adit omnium Hebraeorum facile
fortissimus [vgl. Jos 14, 13]. His tam diu uti, donec abutatur et consumat,
providentiae placet, dum interim Clodius et Piso, Manasses
[vgl. 2 Kön 21, 9ff] et Absolom [vgl. 2 Sam 13ff] voluptando
et libidinando tabescunt, quos inertia velut rubigine perdit. Febre
laborant Petri socrus [vgl. Mk 1, 30par] et Timotheus [vgl. 1 Tim
5, 23], ambo in opere domini assidui; recte valent Herodes et
Nero, ambo per omnem obscenitatem spurcissimi. Sic liberum est
providentiae cuncta disponenti illis uti assidue ad publicam utilitatem,
ut vivae virtutis exempla proponat et ostendat, quanta res sit virtus
quaque via paretur; his vero vitiorum sentinas ac velut cloacas ostendere,
in quas foedam eluviem cuncta vitia exonerent. Queritur aliquis
tot menses sese decubuisse et paulo post discit, quantam inde vel commoditatem
tulerit vel incommoda vitaverit. Conflagrant aedes, sed
meliores restituuntur, et humiliatur, cui ea clades accidit. Saltant puellae,
altera ut honeste corpus et movere et ponere discat, altera ut turpi
gestu venalem pudiciciam amatori indicet. Ebrius fit per mensem
Cato, ut curarum [!] atque adeo mentis onerum [!] aliquando levetur.
Foetet hesternam crapulam Antonius, ut libidine et luxu sese mergat
ac perdat. Potitur monarchia Caesar, Brutus solvit, ille ut Romana
potestas, quae iam sibi ipsi gravis erat, rueret, iste ut Tarquiniorum
tyrannis evulsa aequitati futurae democratiae locum
daret. Sic omnibus bene utitur tam recte quam male factis, quamvis
interim hoc discrimine, ut electis, etiam quae nequiter faciunt, omnia
tamen bene vertant, repudiatis contra. At nos inter ista aut per impatientiam
aut per inscitiam querimur. Et universa ad hunc modum fiunt,
quia eius ordinatione et iussu cuncta geruntur.
Epilogus
Cum autem per immensum pelagus rerum admirandissimarum, quas
summis modo remis, quod volandum nostro metui potius quam navigandum
esset, attigimus, vecti iam portum aliquem prospicimus, tempus
est, ut vela colligamus. Superiorum igitur omnium brevem summam
et eam velut in aphorismos nunc in epilogo congeremus. Qui
tamen talis erit, ut quodque ex alio necessario pendere videatur.
Si numen est (esse autem oportet; rerum enim universarum unum
est principium, id quod nos deum adpellamus), providentiam quoque
esse oportet.
Numen autem illud sive principium intelligens, bonum ac potens esse
oportet. Nam nisi intelligeret, quomodo vel intellectus creare vel
opera in certas figuras producere posset? Si bonum non esset, quomodo
sua virtute consisteret? Haec enim est ruinae et corruptionis causa:
quiddam pravi ac vitiosi in se habuisse.
Consistere autem seipso oportet; nam si alio niteretur, iam illud aliud
summum esset; nos autem de summo loquimur, supra quod nihil est
neque esse cogitari potest. Si potens non esset, nec esset summum bonum
nec intelligens. Nam et intellectus potentia et virtus est, et bonum
nihil quam virtus est, virtus autem nihil quam recta operatio. Et omnino
summa ista res, quae deus est, ni summa virtus esset ac potentia,
non esset deus.
Intellectum illum summum esse oportet, aeque potentiam. Summus
intellectus non est, nisi omnia intelligat; summa quoque potentia non
est, nisi omnia possit, quantum ad legittimum posse attinet; nam malum
facere aut seipsum deponere aut in se converti hostiliter aut sibi
ipsi contrarium esse posse, impotentia est, non potentia.
Cum igitur universa intelligat, iam ideas rerum universarum in se
habet; cum universa possit, omnium potentia in illius arbitrio est. Cum
igitur simul, qui universa et novit et potest, bonus tam vere ac simpliciter
sit atque intelligens et potens est, iam surgit providentia. Is enim,
qui cuncta novit et potest, bonus non esset, nisi pro sua sapientia et
potentia cunctis prospiceret.
Cunctis autem cum prospicit, necesse est, ut et cuncta ex illo et in
illo sint; quamvis ex bonitate et potentia etiam istud eliciatur, quod
omnia ex illo, per illum et in illo sunt [vgl. Röm 11, 36]. Sua enim nimirum
sunt, quibus prospicit; nam si alterius essent, iam duo essent rerum
summae praefecta numina. Dum vero cunctis praeesse providentiam
admittimus, non debemus tam confuse istud intelligere, quam
quidam theologorum faciunt, qui, dum ore providentiam agnoscunt,
cum tamen de homine loquntur, ei quiddam, etsi perexiguum, liberum
faciunt, quod tamen pusillulum nescio quousque definitum velint, sed
sic providentiam pro sua amplitudine et perfectione agnoscere: si
quicquam esset, quod illam aut lateret aut declinare posset, iam aut
non esset summus intellectus numen aut non summa potentia. Nam
quacunque parte aliquid ignoraret, non esset isthic summa perfectaque
sapientia; et quacunque in re aliquid non posset, isthic non esset summa
virtus.
Si vero sciens ac volens quicquam praeteriret aut, cum posset, per
inertiam et torporem negligeret, iam summum bonum non esset. Quod
sic bonum esse oportet, ut boni prorsus nihil cogitari possit, quod non
sit ex illo, in illo et illud ipsum. Numen enim ut seipso est, ita non est
quicquam, quod seipso et non illo sit. Esse igitur rerum universarum
esse numinis est. Ut non sit frivola ea philosophorum sententia, qui
dixerunt omnia unum esse; si recte modo illos capiamus, videlicet quod
omnium esse numinis est esse, quod ab illo cunctis tribuitur et sustinetur.
Quo fit, ut ab illo nihil possit negligi; cum enim omnia ex illo et in
illo sint, iam nihil aut ex illo aut in illo esse poterit, quod ab illo aut
ignoretur aut contemnatur; vetant enim sapientia et bonitas.
Quibus colligitur nihil tam humile aut esse aut cogitari, immo somniari
posse, quod non sit aut cogitetur divina providentia. Quod autem
nos multa tum negligimus tum ignoramus tum denique contemnimus,
hinc est, quod numen non sumus; illi enim nihil vile est, quia fastidio
nullo capi potest; quod enim fastidio est obnoxium, miserum est; numen
miserum esse nequit, igitur neque ullius rei fastidio capi.
Cum autem providentia non tantum res ipsas earumque finem, sed
rerum quoque seriem, puta actiones, vitam, functiones, consilia et, quae
ad finem ducunt vel comitantur, curet (nisi enim hoc faceret, iterum
aut in ignorantiae aut malignitatis suspicionem incideret), constat nihil
tam abiectum nostro esse iudicio, quod apud illum non sit dignissimum
suo in genere ac utilissimum.
Quanto magis omnium operum rarissimum homo non est miser,
quantum ad genus adtinet; hic enim cum intellectu praeditus sit, supra
omnia sensibilia dignitate evehitur. Ea enim praeter hominem universa
intellectu carent, qui ex primis dotibus numinis praecipuus est. Ipsum
igitur dum cum numine communem, quantumvis mutuo, habet, iam
tanto est nobilior homo reliquis sensibilibus, quanto lux tenebris, volucres
reptibilibus [!] et anima corpore.
Non est ergo vel imprudentiae vel indignationis dei opus, quod homo
sic est factus, ut labi possit, quemadmodum et de angelo sentiendum
est; cum enim soli cum numine intellectum habent, dotem divinissimam,
et nihil tam infirmum ac humile est, quod non sit in suo genere
et optimum et utilissimum, iam et homo erit in sua classe absolutissime
divina providentia factus. Quae ergo imprudentes miseriae damus, foelicitatis
sunt. Labi potuisse a numine est inditum; fuit ergo insignis
alicuius boni causa.
Lapsus autem cum calamitatem [vgl. Gen 3, 17] attulerit, iam constat
lapsum non fuisse foelicitatem, neque etiam calamitatem, quae ex
eo secuta est, esse foelicitatem posse. Sed dum id expendimus, quod ex
lapsu homini adfulsit, nempe iusticiae cognitio, quae citra iniusticiae
vultum cognosci non potuit, quam tamen in se deus non potuit ostendere,
iam lapsum videmus bono nostro nostro generi insitum esse, ut
casu erroreque liceret discere, quod contendendo ac penetrando fieri
nequivisset.
Unde colligitur sic constitutam fuisse numini hominis conditionem,
ut casu suo clarius disceret, quid verum, rectum ac sanctum esset. Quod
si divina bonitas lapsui humano remedium non prospexisset tum, cum
sic casurum videret, iam frustra fuisset intellectualis creandus. Quo
enim illi intellectus fuisset usui, si vel pecorum ritu intermoriturus vel
ad supplicium tantum rapiendus fuisset? Verum cum mente praeditus
est homo, manifestum fit in hoc praeditum esse, ut commercium cum
summa mente habeat. Huius autem commercii spes omnis intercidisset,
si lapsui providentia medelam non procurasset. Immo temere
factura erat hominem, nisi tum, cum videret lapsurum, statuisset redimere.
Sempiterna etiam sunt consilia dei [vgl. Ps 33, 11; Jes 25, 1];
sempiternum ergo aeque est redemptionis consilium atque creationis.
Stat igitur electio dei firma et immota, etiamsi per filium suum praecepit
electos ad se transferre. Cum enim iusticia per contrariam iniusticiam
discenda esset et iniusticia nondum esset nata, quantumvis
iusticia aeterna esset, iam per legis transgressionem abortium hoc expelli
potuit, quod ubi prodiit, minime vitale erat. Quicquid ergo de
illo nascebatur, eiusdem futurum erat conditionis, ut sic porro in ipsis
providentiae penetralibus concipi redemptionem tam tempestive oportuerit
quam creationem hominis.
Iam si electio et redemptio coaetaneae sunt, firma manet electio,
etiamsi electus in tam immania scelera prolabatur, qualia impii et
repudiati designant; nisi quod electis causa sunt resurgendi, repudiatis
autem desperandi. Testes sunt David [Ps 51], Paulus [Apg 9],
Magdalene [Lk 8, 2], latro [Lk 23, 40ff], alii.
Igitur eadem ratione et vitae nostrae series ab aeterno prospecta et
constituta est, ut Esau quantumcunque mortalis providentiae tamen
custodia non moreretur, ni prius repudiationis suae nefariis sceleribus
experimentum dedisset [Gen 36], Abel autem servari non potuerit
ulla ope, cum providentia illum hinc transferre velut mundam hostiam
[vgl. Hebr 11, 4] constituisset, fratris parricidae manibus mactatum
[Gen 4].
Aequanimiter itaque omnis vitae sors est ferenda nec providentiae
expositione dicendum: <<Genio igitur indulgebo; si enim electus sum,
foelicitatem adsequar, quocunque modo vivam.>> Nam qui sic loquntur,
testimonium dant aut se electos non esse aut fidem ac dei cognitionem
nondum habere. Qui enim dei cognitionem habent, sciunt vitam esse
componendam ad nutum dei, qui vero fidem, sciunt se esse electos.
Electi autem, qui hoc sciunt, non possunt non videre, quod, quaecunque
lex vetat, ab eis abstinendum esse.
Omnia igitur cooperantur electis ad bonum [nach Röm 8, 28]. Omnia
quoque circum illos divina providentia fiunt neque quicquam tam
frivolum fit, quod in dei ordinatione ac opere frivolum sit. Nam etsi
catabaptistae, qui sese ferri spiritu sic videri volunt, ut subito, si
consistant ac subito progrediantur, spiritu referant acceptum, non errent
(non enim vivimus nedum movemur [vgl. Apg 17, 28] citra numinis
operam), at quomodocunque huiusmodi deo autore fiunt, ad
illorum tamen repudiationem, hypocrisim atque stulticiam prodendum
fiunt.
Ut, breviter, providentiam recte agnovisse piis ac deum reverentibus
maximum sit adversus prospera et adversa praesentissimumque antidotum.
Opes enim si contingant, forma, valetudo bona, liberi, honores,
ac providentiae beneficio data agnoscamus, iam quae, oro, menti cum
respiratio tum sedulitas adfertur? Illa, cum videt ista quoque, quae
ad corpus pertinent, a numine dari, quodque frui eis liceat, ista vero,
cum nunquam non satis cavet, ne illiberaliter dispenset, quae tam liberaliter
accepit. Ex illa gratitudo, ex ista custodia nascitur et vivendi
honestissima ratio. Si vero inopia, turpitudo, egritudo, orbitas, contemptus
ac repulsae contingant, et ea providentiae referemus accepta,
quantum, quaeso, adfert solatium in rebus tam duris? Quam magno credas
animo talem supra mundum ascendere et, quae sub se sunt, contemnere?
Posteaquam enim dixit: <<Divina providentia haec data sunt,
haurienda erunt igitur et intrepida mente sola patientia vincenda;
instrumentum dei es, te vult utendo, non ocio consumere; o te foelicem,
quem ad operam suam accersit>>, iam vitam istam paratus est dimittere,
cum totum quoque mundum videt nihil quam varios casus ac labores
posse promittere. An non ille noster lubens ac volens patietur,
universum etiam orbem si possideat [vgl. Mk 8, 36par], a se repeti?
Quis enim fundum non abdicet, unde nihil quam labor inutilis reportatur?
Huc autem adducit providentiae religio. Cum enim, quae fortunae
bona vocare solemus, cernimus sic iactari et variari, ut certo in loco
nesciant consistere, nisi mente capti simus, omnem operam admovebimus,
ut tamen ipsi firmi maneamus neque cum eis iactari patiamur, non
secus quam, cum adversus procellam post promontorium aliquod navis
impellitur, accingitur et ancorae eiiciuntur. Unde contra istorum motus
quis firmare poterit quam providentiae contemplatio? Quae fortissimo
pectori suas istas voces suggerit: <<Ne credas haec temere fieri,
meo iussu fiunt; facta oportet, aliter fieri nequit. Fortiter si feras, triumphum
ages pulcerrimum, non apud istos, qui adplaudunt etiam
sceleratissimo cuique, dummodo cruentum aliquod facinus designavit,
sed coram ista beatorum concione, ubi iustorum, virorum fortium,
sapientum, doctorum, piorum omnium, quotquot a condito mundo
fuerunt, nullus deest, ubi sese audacia non pro fortitudine, hypocrisis
non pro religione, non loquacitas pro doctrina, non eloquentia inanis
pro sapientia vendere possunt. Isthic enim ii soli conveniunt, qui solidam
virtutem,non scoriam quaesierunt. Isthic agonotheta praeest,
quem fallere nemo poterit quique neminem ipse fraudat aut fallit.
Si vero per inertiam ac desperationem laborem fugias, iam nemo te erit
ignominiosior; non enim potest falli dux, quem prodis, ipse enim arcanos
humani pectoris recessus perspectos habet, non poterit crimen
vel negari vel transferri; ipse enim in frontibus nostris scriptum videt,
quicquid fecerimus, et aliorum universa novit genera, ut mutati aut
interpolati legum tituli nihil possint. Nullae latebrae caelare potuerunt
Cain [Gen 4] et Rhomuli parricidium, stuprum David [vgl. 2 Sam
11] et Aegisti. Quo fit, ut, apud homines etsi criminis nomen possis
mutare, at non etiam apud deum [vgl. 1 Sam 16, 7].>>
Balaam [Num 22-24] huius fluctuationis, qua sibi animi nostri
non satis fidunt in providentiae cognitione, incertum solidissime suo
exemplo firmat. Acciverat illum Balacus, ut gentem Israëliticam
devoveret, adiectis haud penitendis pollicitationibus [vgl. Num 22,
5-7]. Deus autem vetabat, ne quicquam adversus hanc gentem ordiretur
aut caneret [vgl. Num 22, 12]. Hic vide, quae iactationes animum
eius divexent! Negat deus divinationem ac devotionem eius quicquam
valituras esse. Credit ille sine controversia deo [vgl. Num 22, 13f]. Sed
ex alia parte instant rex promissiones accumulans [vgl. Num 22,
15-18], cupiditas instar hydropis perpetuo sitiens et perpetuo bibens,
atque hominem in diversa trahunt, ut, quamvis strennue negaret sese
iturum esse, non minus tamen instaret strennue cupiditas [vgl. Num
22, 18f]. Cedit tandem deus profectionem hac cum lege: Adversus
Israëlem non quicquam molitor! [vgl. Num 22, 20] Cum in rem praesentem
ventum est, qui, quaeso, conatus capiuntur tam a rege quam a
divino? [vgl. Num 23] Nunc partem exercitus Israëlitici nequicquam
fascinaturi contemplantur [vgl. Num 22, 41ff], nunc totum
[Num 23, 13ff]. At quicquid tandem commentantur illius amittendae
tyrannidis, huius amittendi muneris timores, imprecatio pro dei iussu
ac providentia exit, non pro hominum adfectu.
Sic, inquam, luctamur et vacillamus in providentiae negocio. Ista
cum se sic nobis ante oculos ponit, ut vel inviti cogamur illam intueri,
observare et iussa capessere, tamen eventus quosdam pro nostra adfectione
nosipsos iubemus sperare. Quae audacia nonnunquam eo provehit,
ut vel ingrato numine nobis myrmecia Indorum polliceatur.
Veruntamen quicquid obstrepamus aut meditemur, dei consilium firmum
manet. Moliuntur tyranni, moliuntur his ad excogitandum rudiores
ac infoeliciores tumultuosuli quidam rustici: illi, quibus modis
herbescentem evangelii κόκκον [vgl. Mk 4, 19.31] strangulent, quo minus
exactiones immodicae internosci queant, quibus omnem tum lasciviam
tum luxum fovent, quo minus, quid rectum aut iniquum sit,
videatur, ne praevaricandi et calumniandi artes deprehendantur, ne si
quando, quidnam vis sit, quid vero ius, vulgo intelligatur, violentiam
suam iusti nomine non amplius possint tegere; hi vero, qua ratione ad
dissolutam petulantiam potius quam ad ingenuam libertatem evangelii
praetextu possint adspirare. Quid, hos non extimulat cupiditas perinde
ac Balacum et Balamum? Verum quod consilium tandem
exiturum est? Non, hercle, Balaci quantumvis furientis ac tyrannidi
metuentis (tuta enim erunt castra Israëlis [vgl. Num 22, 1] domini
praesidio), non Balami cupiditate ferventis (non enim quaerit lasciviam
aut iniuriam Christi euangelion [vgl. Röm 14, 17]), sed domini
consilium surget, quo ecclesiam suam statuit a pessimis ruderibus repurgare,
non inferre. <<Sed cur>>, inquis, <<permittebat profectionem
Balamo dominus, cum eam esset irritam redditurus?>> Ideo, ut stulti
videamus frustra capi suasore cupiditate consilia; quantumvis enim
aliquamdiu procedant, postremo tamen irrita fieri. Atque ideo, ut
videamus hanc inter carnem et spiritum inimiciciam nunquam componi
aut transigi posse, ut non uterque pro sua vel constantia vel contumacia
aliquid adversus alterum moliatur. Obstat Balamo angelus
[vgl. Num 22, 22ff]; recalcitrat asina et sessoris pedem ad maceriam
abstergit. Cur ista sic fiunt a providentia, praesertim cum uno verbo
perdere contumacius contendentem potuisset? Eadem opera requiremus,
cur hominem creaverit, cum tot ei labores perferendi sint, immo,
cur non ad superos subvehat, protinus ut natus est. Sed quid dico: ut
natus est - cur nasci patitur, atque adeo, dum vix par sit erumna
humanae nativitati? Bellae res sunt arbores, at cum non moventur, non
sunt tam nobiles atque eae res, quae moventur. Ita mundus non est in
hoc factus, ut nemo illo utatur. Porro cui usus fructus eius locatus est?
Homini [vgl. Gen 1, 26; 2, 15]. At si ille, ut inter prima demonstravimus,
nunquam veniret in mundum, an non tantum opus frustra esset?
Quis tot res sursum deorsumque aedificando, demoliendo, incidendo
plantandoque volveret? Hominis igitur ordo ac constitutio a providentia
talis est, ut in hoc mundo versetur aliquamdiu perinde ac poma
in arbore, et ut illa, cum permaturuerunt, leguntur et reponuntur, sic
noster ille in coelestia post huius mundi aestus horrea recondatur.
Interim rebellat caro. Hanc ergo compescere oportet nunc verberibus,
nunc donis ac muneribus. Hinc praebetur illi gustus bonorum futurorum,
isthinc malorum. Unde adparitionum tum terriculamenta tum
solatia. Hic solantur angeli, quo magis videat homo, quo loco habeatur
a numine. Hic terrent daemoniorum ac lemurum negocia, quo minus
homo sit negligens ad numinis monita minusque ad perversorum spirituum
partem deficiat.
Atque in universum, si, cur quidque factum sit, non ad numinis voluntatem
referimus, iam aut satis fuisse dicemus, si solus deus sese frueretur
citra omnes creaturas, cum istae illi nulli sint usui, aut numen
non esse; quicquam enim temere esse ab aliquo imperfectionem eius,
a quo est, prodit. Si autem numen imperfectum est, numen non est,
quorum utrumque ex aequo impium est et stultum. Nam et hoc omnino
irrefragabile est: aut providentiam omnia curare, nuspiam cessare ac
torpere, aut omnino nullam esse. Et si illa non esset, neque numen
esset. Quod quam impium et alienum sit ab homine, nemo non videt;
quorsum enim ille animo esset praeditus, quorsum intelligeret et veri,
iusti ac sancti cognitionem haberet? Si pecorum ritu et viveremus et
moreremur, nec intelligentes essemus nec iusti et aequi studiosi. Verum
cum simus, iam finis est, cuius causa tales sumus. Eum ergo
oportet praestantiorem esse cunctis, quae in hoc mundo sunt. Immo
ni summum bonum sit summus intellectus et summa virtus, humanam
mentem non quietam reddet. Patet ergo ad hunc modum redascendendo
a nostro intellectu ad numen perveniri, quod, ubi tenuerimus,
iam providentia eadem opera pervestigata est. Quae sese colentibus
et videndi cupidis magis ac magis exhibeat, opto, et post hoc exilium
fruendam praestet! Amen.
Quocirca, ut tandem finiam, Christianissime princeps reliquique
fratres, qui sub Christi signis stipendia facitis, crebro vos in providentiae
contemplationem recipite! Ibi enim universorum aestuum ac
procellarum respirationem atque interceptionem invenietis. Esto levi
manu ac velut in transcursu nobis omnia sint dicta, adde etiam, quod
argumentis ferme amplius quam scripturae testimoniis (quae tamen,
ut in loco non desunt, ita toti argumentationi fundamentum, quod
labefactari nulla ratione potest, suggerunt), speramus tamen rudibus
atque imperitis non nullam ascendendi occasionem ad clariora huius
materiae oblatam. Incise cogimur scribere atque relegere; hinc factum
est, ut inter relegendum quaedam deprehenderimus iterum atque iterum
repetita, quae tamen loco movere noluimus; sciunt enim periti
homines, quid iis usuveniat, qui nullo non momento ab occupationum
novo pulsu velut discerpuntur, ut non ambigam boni consulturos. Tu,
optime princeps, perge esse, quod audis, et servet te divina providentia
ecclesiae suae incolumem. Nos enim ingenue agnoscimus factum esse,
ut hoc muneris a nobis postulares, quo vel aliqua lux vel nostra stulticia
proderetur.
Tiguri XX. Augusti. M.D.XXX.