50
<< Nr. 49 | Index | Nr. 51 >>
De vera et falsa religione commentarius
März 1525
Huldreich Zwinglis sämtliche Werke, vol. 3 (Leipzig: Heinsius, 1914) (Corpus Reformatorum 90)
Jump to page 628 629 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649 650 651 652 653 654 655 656 657 658 659 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712 713 714 715 716 717 718 719 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912
De vera et falsa religione commentarius.
Christianissimo Galliarum regi Francisco,
huius nominis primo, Huldrych Zuinglius
gratiam et pacem a domino.
Scimus omnes, clarissime rex, quam parum civile sit, si quisque
ex grege audeat optimum quemque ex Christianorum numero adoriri,
quales hac tempestate non paucos esse videmus, qui praetextu
Christianae professionis non desinunt optimis maximisque hominibus
obtrudere, quae vel ipsa impudentia sua produnt se nihil Christiani
pectoris habere. Hoc enim non obturbat; tam abest, ut procaciter
aut scurriliter se ingerat. Scimus tamen iuxta haec, quam immane
sit, ac minime principe dignum, usque adeo superciliosum esse fastuque
turgidum, ut neminem ad congressum admittat praeter paucos
istos, quos ex omni hominum genere delegit, ut sibi et a consiliis et
ad omnem prorsus occasionem adsint. Hoc enim quid aliud sit, quam
principi cancellos circumdedisse, quos transiliisse nefas sit, imo ultra
ipsos cogitavisse non vacet crimine? Quis talem principem non dicat
esse multo miserrimum! puta, quod eorum ipsorum servus sit, qui
specietenus sui videntur esse servi. Non quod non sanctissima res sit
regem aut principem audire bona consilia, venerari senes, colere prudentes,
in precio habere sapientes; sed quod frequenter, ut sunt
humana, ii, qui a principibus supra modum propter veram etiam
singularemque aliquam virtutem coluntur, protinus ut mentem principis
possedisse iam vident, confestim degenerent, ac eo quocunque velint
abutantur. Quomodo in multorum aulis evenire videmus.
Verbo absit invidia; tam enim ignotae sunt nobis Gallicorum
regum sive leges sive consuetudines, ut quibus celsitudo sua septa sit
viris prorsus nesciam. Sunt enim haud parum multi principum, quorum
latera sic sunt cupidissimis hominibus stipata, ut, si accessio detur,
a sexcentis regibus sis multo citius ablaturus quod cupis, quam per
istorum turmam penetraturus. Qui quid aliud sunt, quam pervigil iste
draco, qui iuxta poetarum fabulas aureum vellus custodiebat? Quales
hodie quidam purpurati pileatique sunt episcopi, qui potentissimos ubique
reges sic circumstant, ut mirum sit, quomodo aut hi perpetuum eorum adspectum
ferre possint, aut isti nunquam deserere, nisi quod vehementer
cavent, ne quicquam ad reges permanet, quod illorum artes prodat.
Veruntamen, cum celsitudo tua sic ab omnibus praedicetur esse
cum circumspecta, ne ad hunc modum circumscribi, tum libera et
benigna, ut neminem deterrere possit, fretus sum hac tua humanitate,
non mea audacia, et hunc qualemcunque "Commentarium" nomini tuo
dicare statui. Hoc autem multis nominibus: Primum, quod Christianissimi
titulo, qui Galliis imperatis, non immerito gloriamini.
Cum vero et nos hunc "Commentarium" putemus, invitis omnibus
Christi osoribus, esse Christianissimum, nuncupari alii quam
Christianissimo regi non debuit. Deinde quod Galliarum populi
ab antiquo praedicantur esse religiosi. Quibus ergo commodius potuisset
"De vera et falsa religione commentarius" dedicari? Postremo,
quod dum Germania, cui plurimum cum Galliis est commercii, ad
veritatis lucem adperire oculos coepit, viciniae lege arbitratus sum eis
hoc ipsum pharmacon deberi, quo lux reducitur. Fuimus enim, proh
dolor, longo tempore sic praestigiosis avarissimorum hominum tenebris
obsessi, ut omnia nobis non aliter fuerint toleranda, quam Israëlitico
populo servitus Aegyptiaca [cf. 2. Mos. 1 ff.]. Sed conditor ille
rerum omnium conscientiarum nostrarum adflictionem non minus respexit
[cf. Neh. 9. 9] quam istorum erumnas, lucemque verbi sui prodidit,
qua contueri probe liceat, quaenam qualiaque sint, quae nobis
hactenus tam periculose imposuerunt. Habet hoc peculiare coelestis
providentia, ut mature admoneat: patris enim familias in morem nocte
consurgit [cf. Luc. 13. 25], et, quae oportet nobis, tempestive loquitur
per servos suos prophetas [cf. Jer. 25. 4]. Attamen ubi monitorem non
audimus, paulo diutius nonnunquam permittit eis calamitatibus fatigari,
in quas inobedientia nostra cecidimus. Testes sunt tot ab Adam usque
ad Christum saecula, post quae vix tandem salus adfulsit, quod
amanter monentem, ne de interdicto cibo ederet [cf. 1. Mos. 2. 17], non
audivisset; testes sunt tres illae captivitates: Aegyptiaca, Babylonica
et Romana, quam tamen sic usque ad haec tempora deus produxit,
ut omnem spem non immerito abiicerent Iudaei; testis est nostra
ipsorum stulticia, quos Christus, apostoli et quis non? tam anxie admonuerunt,
ne falsis prophetis fidem haberemus, qui nobis Christum,
id est: unctum ac salvatorem, ostensuri essent longe aliter atque ipse
ac sui fecissent [cf. Matth. 24. 24, 2. Cor. 11. 4], sed omnia nequicquam.
Recepimus enim deos alienos longe absurdiores, quam ullae unquam
Gentes fecerint: quae enim Gens cras imo iam nunc periturum hominem
pro deo coluit, quomodo nos Romanum pontificem coluimus?
Neque est, ut inficiari possimus: deum enim in terris adpellavimus,
cultu vero longe honorificentius venerati sumus hominem quam deum.
Quando enim imperatores et reges in terram conciderunt, ut deum
optimum maximum adorarent? ad genua demisisse sat erat. Quis
Christo pedes praeter paucos quosdam est osculatus aut amplexus?
Quis contra hic ad colloquium admittitur, ni prius huius dei soleas
linxerit? Propter peccata igitur nostra tam abominabilem idololatriam
non intelleximus, idque tam diu [cf. Röm. 1. 24f.]. Cum vero iam tandem
visum est aeternae bonitati miseros a tanta calamitate liberare, verbo,
ut diximus, reduce. Quis non videt, quam foede simus ad tam claram
lucem hallucinati? imo vero, quis non miratur tam stolide hallucinari
potuisse istos, qui et mente et sensibus praediti sunt? Sic, inquam,
benigna dei providentia mature quidem cavet; at ubi male obtemperamus,
aut eius vocem negligimus, ultor fit, qui paulo ante pater fuerat,
ac tam diuturna calamitate premit, donec culpam in terra hostili
agnoscamus. Quam ut primum confessi sumus, in priorem restituit
decorem. Quocirca frequenter debent, qui modo sapiunt, vitam suam
censere, quae, si pessima est, mutari debet; ac ni hoc fiat, mulctam
pro foribus adesse non ambigere. Si vero ad norman Christi sese
quotidie fingit, omnia sperare. Tam enim abest, ut deus quicquam
eorum, quae condidit, negligat, quam alienum est ac inusitatum, ut
parens eius obliviscatur, quem in utero gestavit ac nutrit [cf. Jes.
49. 15]. Qum ergo nusquam cesset, nusquam oscitet [cf. Ps. 121. 3 f.]:
nusquam securis esse licet nobis aut stertentibus, ut, quam primum
ille vocem dederit, confestim exiliamus, cum Samuele dicentes
[1. Sam. 3. 9]: "Loquere domine, quoniam audit servus tuus".
Tollamus ergo, clarissime rex, paulisper oculos, atque circumagamus
ad videndum, ut mundus iste immundus habeat, an' fortasse
ipsa morbi magnitudine possimus deprehendere medicina opus fuisse!
Nam si illa maxime opus fuit, maxime quoque videbimus divinam
providentiam tempestive remedium attulisse; ipsa enim nunquam cunctatur,
nunquam abest. Pontifices hic tacebo, quamvis, ut impudenter
sibi primas in rebus omnibus semper sumpserunt, sic et primi futuri
sint, qui plectantur. Hanc ergo ob causam, quodque in "Commentario"
nostro satis protrahuntur in lucem, ipsos transiliemus, et ad
reges ac principes aciem dirigemus.
Vides ergo, Christianissime rex, ut omnes fere principes haud
aliter tumultuentur, stulticiaque sua peccent, quam vel Troiani vel
Graeci fecerunt, qum illi amore perditum ac furentem sequuntur
iuvenem, isti meretricem repetunt. An' non stultorum populorum
ac regum cernimus aestus? An' non videmus miseram plebem plecti,
quicquid reges peccant? Cupidas an' non omnia miscet? Quae, ut
quidquam venefico est adspectu intuita, iam nisi adipiscatur, fascinat
tamen, ut ab eius vi nihil sit cuiquam tutum aut inviolatum. Ad
alienam provinciam aut regnum oculum iniecit, omnia in dimicationem
adducit neque receptui canit, donec aut ipsa funditus pereat, aut,
quod cupit, funditus perdat; nullae enim unquam occupationes rerum
alienarum citra alterius perniciem praeterierunt. Qum vero istud
ante omnia principibus adesse debeat, ut ab iniuria custodiant, et
bella sic temere coepta citra iniuriam transigi nequeant, ipsique bellorum
plerumque autores sint, quis non videt necessarium esse, ut dominus
verbi sui lucernam tandem in medium ponat, qua vulgo quoque
cernere possint, quam rectum sit aut curvum, aequum aut iniquum,
quod cupidissimi principes gerunt?
Nunc aciem ad plebem Christianam dirigemus. Vides ergo, ut
illa sit degravata? Vides autem, ut non praeter rationem? Priore
loco mihi considera, quot et quantis exactionibus, tributis, vectigalibus
opprimatur, ut per eorum corpora fortunasque omneis ad gloriam et
divitias cupidi principes penetrent, adeo contemptim, ut Hannibal
ille dirus unum elephantum olim videatur maioris fecisse, quam isti
aliquot hominum manipulos. Nihili putatur, etiamsi multas myriades
contriverint; modo, quod cupiebant, adsequantur. Quid autem duplicem
oppressionem commemorem? Non satis est omnia sua in regum
esse potestate, nisi et hoc, quod reges fecerant illis reliquum, perditissimorum
hominum versutiis esset obnoxium. Adest lupus: nolo
enim, "pastorem" aut "episcopum" vocare, quem ne lupi quiden
nomen digne potest exprimere. Adsunt monachi, partim adeo dites,
ut omnium arrogantiam stulticiamque divitum superent, partim adeo
ad emendicandum impudentes et procaces, ut iniusticia extorqueant,
quod misericordia negabat; qum tamen, quod ad cumulum adtinet,
ditissimis istis sint paulo inferiores. Unde enim illis, ut tot
myriades pro uno purpureo galero numerent? Adsunt et ad hunc
modum monachae, miseramque plebem Christi sic laniant, lacerant,
conculcant, ut, quod ad corpus adtinet, praestare videatur sub impio
rege vivere, quam sub Christiano, qui tam impie permittit plebem
sibi a domino creditam discerpi. Non possum, Christianissime rex,
hic non libere, quod sentio, proloqui. Quae fuit amentia, pietas enim
esse non potuit, ut reges paterentur intra fines suos monasteria ociosorum
hominum excitari? Si praedones aliquot arcem unam et alteram
extruxissent, nonne totis exercitibus fuissent deturbati ac fusi?
cum tamen isti non citra discrimen raperent; vindicem enim manum
timere cogebantur. Nunc autem, qum tot praedonum impune grassantium
monasteria ubique ceu deliciarum omnium paradisi et lustra tanto
tempore viguerint, neque obscurum sit, ut omnia omnium bona sibi
vendicent (experiuntur enim et principes et reguli, quomodo per eorum
avariciam sibi quoque nonnihil incipiat decedere): qui fit, ut ad hunc
modum adflictam plebem nemo consideret? Hinc sane, quod omnes
avariciae student, iuxta prophetae verbum [Amos. 9. 1]; et cum mala
levare deberent aliqua saltem parte, dicunt: Pax, pax! sed hoc consilio,
ut sibi bene sit, non plebi Christianae. An' ergo putamus
coelestem patrem familias ad istas populi sui erumnas supinum stertere?
Videt et iudicat. Deinde considera, ut et plebs tam aspera
non citra causam patiatur nonnunquam. Ut enim avaricia est in
capite omnium, impudentius nemo circumscribit proximum suum,
fallit, foenore opprimit, quam Christianus Christianum. Inverecundius
nemo scortatur, moechatur et omnem libidinem aut fert aut
perpetrat. Fastus autem tantus est ac vestitus luxuria, ut omnes, qui
olim propter haec vitia infames facti sunt, vincantur. Crapula talis,
ut omnes omnium aetatum historias superet. Adfligit ergo dominus
tot malis plebem suam, ut ad viam reducat.
Cum ergo, ut ad initia redeamus, nostro ipsorum iudicio fateri
cogamur mundum universum sic esse corruptum, scelestum ac impudentem,
ut corrigi prorsus oporteat, sciamusque coelestem patrem
familias nusquam deesse, sed perpetuo aut monere aut percutere; ac
simul videamus eum misisse verbum suum, ut sanet vomicam istam inveteratam,
et eripiat, ne pereamus: quis non levabit ad domini vocem
caput? quis ignorare poterit adesse diem domini? non postremum istum,
quo dominus universum simul mundum iudicabit [cf. Act. 17. 31], sed
quo praesentem rerum statum emendet. "Leo rugiet", inquit propheta
[Amos 3. 8], "quis non timeat? Dominus deus locutus est, quis non
prophetet"? Dedit, inquam, altissimus vocem, quis ergo non dicet:
Audiam, quid loquatur contra me dominus deus? Euangelium suum,
quod nostro damno diu latuit, etiamsi litera non lateret, non aliter
quam olim Iudaeis deuteronomium [cf. 2. Reg. 22. 8], nunc velut
postliminio reduxit, ut vitii squalidos repurget. Nusquam deest nobis,
modo ipsi non desimus nobis ipsis. Mundum nunquam permisit impune
esse pessimum, sed simul nunquam non monuit, ut tempestive
mores verteremus, antequam ille ferulam paravisset. Qui ergo vitam
mutaverunt, animas suas liberarunt; qui vero minus, misere exterminati
sunt, quod Sodoma [cf. 1. Mos. 19. 24f.] et Ninive [cf. Jona. 3. 4ff.]
probant. Quapropter et nobis unice spectandum est, ut ex pessima
vita optimam faciamus. Aut tanta mala perpetiamur, ut cum propheta
queri cogamur [Jer. 9. 1]: "Quis dabit capiti nostro aquam", ut ad
saturitatem possimus deflere calamitatem, quae super nos cecidit?
Verbum dei nunquam impune neglectum est. Qum ergo nunc et
videamus et audiamus verum dei veri verbum herbescere, neutiquam
impune negligemus. Dicat licet aliquis: Verbum dei non est, quod
isti praedicant. Nam si dei verbum esset, libenter acciperem. Nihil
porro moveamur; ipsa enim totius mundi malicia exigit, ut emendetur.
Verbum ergo novum, qum simul audimus, alius esse non potest quam
dei, qui quandocunque pergimus esse scelesti, monet; ac dum non
audimus, castigat. Ex sceleribus ergo nostris colligere possumus
deum cogi, ut verbum mittat ac virgam. Est et alia certa exploratio,
qua manifeste videmus hoc dei verbum esse, quod hac tempestate
prodiit. Mitto tamen interim dicere de quorundam abusu, qui verbi
praetextu vel rei privatae vel gloriae student. Satis est ante dictum
de mundi corruptione, quam nemo inficiatur. Qum ergo quisquam
facile videat, hoc verbum, quod hodie praedicamus, ex diametro cum
iis vitiis pugnare, quibus scatemus, negari non potest, quin sit verbum
dei. Hanc ob causam cum, clarissime rex, ipse quoque viderem iniquissimis
bellis, pugnis atrocissimis exundare omnia, rapinis, contumeliis,
furtis, latrociniis omnia conspurcari ac dubia reddi, admovi et ipse
manum aratro [cf. Luc. 9. 62], vocemque extuli sic, ut avarissima
Roma et idolum, quod illic colitur, etiamsi caro sit crassissima,
tamen exaudierit. Hinc theologorum istorum, qui pro mercede prophetant
[cf. Micha 3. 11], deumque suum ventrem unice colunt [cf.
Phil. 3. 19], damnationes, devotiones ac proscriptiones, quae et me et
alios non paucos, nolentes etiam, compulit calamo quoque rem gerere.
Cum ergo multi ex Italia viri, plures autem ex Galliis tuis, sic
tum docti tum pii, ut quod apud me ambirent, ferme pudor negavisset.
Quid enim facias dicenti: Hi columnae sunt [Gal. 2. 9], et tu illis
scribes tuam de religione sententiam? Cum inquam, optimi undique
viri, nominis nostri fama respersi, tantopere instarent, ut quid ipse de
religione sentirem, edito libello testarer, vicit eorum tum autoritas tum
iniusticia pudorem, moremque pro virili gessi. Tua igitur clarissima
celsitudo, o Christianissime rex, hoc quicquid est operis tibi dicatum
benigno vultu accipiat. Scripsit aliquando sanctissimus doctissimusque
vir Hilarius, e Galliis tuis natus, ad omnes Germaniae
fratres et episcopos. Utinam ergo fiat, ut vices reddidisse aliquando
gloriari possimus! Quod equidem non ad nostrum istum incultum
libellum refero, sed ad alia Germaniae doctorum piorumque hominum
scripta. Veruntamen audi obsecro, humanissime rex, habes in
regno tuo istud Sorbonicum theologistarum genus, quod pro dignitate
nemo depingere queat. Linguas ignorant; at non modo contemnunt,
sed etiam persequntur, qum ipsi linguas ad maledicendum acuere,
ut serpentes soleant. Quae ex sacris literis deprompta sunt, impia
pronunciant, haeretica et blasphema: qum ipse non videam ullum
doctrinae genus esse in deum blasphemius, quam quod ipsi sectantur.
Philosophiae interdictum est a Christi scholis [cf. Col. 2. 8], at isti
fecerunt eam coelestis verbi magistram, et eam tandem, quam ex
ultima lacunarum fece hauserunt: dispeream enim, si vel unam, unam
dico sententiam Aristotele dignam in manibus habeant. Adeo barbarum
est, quicquid isti agunt, adeo frigidum, ut somnium narrare
citius crederes quam philosophari. Hoc, inquam, hominum genus per
quicquid est divinum, quicquid est humanum, paulisper iube Harpocratem
facere: ne dum impune sinas, quicquid in buccam venerit
contra Christum effutire, eius indignationam incurras. Deinde, quod
ad me adtinet, moneas, ut haec nostra, si quidem legere et confutare
volent, non citra scripturam vere sacram faciant. Id autem si fecerint,
lucrabuntur fratrem [cf. Matth. 18. 15], sin minus, floccifaciemus, quicquid
tandem cornicentur. Habes et aliud doctorum genus, quod res
coelestes callet, non humanas, et quicquid ad has adtinet, puta linguarum
peritiam, morum simplicitatem vitaeque sanctimoniam habet. Hoc
tu genus sic cole, ut nihil aeque in precio habeas atque istos; neque
circum te solum habeas, praeter paucos quosdam, qui et tecum de
rebus divinis colloquantur, sed per universum regnum curricula illis
distribue, in quibus nova Christi mandata, non columnis sed cordibus
infigant. Videbis ergo regnum tuum, non nihil diuturnis bellis
adflictum, protinus denuo vernare, collabi fastum, pompam, luxuriam,
libidinem, molliciem, omnia simul vitia; pullulare iusticiam, fidem,
misericordiam. Neque te unquam in eam sententiam trahi patieris,
in quam quidam clarissimam matrem tuam trahere conatus est, videlicet
ut euangelii doctrinae obstes, tamquam pacis turbatrici: in Germania
enim omnia esse mixta, neminem audire principum imperia, et
turbata prorsus esse omnia; nam qui sic loquntur, deo non serviunt,
sed suo ventri [cf. Phil. 3. 19]. Sic enim habet euangelii negocium:
Coelo descendit, quo infecta re nequit aut vacuum redire [cf. Jes.
55. 11]. Fieri ergo nequit, ut ubicunque praedicetur, non a multis
recipiatur. Cum ergo mundus ex bonis aequisque ac improbis et nebulonibus
constet, evenit, ut quanto quique sunt ab hypocrisi alieniores,
tanto facilius ad euangelii partes concedant, sive sint e bonorum sive
malorum numero; saepe etenim numero publicani et peccatores [cf.
Matth. 11. 19] anteverterunt quosdam egregie sanctulos in regno dei.
Qui vero iam pessimi sunt, et vident quosdam suae sortis ad Christi
partes transivisse, simulant et ipsi se non minus transivisse, hoc consilio,
ut se ociose pascant: vehementer enim favent, qui pii sunt egentibus
bus fratribus; imo nisi faveant, pii non sunt. Ubi ergo magistratus
obstat, quo minus libere currat coeleste verbum, ibi optimi quique
animum a magistratu avellere, et omnia spectare, quae coelestem
doctrinam retinere possint; et quanquam hoc difficulter faciant, tamen
faciunt, quod nolint inventum animae thesaurum amittere. Hac ratione
fortasse factum est, ut quibusdam Germaniae locis periculose dissideatur,
dum magistratus vetare conati sunt, ne libere praedicaretur
verbum. Sed mihi crede, clarissime rex, quod ubicunque magistratus
verbo non conatur habenas imponere, ibi optimi quique cum magistratu
sentiunt; quo deinde facile arcentur hypocritae isti et ventres, qui se
diaboli ritu in angelos lucis transformant [cf. 2. Cor. 11. 14]. Sic habet
incrementi ratio. Emolumentum si quis spectare velit, perlecto libro
inveniet, quantum respirationis possit regibus populisque, si ad
euangelii verbum mores reformare statuerimus, provenire.
Iam celsitudinem tuam iubeo cum omnibus, qui ei subditi sunt,
esse incolumem. Domini est regnum [cf. Matth. 6. 13]. Ne ergo
committas, ut in eius regno verbum ipsius elimines. Aequi bonique
consule istam tibi dicandi audaciam. Scripseramus maxime in usum
Galliarum; nihil ergo aequius erat, quam ipsarum regi, quod natum
esset, dedicare, ne fraudi quicquam verti posset.
Ex Tiguro. Anno MDXXV.
Ad lectorem.
Promiseram, candidissime lector, ante annum ferme, multis trans
alpes doctis piisque hominibus, quorum nonnulli multa mecum de
plerisque fidei rebus coram contulerant, meam de religione Christiana
sententiam Latine scripturum. Obstiterunt aliquandiu variae occupationes,
quo minus promissa praestaremus. Attamen, ut spondae noxa
praesto est, coëgit me fides data, ut noctes et dies sic per menses
tres et dimidium sudaverim, ut non minus potuissem ad Gellii exemplum
"Noctes" vocare (id quod nimirum hostes libenter facturi
sunt, sed alia ratione) quam "Commentarium". Sed "Commentarium"
hac ratione libuit adpellare, quod commentarii fere sunt, si modo vocem
recte intelligimus, qui haud aliter quam epistola cum amico commentantur,
nisi quod commentarii fusiores sunt et liberiores. Cum ergo
liberet de religione Christiana cum doctissimis Galliarum viris
commentari, nec tamen daretur, commentarium mittere statutum est.
Sic ubique festinatum, ut saepe relegendi vix fuerit data facultas,
tam abest, ut ulla castigandi aut ornandi adfuerit. Sed recte habet:
Commentarius est, non oratio aut liber nonum depressus in annum.
Quae te vero offendere videbuntur, optime lector, ne tu velis incognita
causa damnare, sed vide, an quae dicimus, sint fidei simplicitati conformia
necne.
Vale, et sicubi videas nos errare, Christum precare, ut et ipse
idem aliquando videam. Si vero senties prisci erroris nebulas et reliquias,
iterum precare, ut omnem simul caliginem auferat is, qui lux est
[cf. Joh. 8. 12], ut omnes simul possimus, quod verum est, intueri. Amen.
Index locorum, qui hoc opere tractantur.
[1] De vocabulo religionis.
[2] Inter quos constet religio.
[3] De deo.
[4] De homine.
[5] De religione.
[6] De religione Christiana.
[7] De euangelio.
[8] De poenitentia.
[9] De lege.
[10] De peccato.
[11] De peccato in spiritum sanc[tum.
[12] De clavibus.
[13] De ecclesia.
[14] De ecclesia contra Emser.
[15] De sacramentis.
[16] De matrimonio.
[17] De baptismo.
[18] De eucharistia.
[19] De confessione.
[20] De reliquis sacramentis.
[21] De matrimonio.
[22] De votis.
[23] De divorum invocatione.
[24] De merito.
[25] De oratione.
[26] De purgatorio.
[27] De magistratu.
[28] De scandalo.
[29] De statuis et imaginibus.
De vera et falsa religione Huldrychi Zuinglii commentarius.
Scripturo de vera falsaque religione Christianorum, in ipso
limine, arrogantiae periculum occurrit. Subito enim coorturos scio,
qui nos humeros haud probe explorasse, nec onus libravisse dicant.
Quibus utinam et mens esset adeo prudens, et fides adeo pura, ut
satisfactionem nostram tam humaniter acciperent, quam nos aequanimiter
praecipitatum eorum iudicium ferimus. Nam quid facilius quisque
exponat, quam religionem, quam de deo et ad deum domi habet?
An non semper fuerunt, qui diversimode de religione senserint, quique
diversimode religiosi fuerint? Fuerunt omnino, quibus operae precium
non videretur, ut deum in cognitione haberent Romanorum primo
[Röm. 1. 19-32], fuerunt contra, quibus videretur. Hinc de religione
dissensio. Quibus enim nihil antiquius fuit, quam scire cognoscereque
deum iuxta prophetae verbum, Hiere. 9. [Jer. 9. 24], illis sese amplis
flatibus coelestis spiritus sic ingessit, ut solum dominum agnoscerent,
qui misericordiam, iudicium et iusticiam faciat. Qui vero contra suo
iudicio sapientes erant, fortes, divites, de deo statuerunt, quod eis
visum esset; ac ne impii existimarentur, quibus visum est obsequiis
demeruerunt, non quibus ille gaudet. Unde paulatim factum est, ut
multi eam demum religionem amplexi simus, quam humanae sapientiae
dolus fingere promulgareque fuit ausus, quae tam abest, ut "religio"
vocari iuste possit, ut hypocrisis rectius "impietas et superstitio" nuncupari
debeat. Facillimum igitur nobis est de vera falsaque Christianorum
religione scribere, ac veluti rationem fidei nostrae reddere,
quam non ex humanae sapientiae lacunis, sed ex divini spiritus imbre,
qui verbum dei est, hausimus. Proinde censores istos nihil moramur;
non enim nostra ostentamus, sed mercem domini exponimus, quam
sine argento, sine precio, iuxta prophetae verbum [cf. Jes. 55. 1],
distrahere licet. Quod si quis eam despiciat, despiciat; si oppugnet,
quantum Gygantes proficiet.
[1] De vocabulo religionis.
Religionis vocabulum a relegendo Cicero de natura deorum lib. 2.
derivatum esse putat, quod qui religiosi essent solicite cuncta retractarent,
ac velut relegerent, quae ad deorum cultum pertinerent. Quae
quidem vocabuli ratio nobis quoque accommoda erit. Nos enim
"religionem" hic accipimus pro ea ratione, quae pietatem totam
Christianorum, puta: fidem, vitam, leges, ritus, sacramenta, complectitur.
Dum autem additione "veri" et "falsi" religionem a superstitione
distinguimus, in eum usum fit, ut, cum religionem ex veris verbi
dei fontibus propinaverimus, altero veluti poculo superstitionem quoque
praebeamus; non ut quisquam de ipso bibat, sed ut effundat et
confringat. Sic enim fere comparatum est, ut diversa et contraria
invicem collata liquidius cognoscamus, quam si altero prolato et expolito
alterum in obscuro serves: sunt enim quorundam mentes adeo
vel tardae vel imbecilles, ut aut nihil adsequantur, quam quod porrexeris;
aut metu tyrannorum, quod adsequtae sunt, non audeant proloqui.
Aperte loquar: multi sunt, qui dum Christi verbum [Luc.
22. 26]: "Vos autem non sic", scilicet: dominabimini, audiunt iis
quidem dici, quos "ecclesiasticos" vocamus, aduc tamen adeo incogitantes
sunt, ut cum diversum videant ab episcopis fieri, nunquam
apud se dicant: Hoc nimirum contra dei praeceptum est. Alii vero
tam meticulosi sunt, ut, quamvis videant, non tamen audeant prodere,
quod inique fit. Operae precium igitur erit, ut, cum de religione iusta
et vera dixerimus, confestim de falsa quoque tractemus, ne perpetuo de
vera religione strennue quidem disputantes re simus irreligiosi, impii,
infideles. Quod aperte videmus hac tempestate contingere, dum non
modo episcopos quosdam, sed et principes iam aliquot videmus huiusmodi
leges dare: Volumus, ut euangelium praedicetur, sed ad verbum,
ita, ut nihil prorsus vel explices vel compares. Istud nimirum, quod
diximus, spectantes, multos videlicet esse, qui suopte ingenio nihil
ponderent; at si occasionem dederis cogitandi, iam capere, iamque
superstitionem a religione cernere. Quae res postmodum istis sit
detrimento futura non vulgari. Quo fit, ut multi audiant fidei verbum,
nihil tamen sint quam superstitiosi. Quod quid aliud est, quam infantibus
nuces integras proposuisse? Quarum putamen, dum ad
nucleum penetrare nequeunt, lambunt, donec fastidio capti nucleum
cum putamine abiiciant.
Erit ergo iste in hoc opere ordo: "De vera religione" priore
loco, mox de "falsa" dicemus, non peculiaribus aut distinctis libris,
sed distinctis periodis.
[2] Inter quos constet religio.
Quandoquidem autem religio fines duos complectitur, alterum: in
quem tendit religio, alterum: qui religione tendit in alterum, proximum
esse oportebit, ut de utroque extremo dicamus. Hoc est: Cum deus
sit, in quem tendit religio, homo vero, qui religione tendit in eum
fieri nequit, ut rite de religione tractetur, nisi ante omnia deum agnoveris,
hominem vero cognoveris.
[3] De deo.
Quid sit deus, fortasse supra humanum captum, verum, quod sit,
haud supra eum est; multi enim sapientium huc penetraverunt, ut deum
esse non ambigerent; etiamsi non defuerint, qui hoc ipsum, deum
esse, pluribus tribuerent, intelligentiae nimirum angustia, quae tantam
potentiam et maiestatem, quantam divinam esse oportere videbant, uni
ac soli tribuere non audebat. Fuerunt nihilominus, qui horum de deo
μικρολογίαν senserint, minusque constare posse "deum esse", si id
pluribus quam uni ac soli tribuatur. Quocirca (sive hoc divinitus
sive humanitus factum sit, nunc mittimus, paulo post reddituri) in
hanc sententiam devenerunt, ut "unum deum ac solum esse" pronunciarent,
quamvis, ut est humana mens deses et sui negligens, non
magni aestimaverint, huic de deo agnitioni firmiter adhaerere, contenti
haud dubie, quod agnovissent, atque hinc sibi placentes, vivere ad
illius nutum contempserunt. Id quod etiamnum doctorum vulgus inter
Christianos facere videmus, strennue quidem de verbo deque vero
cultu dei digladiari, re tamen ipsa nihilo meliores fieri. Horum
omnium fundamentum est, quod Paulus Romanis 1. [Röm. 1. 19]
scripsit: "Notitia dei", inquiens, "inter ipsos manifesta est; nam deus
illis manifestavit". Hic obiter reddemus, quod paulo ante reservavimus.
Videmus hic aperte, quod dei est ea, quam nos naturae nescio
cui ferimus acceptam, de deo notitia. "Deus enim", inquit [Röm. 1. 19],
"manifestavit". Et natura quid aliud est, quam continens perpetuaque
dei operatio, rerumque omnium dispositio? Et mens nostra unde nam
est, quam ab eo, qui operatur omnia in omnibus [cf. 1. Cor. 12. 6]?
Accessit autem Paulus hoc loco nonnihil ad Gentilium; cum de deo
loquuntur, usum, non quod ipse sic sentiat, quod dei cognitio ab humana
ratione proficiscatur, sed quod Gentiles sic sentirent, inter quos
et Iudaeos hic sequestrem agit. Unde caute adiungit: "Deus manifestavit
eis". Cuius nos exemplum secuti a quaestionibus istis, "quod
sit et quid sit", orsi sumus, quo facilius nos caperent ii, qui de deo
scientiam ex homine potius quam deo hauserunt. Nunc redimus ad
Pauli verba [Röm. 1. 19-23]: "Notitiam dei manifestam etiam Gentilibus
fuisse, nam deus eam patefecerit; nam invisibilia eius, inquit, considerata
ex his, quae facta sunt a condito mundo, perspiciuntur, nempe:
eius tum potentia, tum divinitas. Ut iam sint inexcusabiles, eo quod
deum quidem agnoverunt, sed ut deum non glorificaverunt, nec grati fuerunt;
quin potius per cogitationes suas vani facti sunt, et contenebratum
est imprudens cor eorum. Et cum suo iudicio sapientes essent, stulti
facti sunt, et commutaverunt gloriam immortalis dei similitudine imaginis
non modo mortalis hominis, verumetiam volatilium, quadrupedum
et reptilium" etc. Deum igitur esse, vulgo consensum est apud omnes
Gentes, sed ratione longe diversissima. Quidam enim ad unius dei
agnitionem venerunt, sed, ut oportebat, non coluerunt, atque horum
paucissimi fuerunt. Alii vero vim ac potentiam humana augustiorem
quum prorsus sensissent, deum agnoverunt eam esse; veruntamen unam
ac solam non acceperunt, sed ad se conversi, qualisnam deus esset,
imaginati sunt. Diviserunt ergo eum ante omnia in plures, quod infinitam
eius potentiam nullo modo caperent, et mox quemlibet eorum
propria inventione, alia atque alia figura, induerunt. Hinc idolorum
daemonumque cultus, qui se callide eos faciebant, quos miseri mortales,
misere sapientes, pro diis inauguraverant, figurisque variis distinxerant.
Sic liquido patere arbitramur, omnibus ferme Gentibus in
hoc esse consensum, ut deus sit, quamvis ipsum alii plures faciebant,
alii pauciores, paucissimi unum. Quem tamen animi tarditate et propriae
sapientiae confidentia negligebant, et de eo, quod placuisset,
sentiebant, ac eodem modo, quibus voluissent, colebant. De qua re
non solum nostri totis libris, sed etiam philosophi plurima scripserunt.
Fideles autem (sic enim credulos vel pios, vel dei veri cultores
adpellari vulgo receptum est) hoc uno fideles sunt, quod unum verum
solum omnipotentem deum esse credunt, eoque solo fidunt. Porro,
qui fiat, ut pii sic de deo sentiant, nec Gentium more quamlibet
ignotam vim deum faciant, pio facile est dicere. Eius fit, tum virtute
tum gratia, in quem creditur; nam quod ad ingenium et naturam hominis
adtinet, nihil differt pius ab impio. Proinde in deorum errore
cuivis posset contingere, quod cuiquam, nisi esset augustior quaedam
vis, quae mentem humanam, natura nihil abhorrentem ab his, qui
maxime errant, ad se vocaret ac sibi alligaret. Atque hic se primae
fidei ac pietatis venae aperiunt. Non enim, ut plerique arbitrati sunt,
fideles ideo fideles fiunt, quod audiunt Mosem dicere [1. Mos. 1. 1]:
"In principio creavit deus coelum et terram". Innumeri enim sunt, qui
hoc audiunt, sed non credunt, mundum iuxta Moseos traditionem
conditum. Sic etiam qui dominum ipsum loqui, miracula facere vident
et audiunt, non continuo omnes pii sunt; fuerunt enim cum olim tum
Christi tempestate, qui tam abest, ut vel videndo vel audiendo ad
deum conversi sint, ut contra nulli magis saevierint, non in pios modo,
sed etiam in pietatem ipsam. Cum igitur clarum sit, quod quicunque
audito hoc verbo [1. Mos. 1. 1]: "In principio creavit deus coelum et
terram", iam credit mundum dei opus esse, istuc non fieri aut verbi
aut mentis nostrae virtute. Nam si verbum hoc posset, omnes redderentur
pii. Si vero mens nostra, nemo audiens esset impius. Fit
manifestum, quod fideles hinc credunt deum esse, et mundum opus eius
esse, et reliqua, quod a deo hoc docti sunt: solius ergo dei est et ut
credas deum esse, et eo fidas.
Porro, quid deus sit, tam ex nobis ipsis ignoramus, quam ignorat
scarabeus, quid sit homo. Imo divinum hoc infinitum et aeternum
longe magis ab homine distat, quam homo a scarabeo, quod creaturarum
quarumlibet inter se comparatio rectius constet, quam si quamlibet
creatori conferas. Et caduca omnia sibi mutuo viciniora et agnatiora
sunt, quam divino aeterno interminato, quantumvis in eis imagines
divini illius et vestigia, ut vocant, invenias. Ad cognitionem ergo
huius, quid sit deus, cum nostro Marte pertingere nulla ratione
possimus; nam si iuxta Solomonis verbum Eccls. .. [Ecclesiastes
1. 13-18] cunctae res (loquitur autem de eis, quae sub sole sunt rebus)
adeo sunt difficiles, ut nequeat eas homo explicare, quae esset praesumptio
tentare, quid deus sit exponere? Et Isaias 45. [Jes. 45. 15]
sobrie commonens dicat: "Vere tu es deus absconditus". Constat,
quod a solo deo discendum, quid ipse sit. Cum enim, iuxta Pauli
1. Cor. 2. [1. Cor. 2. 11] sententiam nemo sciat, quae sunt hominis
nisi spiritus hominis, qui est in ipso homine, sic et, quae dei sunt,
omnes ignorent, praeter ipsum dei spiritum. Luciferi et Promethei
audacia esto, si quis aliunde scire praesumat, quid sit deus, quam ab
ipso dei spiritu.
Fucus ergo est et falsa religio, quicquid a theologis ex philosophia
"quid sit deus" allatum est. Quod si quidam de hoc quaedam
vere dixerunt, ex ore dei fuit, qui cognitionis suae semina quaedam
etiam in Gentes sparsit, quamvis parcius et obscurius; alioqui verum
non esset. Nobis autem, quibus deus ipse per filium suum perque
spiritum sanctum locutus est, illa non ab eis, qui humana sapientia
turgebant, atque eadem, quae recte acceperant, corruperunt, sed ex
divinis oraculis petenda sunt. Haec enim ubi negligi coeperunt, descensum
est in omnia carnis, hoc est: philosophiae figmenta; iis creditum
est; iis freti de deo, quae voluissent, non modo ipsi senserunt,
sed et alios eadem sentire coëgerunt. Cum tamen nullus ex eis cuiquam
permitteret de se sentire, quod ille alius, quicunque tandem, voluisset.
Atque haec est carnis audacia, quae se pro theologia vendidit. Nos
"quid deus sit" ex eius ore volumus discere, ne in studiis nostris corrupti
et abominabiles fiamus. Psalmo trede;imo [Ps. 14. 1-7].
Cum Moses a domino peteret Exo. 3. [2. Mos. 3. 13], ut ei
nomen suum manifestaret, quo dexterius agere videretur cum filiis
Israël, dixit dominus ad eum [2. Mos. 3. 14]: "Ego sum, qui sum".
Quo verbo se deus totum exhibuit; perinde enim est, ac si dixisset:
Ego is sum, qui meipso sum, qui meopte Marte sum, qui esse ipsum
sum, qui ipsemet sum. Quem sensum continuo exprimit, addens
[2. Mos. 3. 14]: "Sic dices filiis Israël: Qui est, misit me ad vos".
Quo verbo indicavit se solum esse rerum omnium esse; nam nisi ad
hunc modum accipias: Qui est, ut is sit esse rerum omnium, et solus
sit, non distinxisset se dominus ab aliis, quae sunt, quamvis ex ipso
sint, et per ipsum, aduc tamen sunt; sicque fieret, ut elusisse interrogationem
Moseos potius existimaretur deus, quam expedivisse.
Finge enim, nec Mosen, nec filios Israël id verbi "Qui est" aliter
intellexisse, quam sicut de re quavis dicimus, quod sit. Quid putas,
cum a Mose, tum a filiis Israël aliud intellectum iri potuisse,
quam: quidam misit me ad vos. Quod quid erat magnum aut singulare
aut fide dignum? Fit ergo manifestum, quod Moses his verbis:
"Ego sum, qui sum"; et: "Qui est, misit me ad vos", intellexerit eum,
qui suapte natura est, atque sic est, ut esse rerum omnium sit. Quodque
filii Israel eadem verba eodem sensu intellexerunt. Nunquam
enim a quodam temere annunciato persuaderi potuissent, ut deserta
Aegypto abirent, ac sequerentur, quem ignorarent. Fit idem adhuc
manifestius, quum etymon summi nominis dei excusserimus, quod
quidem a Iudaeis, cum legitur Adonaij, profertur, veruntamen signa
hoc est: literae, hanc vocem nullo pacto efficiunt. Non quod Hebraei
secundum literarum vim eam legere nequeant, sed quod propter
nominis sanctitatem inedicibile putent. Nam ea vox ab essendo deducta
est, aut fortasse istud verbum, quod "esse" illis significat, ab
hoc nomine derivatum. Hih [היה] enim illis "fuit" significat. Ihuh [יהוה]
vero hoc summum dei nomen quadriliterum est, quod hactenus inedicibile
manet apud Iudaeos. Quum ergo Moses dicta dei verba
audiret, protinus intellexit, eum, qui est, quoque omnia sunt, ad se
loqui. Quod et dominus ei clarius aperuit, cum insuper iubet, ut
apud seniores Israël sic exordiatur [2. Mos. 3. 16]: "Dominus deus
patrum vestrorum adparuit mihi" etc. Nunc palam se et a potentia
et a maiestate dominus adpellans, qui se paulo ante ab essentia
[2. Mos. 3. 14]: "Qui sum", et "qui est", adpellaverat. Quibus omnibus
nihil aliud inducere volumus, quam hoc esse primum in cognitione dei,
ut sciamus eum esse, qui natura est, qui ipse est, et a nullo accipit,
ut sit. Ex quo postea facile inducimur, ut liquido videamus omnia a
deo, quaecunque tandem, quae videmus, non a seipsis esse posse, sed
ab alio, ex illo essendi fonte et vena, deo videlicet esse et constare.
Esto ergo solus deus, qui seipso est, quique omnibus esse tribuit atque
ita tribuit, ut esse nulla ratione, nulloque momento possent, nisi
deus esset, qui omnibus tum esse tum vita est, omnia sustinet, omnia
regit. Quod et Isai. 40. [Jes. 40. 12] pulchre indicavit: "Quis mensus
est", inquiens, "pugillo aquas, et coelos palmo ponderavit? Quis adpendit
tribus digitis molem terrae, et libravit in pondere montes, et
colles in stathera" etc.?
Illud ergo esse tam est bonum, quam est esse. Sicut enim solum
est, et seipso est, ita et solum bonum, verum, rectum, iustum, sanctum
est; nam seipso bonum est, verum, rectum etc. Quod ipsius
itidem verbo liquet, Gen. 1. [1. Mos. 1. 31]: "Viditque deus cuncta,
quae fecerat, et erant valde bona". Si ergo tam numerosa creaturarum
omnium soboles valde bona erat, ita, ut singula et universa essent
bona, iam autorem eorum clarum est, bonum esse oportere atque tale
bonum, quod a nullo esset, sed seipso constaret; essetque, ut omnium,
quae sunt, vis et essentia, sic omnium bonorum fons et scaturigo.
Quod et Christus paulo apertius exprimit Luc. 18. [Luc. 18. 19], inquiens:
"Nemo bonus nisi solus deus". Si nunc omnia, quae fecit, vehementer
bona sunt etiam se iudice, et nihilominus nemo bonus est nisi
solus deus, sequitur, quod omnia, quae sunt, in ipso et per ipsum
sunt. Cum enim omnia, quae sunt, bona sunt, et tamen solus deus
bonus est, fit, ut omnia, quae sunt, deus sint, hoc est: ideo sint, quod
deus est, et ipsorum essentia est. Quod Paulus sic extulit Ro. 11.
[Röm. 11. 36]: "Quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia".
Hoc ergo bonum non ociosa quaedam res est aut iners, ut supina
immotaque iaceat, nec se movens nec alia; paulo enim superius patuit
essentiam et consistentiam esse rerum omnium. Quod quid est aliud
quam omnia per ipsum et in ipso moveri, contineri, vivere [cf. Act. 17. 28]?
Ipse enim et a philosophis ἐντελέχεια καὶ ἐνέργεια, hoc est: perfecta,
efficax, consummansque vis adpellatur, quae, quoniam perfecta est,
nunquam desinet, nunquam cessabit, nunquam ambiget, sed continue sic
omnia servabit, versabit, reget, ut in rebus factisque omnibus vitium
nullum intervenire possit, quo aut eius vis impediri aut consilium falli
queat. Quod iterum ipsius verbo manifestum fit; sic enim in orationis
exordio habes [1. Mos. 1. 3]: "Dixitque deus: Fiat lux, et facta est lux".
Ecce, ut vocata lux non modo subito praesto fuit, sed, ut creatoris sui
obtemperaret imperio, de nihilo constitit. Tanta enim est eius vis, ut
cum vocat, quae non sunt, sic pareant quemadmodum ea, quae sunt
[cf. Röm. 4. 17], etiam si nasci prius e nihilo oporteat! Et paulo post
ait [1. Mos. 1. 11]: "Germinet terra herbam virentem et facientem semen,
et lignum pomiferum faciens fructum iuxta genus suum, cuius semen
in semetipso sit super terram. Et factum est ita". Ecce, ut hic rudis
tellus ad primam creatoris sui iussionem laetam faciem induerit! Cum
enim aquae ad alveos suos abiissent, ipsaque apud se considisset,
nuda erat et aspectu tetro. Noluit ergo nuditatem eius mortalium
oculis expositam esse deus, ac iussit, ut se confestim virenti herba
vestiret, proditisque arboribus ornaret, quo nascentibus continuo animantibus
omnigenis hospitium singulis praebere iuxta cuiusque ingenium
posset. Neque hoc solum, sed ne unquam ulla esset annonae caritas,
tam herbis quam arboribus vim producendi seminis indidit, ut, cum
ad exigendam hiemem, quicquid haberent, nobis iam porrexissent, mox
vertente anno rursum ad idem opus accingerentur, id autem perpetuis
vicibus. Quae cum stabili tenore quottannis fieri videmus, nonne creatoris
immensam vim, prudentiam, et erga opus suum curam et gratiam
agnoscimus? Non solum enim dixit, et facta sunt; mandavit, et creata
sunt, quae ille voluit; sed quae creavit, etiam pavit. Nam neque
corvorum pullos oblitus est [Hiob 38. 41, Ps. 147. 9, Luc. 12. 24]. Cum
ergo omnia, quae vel moventur aut vivunt, ideo vivunt et moventur;
quod sunt (nisi enim essent, moveri nequirent aut vivere; quod autem
sunt, in deo et per deum sunt), inde colligi clarissime potest, deum,
ut est esse omnibus et consistere, ita et vitam motumque esse omnium,
quae vivunt et moventur. Quod pulchre Paulus Act. 17. [Act. 17. 28]
ostendit, sic post latiorem sermonem colligens: "In ipso enim vivimus
et movemur et sumus. Sicut et quidam vestrorum poëtarum dixerunt:
Ipsius enim et genus sumus". Videmus hic obiter usum apostoli
in citandis prophanis scriptoribus, quod eis nequaquam utitur quasi
autoribus; sed, si quid coelestis spiritus per eos dictum voluit, ostendit,
hoc ubinam invenire liceat, ne margaritam unam et alteram sectando
cuncta ipsorum stercora evolvere cogeremur. Redeo: Istis ergo patet,
in deo et per deum, ut omnia esse et consistere, sic omnia in ipso
et per ipsum vivere, moveri. Quod et ipse per os servi sui Moseos
ostendit, sic inquientis Deut. 30. [5. Mos. 30. 20]: "Ipse enim est vita
tua et longitudo dierum tuorum".
Neque rursum sic est vita motusque rerum omnium, ut aut ipse
temere inspiret aut moveat; aut quae spirant vel moventur, temere ex
ipso petant, quo vivant et moveantur. Quomodo enim ex ipso peterent,
quae ne esse quidem possent, nisi ex ipso essent, aut quomodo peterent,
antequam essent? Constat ergo deum non modo tanquam materiam
aliquam id esse, a quo omnia sunt, a quo omnia moventur et
vivunt, sed simul esse sapientiam, scientiam, prudentiam talem, cui
nihil sit absconditum, nihil ignotum, nihil nimis remotum, nihil inobediens.
Quibus fit, ut ne culex quidem lanceam adeo acutam et
tubam adeo canoram habeat citra dei sapientiam, scientiam et prudentiam.
Eius ergo sapientia cuncta cognoscuntur, etiam priusquam
sint; eius scientia cuncta intelliguntur, eius prudentia cnncta disponuntur.
Nam istud, quod deus est, summum bonum non esset, ni simul
summa sapientia et prudentia esset. Si enim quicquam esset, quod
deum latere posset, illic nimirum sapientia et scientia eius frigeret; si
vero quicquam alia providentia quam ipsius disponeretur, iam divina
torperet et hac parte manca esset, et perinde nec summa esset nec
absolutissima; quacunque enim parte cessaret, ea et imperfecta esset.
Quod tam abest a deo, ut nihil aeque cum ipsius ratione ingenioque
pugnet, quam imperfectum esse. Nam quicquid imperfectum est, deus
non est. Et contra: Hoc solum deus est, quod perfectum est, id est:
absolutum et cui nihil desit, cuique omnia adsint, quae summum bonum
deceant. Non enim de perfecto hic loquimur, ut vulgo theologi.
Nihil ergo deum fugere, nihil eius consilium dispositionemque fallere
potest aut declinare. Cumque nos ab eo tum factorum, tum consiliorum
rationem audacius quam fidelius exigimus, rogantes, cur pulicem,
tabanum, vespam et crabrones fecerit hominibus beluisque infesta animalia,
nihil quam muliebrem curiositatem impotentem inutilemque
prodimus. Quasi vero divinae sapientiae humana mens capax sit, et
uno alterove cognito non multo plura emergant, quae ad sui cognitionem
haud aliter quam priora invitent, quorum omnium nulla mens
plane, quam ea, quae infinita est et immensa, cognitionem capere
potest; quae vero tam angusta est, ut est humana, nihil sibi quam
vanum laborem curiosa huiusmodi percunctatione conciliat, quemadmodum
Solomon in Ecclesiasta cap. 1. admonet. Erit ergo miseris
mortalibus divinam cum sapientiam tum providentiam contemplantibus
faciendum, quod omnes domi suae faciunt. Cum enim alius alia vasa
instrumentaque ad artem suam accommoda habeat, vult quorundam
usum omnibus esse expositum, quorundam omnibus ignotum, quanquam
sibi ignotus non sit; suo enim tempore novit, quomodo et ad
quae sit ipsis usurus. Sic quae nobis deus exposita voluit, cum vere
cundia contemplemur. Quae vero abstrusit, ne impudentius adtrectar
velimus, ne cum indignatione eripiantur, et audaciae a nobis, quemadmodum
de Prometheo fabulantur, poenae petantur. Ampla est
enim domus dei, coelum ei sedes est, et terra scabellum pedum eius
[cf. Jes. 66. 1]; supellex vero tam varia, tam immensa, ut omnia
cognoscere cupientem desperatio potius adobruat, quam spes subeat
omnium capiendi. Unicum pampinum si solide et in universum explorare
statueris, deficies. Ita habet stipitem per medium ad ultimam
aciem excurrentem, a quo primum velut aortae et capitales venae
derivatae in certos angulos sese extendunt, ex quibus tanquam mesae
vel mesera%:icae, ut vocant, flagella in imam planiciem funduntur, succum
rite dispensantes, haud aliter quam adparet, cum vel totum hominem
vel mundum universum consideras. Atque hoc in tam brevi folio artificium
prius deserere cogeris, quam ad plenum ediscere. Ecce, ut
omnis humana sapientia in re, ut videtur, nihili constiterit, inscitiam
suam fateri coacta et ignorantiam; sed insciens non est, aut ignorans
divina sapientia prudentiaque, a qua omnia rite et fiunt et disponuntur.
Tempus nunc est, ut omnium, quae hactenus de sapientia providentiaque
dei dicta sunt, testimonia verbi ipsius adducamus.
Sapientiae encomium Solomon quidem Proverb. 8. [Prov. 8. 22]
magnifice descripsit, a vetustate ipsam ante commendans, quod ipsi
domino adfuerit priusquam condere mundum coepisset, quodque postea
per ipsam cardines totius orbis adpensi sint, et omnia per eam composita.
Et Hierem. 51. [Jer. 51. 15] sic inquit: "Qui fecit terram in
fortitudine sua, et praeparavit orbem in sapientia, et prudentia sua
extendit coelos". Sed iucundius nemo quam David Psal. 103.
[Ps. 104. 1-35]. Sic enim utranque depingit, ut videre te putes artificem
deum librare montes robusta manu, et quemque in locum suum
ponere, valles interea diducere ac gelidos in vallibus amnes, extendere
arva, tumultuosumque pelagus in abyssos suas retrudere, ne quicquam
licentia sua turbet. Scribit deinde colonos cuique parti, et commeatum
liberaliter adiicit.
Nunc ad testimonia novi testamenti properabimus, lepidioribus
istis hactenus contenti, quod universa veteris testamenti scriptura huc
spectat, ut omnia dei providentia fiant. Hinc enim tot adparitiones
angelorum, tot ipsius dei oracula, et urgente necessitate miracula.
Hinc privatorum hominum inter pessimos versantium dei tam diligens
cura et custodia, quales Noe, Abraham, Lot, alii. Hinc prophetarum
missiones, quae futura essent monentium, et atroces etiam disciplinae,
si qui monitis eorum non adquievissent. Crebri per dominum
triumphi, si audientes, crebrae e diverso fugae et excidia, si minus audientes
fuissent.
Diserte admonet Christus Mat. 6. [Matth. 6. 25-34], ne de his
etiam, quae ad corpus adtinent, solliciti simus, cum non ignorare
possimus coelestem providentiam hanc pro nobis curam gerere, hinc,
quod et volucres coelo errantes tam liberaliter excipiat, et agri lilia
tam pretiose vestiat, ut Solomonis trabeae, paludamenta, chlamydes,
ac omnia simul ornamenta his comparata vilescant. Quanto magis
nobis, qui longe maiore sumus apud eum existimatione, sit haec
omnia daturus? Quin negat in nostra potestate situm esse cap. 5.
[Matth. 5. 36], ut vel unum pilum proprii capitis candidum, si sit ater,
nec contra, si candidus sit, atrum reddere possimus. Quod autem et
cincinni nostri ei curae sint, res adeo nullius pensi, ut citra iacturam
omnem adimi possit, itidem testatur Luc. 12. [Luc. 12. 7]: "Iam et
capilli capitis vestri omnes numerati sunt". Vide, quam late pateat
coelestis providentiae cura, quamque certa sit: "Omnes", inquit, "numerati
sunt" [Luc. 12. 7]. Quid hic dicent liberi arbitrii adsertores? An
causabuntur subesse tropum? At nos maxime τροπικῶς adserimus
esse dictum. Expectanda ergo ab eis tropi explicatio? Minime! nam
pueris obvium est tropum hunc adperire, nempe, quod deus eorum
quoque continentem curam gerat, quae nostro iudicio omni ferme
humana cura indigna videntur. An hoc hyperbole est: Ego dum
volucres pasco et flores induo, vestri obliviscar? nonne vos multo pluris
aestimamini a me [cf. Matth. 6. 25-34]? Sed de his plura, quum aliquando
ad liberi arbitrii mentionem ventum erit. Mat. 10. [Matth.
10. 29] sic inquit Christus: "Nonne duo passeres asse veneunt, et unus
ex illis non cadet in terram sine patre vestro"? Hic nullus causari
merito licet hyperbolas. Est enim manifestum a minore ad maius
argumentum, in quo, quod primum est, verissimum esse oportet; alioqui,
quod inde colligatur, stare nequit. Sic ergo sentit Christus:
Quandoquidem unus passerum asse comparatorum ne fortuito quidem
in terram cadit, nisi cum patre coelesti, quanto magis vos, qui tantae
reputationis estis apud illum, nusquam excidetis illo non sic disponente?
Ergo verissimum hoc erit, quod etiam temere, ut nobis vide?tur,
contingentium autor deus sit. Sororibus Lazari videbatur Christus
ignorare, quod earum frater aegrotaret [cf. Joh. 11. 3]; sed posteaquam
nunciatum est illi, verbo manifestavit, an vel aliquid ignorare
possit deus, vel aliquid citra illius curam, consilium ordinationemque
fieri: sic enim inquit [Joh. 11. 4]: "Infirmitas haec non est ad mortem,
sed pro gloria dei, ut glorificetur filius dei per eam" Vides, unde
profecta sit aegritudo? A deo nimirum. Is enim ea usurus erat ad
filii sui gloriam. Ad eundem modum respondit discipulis Ioan. 9.
[Joh. 9. 3], quum percontarentur, quorumnam culpa factum esset, ut,
qui illic erat, caecus nasceretur: "Neque hic peccavit, inquiens, neque
parentes eius, sed ut manifestentur opera dei in illo".
His contenti nunc erimus; alibi ut diximus, uberius hunc locum
tractaturi. Tu, bone lector, istorum interim memineris, ne bis crambe
mors. Nam ex providentiae loco praedestinationis, liberi arbitrii
meritique universum negotium pendet.
Iam frustra esset, infructuosum ac inutile mortalibus, si hoc summum
bonum, deus, sibi soli, quod dicitur, saperet, sibi soli bonum,
vita, motus, scientia, prudentia esset; sic enim nihil a mortalibus distaret,
qui hoc suapte natura habent, ut sibi canant, suis studeant
rebus, sibi melius malint quam aliis. Necesse est igitur, ut hoc summum
bonum, quod deus est, benignum natura sua sit ac liberale: non?ea
liberalitate, qua nos dedisse videri volumus, interim retributionem
spectantes, interim gloriam; sed ea, qua iis, quibus donavit prodesse
vult, et hoc unum ac solum spectat, ut eorum sit, quae a se facta
sunt; gratis enim distrahi vult. Nam ut est fons rerum omnium -,
nemo enim, priusquam esset, meruit, ut ex illo nasceretur -, sic et
perenniter liberalis est in eos, quos ad hoc unum genuit, ut liberalitate
sua fruerentur. Breviter: hoc bonum illud ab aliis, quae videntur
bona distat, quod haec se ἀμισθωτί, id est: gratuito, non expendunt,
utpote sordida et egena; illud contra nisi gratuito impendi nec velit
nec possit. Rursus, quae in speciem bona sunt, sibi parci volunt;
paucissimis enim satisfacere possunt, angusta cum sint ac tenuia. Illud
bonum sic exuberat, ut omnibus omnium desideriis ad satietatem
supersit; infinitum enim est, ac distrahi amat. Ipsum enim frui aliis
nequit; nam inferiora ipso sunt; et nisi eo fruantur, a quo sunt, consistere
nullo pacto possunt.
Sequntur nunc praedictorum testimonia.
Testatur hanc sententiam tota creaturarum omnium corona; nisi
enim voluisset deus, ut opera sua se fruerentur, nunquam ea de nihilo
vocasset; non enim fruitur eis deus. Cuius ergo causa creavit ipsa?
ut creatore suo ipsa fruerentur.
Geneseos 15. [1. Mos. 15. 1] sic loquitur ad Abraham dominus:
"Noli timere Abraham! Ego protector tuus sum, et merces tua
magna nimis". Quid, quaeso, protectorem esse ac mercedem vel praemium
vel bonum, quo fruaris, supra quam capere queas dives et exundans,
aliud est, quam deum esse? Porro, quod se sic ultro exponit,
cui non est documento, quod distrahi amet?
Isaias 45. [Jes. 45. 1] satis probat omnia dei providentia liberalitateque
fieri, qum eum ad Cyrum loquentem facit. Ignorabat Cyrus
deum, sed non erat ignarus Cyri deus. Sic enim liberaliter in eum
victorias, opes totaque regna effudit, ut oriens cum occidente merito
videre debuerit, quod is, qui haec omnia tam largiter dabat, solus ac
verus deus esset. Loquitur igitur ad hunc tandem modum post longam
admonitionem [Jes. 45. 21f.] dominus, ne totum sermonem scribere
sit opus: "Annunciate et venite et conciliamini simul. Quis auditum
fecit hoc ab initio? Ex tunc praedixi illud (Ecce providentiam, quae
impiorum etiam curam gerit). Nunquid non ego dominus, et non est
ultra deus absque me? Deus iustus et salvans non est praeter me.
Convertimini ad me, et salvi eritis omnes fines terrae, quia ego deus,
et non est alius" etc. Ecce liberalitatem, qua ultro ad se invitat omnes
fines terrae. Ecce simul et certitudinem, quod ipse solus est, qui iuste
omnia dispensat, solus salvat, nec est deus praeter eum.
Eodem modo benignitatis suae sinus expandit Isa. 55. [Jes. 55. 1],
qum omnes coelestis sapientiae opisque, sive cupidos, sive indigos sic
vocat: Omnes, qui sititis, venite ad aquas, et qui non habetis argentum,
properate, emite et comedite". Ecce, ut etiam urgeat non ad
properandum modo, sed etiam ad ampliter hauriendum.
Iam ex instrumento vetere satis testimoniorum adductum est;
quid enim istic in universum agitur, quam quod ostenditur deum
esse solum, qui servet, qui curam nostri habeat, qui ex se peti omnia
velit? "Ego, ego ipse sum, qui deleo iniquitates tuas propter me",
Isai. 43. [Jes. 43. 25]. "Misericordia domini plena est terra", Psal. 32.
[Ps. 33. 5], et [Ps. 145. 15]: "Tu das illis escam in tempore opportuno";
et [Ps. 145. 16]: "Aperiente te manum tuam, omnia replebuntur bonitate".
Et Ioël 2. [Joel 2. 27]: "Scietis, quia in medio Israël ego sum".
Porro, quid est in medio Israël esse, quam inter eos sic esse, ut
ipsius auxilium opus non sit e longinquo petere? sed ab eo solo, qui
et familiariter et suaviter tanquam unus de ipsorum grege inter eos
versatur. Hoc est enim in medio esse, ne scilicet cuiquam sit formidandum
supercilium.
Novi testamenti, quae alia testimonia proferemus, quam eum
ipsum, qui testamentum est, Iesum Christum, dei virginisque filium?
Cum enim natura essemus filii irae Ephes. 2. [Eph. 2. 1-7], restituit
nos in gratiam deus, ille misericordiae ditissimus fons, per Christum
filium suum. Hunc etiam propitiatorem constituit, Rom. 3. [Röm.
3. 25], ut, qui sanguine ipsius fidant, sancti et immaculati apud patrem
censeantur. Ipse igitur propiciati%/o nostra est; ergo et pactum nostrum
testamentumque, quod deus nobiscum pepigit, est. Ipse et propiciator
est. Per ipsum enim aditum habemus ad deum, 1. Io. 2. [1. Joh. 2. 1].
Hebr. 10. [Hebr. 10. 19]. Ephes. 2. [Eph. 2. 18].
Porro, quicquid nobis tandem Christus est, liberali dono dei est;
nam ipsi meriti non sumus, ut is filium suum pro vita nostra expenderet.
Si enim fieri potuisset, ut meritis nostris vita redderetur,
Christo nihil opus fuisset. Si eo nihil opus fuisset, qur eum pater
carne indueret? Non est ociosum opus dei, non frustraneum, non
supervacaneum, sed venit filius dei in hunc mundum, ut vitam habeamus
et abundantissime habeamus. Ille ipse Christus, ut se totum
nobis exponeret Matt. 11. [Matth. 11. 28], sic clamat: "Venite ad me
omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego requiem vobis dabo"
Quid, bone deus, est liberalem ac largum esse, si hoc non est? Scatemus
omnes tum internis tum externis malis, sic ut sub eis non aliter
quam sub gravi aliqua mole deprimamur. Videt eam calamitatem dei
filius ac omnes simul ad se vocat. Et ne quem sua mens sceleris
sibi conscia deterreat, quo sibi minus ad eum concurrere licere putet,
diserte loquitur [Matth. 11. 28]: "Omnes, et qui laboratis, et qui onerati
estis"; ipse enim venerat peccatores salvos reddere, atque adeo
gratis. Quod divini vates ante multa saecula futurum praecinuerant,
praesertim Hieremias cap. 31. [Jer. 31. 33f.], qui futurum dicit, ut
omnes simus dominum propter eius liberalitatem cognituri, qua nobis
peccata sic indulgeat, ut eorum mentionem prorsus nullam aut obprobrationem
sit facturus. Qua munificentia, quae potuit clarior aut
celebrior nobis fieri? Io. 13. [Joh. 13. 13] adserit recte se vocari
magistrum ac dominum, qui tamen se eo usque demisit, ut discipulorum
pedes ablueret [cf. Joh. 13. 14] linteoque abstergeret; quae quid
aliud quam propensissima liberalitas sunt? Ro. 8. [Röm. 8. 32] perhibet
Paulus deum filio suo non pepercisse, sed pro nobis omnibus
exposuisse; confestimque argumentatur ad hunc modum: "Quomodo
non etiam cum illo omnia nobis donabit"? Hoc nimirum intendens:
An potest quisquam maius aliquid pro amico aut fratre impendere
quam filium unigenitum? Nunc autem deus filium suum pro nobis
tradidit. An potuit liberalitatem misericordiae suae manifestius nobis
probare? Num poterit nobis aliquid negare, qui filium donavit? Qui
fieri potest, ut, cum filium dedit, non omnia simul cum illo daturus
sit? Omnia enim, quae in coelo et in terra sunt, filio inferiora sunt.
In eum ergo usum filium pro nobis tradidit, ut, quandoquidem videamus
nostrum esse factum, quod summum est tam in coelo quam in
terra, iam certi simus nihil nobis negatum iri posse. Qui enim filium
dedit, omnia sua dedit. Nihil enim habet pater, quod non filius quoque
habeat. Haec fortasse rudioribus satis erunt ad ostendendum,
quod, sicut deus fons est omnis boni, ita et liberalis est ac minime
sordidus aut inexorabilis; sed sic largus ac sui prodigus in usum se
fruentium, ut ab omnibus auferri, teneri, possideri gaudeat. Ac secundum
ista sic semper ad opitulandum accinctus, ut ubique succurrat,
nusquam cunctetur. Unde et Graecorum quidam θεόν deum ἀπὸ
θεεῖν, id est: a currendo, dictum putant, quod ubique adcurrat, adsit
opemque adferat.
Veruntamen qur pluribus ageremus de cognitione dei, qum ea
ipsa, quae ex ore ipsius attulimus, apud eum, qui impius sit, haud
pluris aestimentur, quam ut dicitur ultronea merx? Ventum ergo
paverit, si quis ante istos porcos has margaritas exponat [cf. Matth.
7. 6]. Contra vero, qui pii sunt, notiorem ac familiariorem domi
habent deum, quam ut his nostris eis aliquid accedat cognitionis. Iis
enim deus omnia est: esse, vita, lux, robur, thesaurus et sufficientia
rerum omnium ac prorsus θάσσος ἀγαθῶν. Quod sancti dei homines
experti, abusque mundo condito deum variis nominibus adpellaverunt,
ut videre licet passim per utrunque instrumentum, nunc "dominum",
nunc "deum, vitam, consistentiam, patrem, fortem, lucem, omnipotentem,
omnisufficientem" vocantes; quae tamen omnia nomina illi ex
interna fide imposuerunt, nempe, qum domi sic de deo sentirent, quod
ipse robur eorum esset, vita, esse, pater et reliqua. Iam ex ea fide,
qua illi acceptum ferebant robur, vitam, reliqua, sic illi postmodum
nomen dederunt fortitudini, domino, vitae, robori. Constat igitur
ociosa esse, quae hactenus de dei cognitione attulimus, nisi fides accedat.
Unde nemo sic obiicere potest, quasi humanis persuasionibus
nixi cognitionem dei docuerimus. Primum enim divinis solummodo
fulti sumus oraculis; deinde palam ostendimus non humanarum virium
esse, ut in dei cognitionem adorationemque deveniamus; non enim
volentis aut currentis, sed miserentis dei est [cf. Röm. 9. 16]. Qui
tribuat, ut opera manuum eius ipsum solum, verum deum, dominum,
salvatorem, auxiliatorem, robur, vitam, lucem, patrem, bonorum omnium
cumulum expositum, largum, benignum, benevolum, gratis distrahi cupientem
(tale enim est, quod nos per hanc vocem "deus" intelligimus)
agnoscant. Nam nisi ad hunc modum de eo sentiamus, nunquam solo
ipso fidemus, nunquam ad solum recurremus, nunquam ex toto corde
cunctisque viribus deperiemus.
Hactenus de cognitione dei.
[4] De homine.
Hominem cognoscere tam est laboriosum, quam sepiam capere.
Ut enim ista se in atrorem suum abdit, ne comprehendi possit, ita
hic noster tam subitas tamque densas hypocriseos nebulas, quam
primum se peti sentit, excitat, ut Lynceus nullus deprehendere,
nullus possit Argus. Quod non modo Momus ille mordax questus
est, sed divinus ille euangelii praeco Paulus 1. Corin. 2. [1. Cor. 2. 11]
sic agnoscit, ut tametsi exempli causa ad hunc modum dicat: "Quis
enim hominum novit ea, quae sunt hominis, nisi spiritus hominis, qui
est in ipso"? re tamen vera pro explorato habeat humanum pectus
tanto studio, tot artibus consilia sua abstrudere, ut conscius porro
nemo fieri possit quam ipsum sibi; nisi enim sic opinaretur, non recte
colligeret, quod illic probare nititur. Et Hieremias de hoc nostro
lucifuga et tergiversatore sic inquit capit. 17. [Jer. 17. 9 f.]: "Pravum
est cor hominis et inscrutabile. Quis cognoscet illud? Ego dominus
scrutans cor et probans renes".
Quibus manifestum fit testimoniis, hominem ab homine cognosci
non posse. Tanta est eius in inficiando audacia, tanta in simulando
ac dissimulando promptitudo, ut quacunque te putes eum parte deprehendisse,
iam dudum alia elapsus sit. Si dices: Propheta palam
testatur humanum cor pravum esse [cf. Jer. 17. 9 f.], confestim sic
evadit, "pravum" hic positum esse pro eo, quod est propensum ad
pravum, neque id de omnibus esse dictum. Huc interim spectans, ut
si istud evincere queat, quod quidam sint ab omni pravitate alieni,
iam ipse quoque inter istos reputetur, vel hoc argumento, quod adeo
constanter honesti pectoris gloriam ac innocentiam tueatur.
Qum igitur tam inaccessa res sit ad humani cordis latibula penetrare,
nobis haud dubie desperandum erit de eius cognitione. Esto
enim! Se quisque cognoscat, ab alio tamen nullatenus cognoscitur,
quamvis ipsius φιλαυτίας tam fortes sunt copiae, ut vel paucissimis
vel omnino nullis contingat per eas ad suiipsius cognitionem perrumpere.
Nullo igitur magistro alio aut duce unquam dabitur humani cordis
arcana videre, quam solo hominis architecto deo. Is enim, ut hominem
condidit, ita omnes versutiarum eius scaturigines, ac, unde illae ipsae
exordium coeperint, novit. Quae omnia Hieremias his verbis indicavit
[Jer. 17. 9]: "Quis cognoscet illud?" Neminem nimirum putans
proditurum, qui promittere audeat, se eius cognitionem habere, praeter
eum, qui ipsum finxit deum. Ideo mox iungit [Jer. 17. 10]: "Ego
dominus scrutans cor, et explorans renes".
A domino igitur deo hominis conditore hominis cognitio non
minus petenda est, quam eius ipsius cognitio, quamvis diversis caus's.
Dei enim cognitio nostrae intelligentiae negatur propter eius imbeci?
tatem et illius splendorem et claritatem; hominis autem propter ?
ficiandi fingendique tum audaciam, tum promptitudinem, ut dictum est.
Formavit coelestis architectus hominem ad similitudinem suam
[cf. 1. Mos. 1. 27], formatumque in hortum omnigenis delitiis affluentem
[cf. 1. Mos. 2. 8], non solum ut civem, sed ut patrem familias ac dominum
posuit; verumtamen hac lege, ut, quaecunque illic nascantur,
vesci liceat, praeter arborem scientiae boni et mali [1. Mos. 2. 16f.].
Huius enim fructum sic nec tangi debere neque gustari, ut, si contra
fecerit, morte sit praesentissima sese perditurus, Gen. 2. [1. Mos. 2. 17].
Invidit tam laetam foelicitatem homini diabolus, Adaeque coniugem
persuadet [cf. 1. Mos. 3. 1-7], deum regni metu ab ea interdixisse arbore,
quae vel ipso nomine doceret, quod ut primum de fructu eius edissent,
diis redderentur similes, bonum videlicet ac malum docti. Credidit
infoelix foemina ardua pollicenti, fructum decerpit, et ambesum fidelis
futura marito porrigit. Is, ut erat insidiarum foemineaeque temeritatis
ignarus ac rudis (quid enim negaret uxori?), obtemperat, fecitque,
quod nullus maritus in gratiam uxoris facere detrectavisset. Sed ecc
ut mala, ubi minimus eorum metus est, de improviso in nos irruunt.
Ille parens noster, qum bona et mala doctus in deum evadere sper?
visset, nihil aliud quam ignominiam suam didicit, perpetuamque mo?
tem invenit. Sic enim loqutus est deus ad ipsum [1. Mos. 2. 17]: "I?
quocunque die comederis ex eo, morte morieris". Est autem facilius
coelum et terram transire, quam ullum verbum dei [Matth. 24. 35]
Moriturum ergo, ut praedixerat, homo mortuus est, mox ut fatali
pomo dentes illisit.
Necessarium vero est scrutari, quanam morte mortuus sit Adam,
posteaquam ligni vetiti cibum edit.
Primum ergo constat fatali morte non extemplo concidisse, ubi
hunc cibum comedit; multis enim postea saeculis vixit. Constat iuxta
hoc, fatalem diem suo tempore non alia ex causa supervenisse, quam
quod legem olim transgressus fuerat: "Per peccatum enim mors", Ro. 5.
[Röm. 5. 12]. Nam perpetuo foelix futurus erat, si ab infoelici pomo
gulam abstinuisset. Constat tertio loco, quod Adam aliqua porro
morte occubuit, ut primum audacem manum fatali fructu oneratam
ori admovit. Sic enim habet verbum dei [1. Mos. 2. 17]: "In quocunque
die ederis, morte morieris". Mors ergo eodem momento, quo edit,
sequta est. At corporea confestim sequta non est; animae ergo mors
est, quae subito sequta est. Corporis enim mors ex peccato, ut dictum
est, nata fuit, unde et animae mortem sequta est. Haec Ro. 5.
[Röm. 5. 12] dilucide habentur: "Sicut per unum hominem peccatum
in hunc mundum intravit, et per peccatum mors, ita et in omnes homines
mors pertransiit, eo quod omnes peccaverunt". Mors ergo, qua
sic repente concidit Adam, peccatum fuit; quae mors tanto est corporea
perniciosior, quanto potior est causa, eo quod per illam fit.
Peccati enim mors corporeae mortis parens est.
Videndum nunc est, quid tandem sit mors peccati, aut quale sit
eius ingenium.
Coniectamus autem ingenia omnium, quae videmus, ab adpetitu,
quo impelluntur ad sequendum parandumque, quod cupiunt. Sic avarum
pronunciamus, qui opum gratia pavidus secat mare. Diligenter
igitur et nobis spectandum est, quid maxime sequutus Adam ingenium
prodiderit suum. Diis aequalis erat futurus, quod si processisset, iam
suopte Marte cogniturus erat, quid bonum aut malum esset. Haec
est ergo esca, quam adpetivit, quaque captus est: deum esse, ipsummet
scire, quid bonum, quid malum. Veruntamen hic adpetitus unde
originem habere potuit, quam ex amore sui? Omnes enim nobis malumus
bene esse quam aliis: φιλαυτία ergo, id est: amor sui, causa fuit,
cur malesuadae obtemperaret uxori Adam. Natura ergo est homo
sui amans, non ea natura, qua institutus fuerat praeditusque a deo,
sed qua sorte, quam deus dederat, non contentus domi suae voluit
boni malique peritus, imo deo aequalis fieri. Amoris ergo suiipsius
cum sit reus factus homo, eiusque criminis damnatus, manifestum fit,
quod peccati mors, quod ad ingenium adtinet, ea sit, qua se homo
perpetuo amat, sibi placet, se fidit, sibi omnia fert accepta, videre
putat, quid rectum, quid curvum sit; ac quod ipsi probatur, omnibus
probari debere opinatur, etiam creatori suo. In hoc enim αὐτοφώρῳ,
id est: ipso furto, deprehensus est, quod deus, boni malique sciens,
clam creatore suo, fieri parabat. Negari ergo malicia, negari ingenium,
negari naturae vitium (quae quid aliud est quam mors?) non potest.
Sed praestat divini oris testimoniis rem probari quam argumentis,
quamvis et illa fundamentum habeant in verbo dei. Nam iste Proteus
noster, quocum agimus, ni testibus convincatur, fugit, negat, inficiatur;
impudens enim est atque audax, in omnem se figuram transmutat [cf.
2. Cor. 11. 14], omnia pollicetur, omnia minatur, duntaxat ne in lucem
protrahas. Dicit ergo deus Gen. 6. [1. Mos. 6. 3]: "Non permanebit
spiritus meus in homine in aeternum, quia caro est". Abdicat hic deus
hominem, ut degenerem, quod caro factus sit totus. Quod iam olim
quoque testatus erat, qum eum veluti nothum e nido detrusit, custodemque
pro ianuis paradisi statuit, qui redire volentem arceret, Gen. 3.
[1. Mos. 3. 24]. Quod si homo totus caro est, quid, quaeso, cogitat, quam
quae carnis sunt [cf. Röm. 8. 5]? Si vero haec solummodo cogitat,
quid aliud quam hostem dei agit? Spiritus enim concupiscit adversus
carnem, caro autem adversus spiritum. "Haec enim sibi mutuo adversantur"
[Gal. 5. 17]. Ecce, ut manifestum fieri incipit, quod homo, quatenus
homo est, et quatenus iuxta ingenium suum vel cogitat vel agit, nihil
nisi quod carnis est, quod inimicorum dei, quod adversariorum spiritus
cogitat et agit. Eodem loci sic habetur [1. Mos. 6. 5f.]: "Videns autem
deus, quod multa malicia hominum esset in terra, et cuncta cogitatio
cordis intenta esset ad malum omni tempore, poenituit eum, quod hominem
fecisset in terra" etc. Habemus hic aperte universam simul humanam
cogitationem non modo propensam ad malum, sed huc intentam
et adfixam; neque hoc per intervalla (quemadmodum, qui furiunt aut
febriunt, certis spaciis remissius habent), sed omni tempore. Post 8. cap.
[1. Mos. 8. 21]: "Cogitatio vel consilium humani cordis malum est a puericia
sua". Sic enim habet Hebraica veritas, nec longe aliter Septuaginta:
"Quoniam imminet humana mens ad mala a iuventute". Nostra
vero translatio habet: "Sensus enim et cogitatio humani cordis in malum
prona sunt". Quae alteratio sensus nimirum ex hominis ignoratione
profecta est. Pauci enim mortalium ad hanc mensuram contemptus
suorum ipsorum veniunt, ut sibi boni nihil tribuant, ac cupiditatum interna
consilia palam confiteantur. Unde fit, ut induci nolimus ad concedendum,
quod tota mens nostra mala sit. Quod ubi pertinaciter
inficiamur, iam, ut est audacia, dei quoque verbum ad nostram sententiam
immutare, vel potius depravare pergimus. Quemadmodum hic
quoque factum est, ubi Hebraica veritas tam dilucide habet, "mala
est", ausus fuit aliquis dicere: "Prona est ad malum", ne ipse quoque
in suspicionem veniret, quod malus natura esset. Quanquam satis
incircumspicienter hoc factum est. Quid enim levabat causam humanae
maliciae, hic temperavisse sententiam, qum paulo ante dictum sit, quod
caro simus, quodque universa cogitatio nostra omni tempore intenta
sit ad malum? Neque enim aliter fieri potest, qum caro simus, quam
ut perpetuo, quae carnis sunt, sapiamus: at ista omnia malicia ipsa
sunt, ex qua pessimi deinde rami prodeunt, quemadmodum Gal. 5.
[Gal. 5. 19-21] docuit Paulus. Mala igitur mens, malusque est animus
hominis ab ineunte aetate [cf. 1. Mos. 8. 21], quia caro est, quae sui
amans est, gloriae, voluptatis, reique cupida, utcunque dissimulet, quaecunque
praetexat. "Omnes enim sumus hypocritae, Isaiae 9. [Jes.
9. 17] et nequam, et omnium ora stulticiam loquuntur". Et Ecclesiasta[!]
nequit satis exclamare, quam vani simus. "Vanitas", inquiens
Eccl. 1. [Eccl. 1. 2], "vanitatum, et omnia vanitas".
Nunc ad novi instrumenti testimonia convertimur.
Io. 8. [Joh. 8. 34] sic inquit Christus: "Omnis, qui facit peccatum,
servus est peccati". Adam peccavit. Ergo peccati mancipium
factus est.
Quod Paulus Romanis scribens sic disserit Ro. 6. [Röm.
6. 16]: "Nescitis, quod cui vos ipsos in servos tradidistis ad obediendum,
servi estis eius, cui obedistis?" Peccato tradidit se Adam. Nisi
enim tradidisset, nunquam vetitum cibum attrectavisset. Ergo servus
mancipiumque eius factus est. Nisi enim se prius per deliberationem
deo similem, boni malique peritum fiendi, diaboli consilio tradidisset,
a pomo sic abhorruisset, ut nec aspectu dignatus esset. Tradidit ergo
volens, ut ne ultra civiliter quicquam praetexamus, ac lubens sese
parens noster in servitutem peccati. Qui autem servus est, ex conditione
alium audire nec potest nec debet, quam dominum suum, cui
se addixit. Cogitat igitur homo istud, quod dominus suus peccatum
iubet. Peccatum vero tunc est, qum neglecta creatoris lege se ipsum
homo sequi maluit, quam signa ducis ac domini sui. Eius ergo servus
est, ad quem descivit. Descivit autem ab amore dei per amorem sui
ad se ipsum. Sui ergo ipsius servus est, se magis amat quam deum,
quam etiam quemquam. Atque hoc tandem est mortuum esse, haec
est peccati mors, hoc ingenium peccati lapsique hominis est.
Io. 3. [Joh. 3. 6] Christus sic inquit: "Quod natum est ex
carne, caro est". Sequitur ergo, quod, qui ex mortuo nati sunt, ipsi
quoque mortui sunt. Nam Adam, ut primum ad se conversus fuit,
totus in carnem degeneravit. Ut igitur caro, sic et mortuus fuit; haec
enim aequipollent, carnem esse, mortuum esse, quatenus hic de morte
loquimur, ut in superioribus patuit. Nunc autem recipi nulla ratione
potest, ut, qui mortuus est, vivum generare queat. Nequit ergo mortuus
Adam generare, qui a morte sit alienus. Nunquam enim immutari
potest, quod natum est ex carne, caro est [Joh. 3. 6].
Consimilem ad modum loquitur Paulus Roma. 7. [Röm. 7. 18]:
"Scio, quod non habitat in me, hoc est: in carne mea, bonum". Loquitur
autem illic non de ea carne, quam cum camelis habemus communem.
Alioqui quid praeclari dixisset in carne nostra cadaverosa
nihil boni esse, quod caecis etiam pateat? Sed de toto homine, qui,
utut ex anima corporeque rebus natura diversis compactus est, caro
tamen adpellatur, quod pro ingenio suo nihil quam carnale mortiferumque
cogitet. Quod manifeste patet, cum paulo ante dixerit
[Röm. 7. 14]: "Scimus, quod lex spiritualis est; ego autem carnalis sum,
venundatus sub peccatum". Hic, inquam, manifestum fit, quod dicimus,
videlicet Paulum loqui de peccati mortisque ingenio, cui traditi
venundatique simus primi parentis defectione, ut dictum est.
Haec fortasse paulo verbosius prosecuti sumus, sed nec ab re.
Est enim humani pectoris tanta vastitas, ut omnes latebras et recessus
eius percurrere tam sit obvium ac facile, quam oceanum emetiri aut
Augiae stabulum repurgare; unde et facile maliciam dissimulare
potest, seseque in abyssos suas recipere. Sed is, qui lux est [cf. Joh.
8. 12], fallere nequit. Qui, ut eum latere quicquam potest, ita totum
nobis hominem sic exponit, ut si saltem eius verbo credimus, liquido
videamus hominem natura malum esse; utcunque se abstrudat, renitatur
aut tergiversetur. Verus est, ex cuius ore istud audivimus; aliter se
habere nequit res. Est quidem versutus ac ad inficiandum audax homo.
Cui si fidem habeamus, nunquam sese plane confitebitur pessime ingeniatum
esse; sed qum eum sic καρδιογνώστης [cf. Act. 1. 24] deus in
lucem protrahit, pudor est negare, quod sibi conscius est. Neque hic
quisquam dicat: Si huius se quisque confiteretur conscium, probe quidem
disseruisses de miseria humanae maliciae; sed sunt, qui vel dei verbis
non cedunt, ut se malos confiteantur, vel etiamsi maliciam suam domi
agnoscant, retinendae tamen opinionis, latendique vel spe vel cupiditate,
aliis agnovisse videri nolint. Recte sane! Hoc ipsum nunc ultro oboritur,
quod quaerebamus, nempe, ut homo sese agnoscat, paulo minus
opus esse deo magistro, quam in eius ipsius cognitione, quod tot tamque
altas specus habeat, ad quas se sic perfugere speret, ut nemo latentem
invenire, imo ne inventum quidem protrahere possit. Deo igitur
urinatore opus atque eo solo habemus, ut hominem pernoscamus. Et,
quod supra diximus, ipsam dei agnitionem ex eius verbis sperari non
debere, nisi fides adsit; nam ea si desit, fabula videbitur, quicquid
de illo attuleris. Idem in hominis consideratione verum est. Nisi
enim fides adsit, qua homo credat omnem vocem a deo prolatam
veram esse, tam longe aberit a sui cognitione, quantum inter spiritum
carnemque interest. "Per legem enim cognitio peccati" [Röm. 3. 20].
Est autem lex spiritualis, nos autem carnales. Nisi ergo spiritus se
nobis ingerat, perpetuo carnales erimus. Venundati enim sumus sub
peccatum [cf. Röm. 7. 14]. At quamdiu carnales sumus, nosipsos non
agnoscimus. Caro enim se ipsam nullo pacto abiicit, semper apud se
magna est ac magnifica, imo deus quoque. Tam ergo necessaria est
fides homini ad sui cognitionem quam ad dei.
Hoc autem qum ignorent insignes isti theologi, ventrisque animalia
hypocritae - ut ex eis aliquid interim adducamus, quae ad
falsam religionem adtinent -, contenti sunt permisisse, quod pronus
sit hominis animus ad malum, integrum ei simul tribuentes iudicium,
quo ad quaevis libere possit exporrigere manum, quod nihil est, quam
ex arena funem velle texere, aut ex Beliaal angelum fingere. Ut
enim arena propter ingenium ac formam necti nullo modo potest, sic
Beliaal, sic homo effici non potest, ut ille lucis angelus fiat [2. Cor.
11. 14], qui tenebrae est, mendacii, fraudis peccatique autor. Hic autem,
ut manum ad bonum extendat, nisi istud fortasse cupiditas amorque sui
bonum esse dictent spe delectationis, quemadmodum et generis autor
manum extendit ad pomum, sed spe deus fiendi ac omnia sciendi,
quae quam ex amore sui aliunde nasci non potuit. Cum ergo cuncta
ad se referat homo, si eum deus suo permittat consilio, frustra tribuunt
ei theologistae salvum integrumque iudicium. Sed de hac quaestione
in sequentibus plura, si dominus dabit.
Erit fortasse hic non alienum ab instituto, si doctissimi eloquentissimique
hominis, Tullii dico, sententiam ex oratione pro Archia
habita, huc velut peregrinum emblema immisero, qua ille, cum omnia
gloriae cupiditate hominem facere docet, sic huic divinae sententiae
adstipulatur, ut dei potius virtute exorta videatur, quam Ciceroni,
gloriae animali, voluntarie dicta. Quomodo enim se ipsum proderet,
cum istic adseveret gloriae studio omnia fieri a nobis, alias vero videri
vult omnia virtutis reique publicae amore facere? Verba sic habent:
"Nulla enim virtus aliam mercedem laborum periculorumque desyderat
praeter hanc laudis et gloriae; qua quidem detracta, iudices, quid est,
quod in hoc tam exiguo vitae curriculo et tam brevi tantis nos in
laboribus exerceamus? Certe, si nihil animus praesentiret in posterum,
et si, quibus regionibus vitae spacium circunscriptum est, iisdem omnes
cogitatus terminaret suos, nec tantis se laboribus frangeret, neque tot
curis vigiliisque angeretur, neque toties de ipsa vita dimicaret. Nunc
insidet quaedam in optimo quoque virtus, quae noctes ac dies animum
gloriae stimilis concitat atque admonet non cum vitae tempore esse
dimittendam commemorationem nominis nostri, sed cum omni posteritate
adaequandam" etc. Ut hic Cicero interiorem hominem prodidit?
Insidere perhibet vim quandam in animis optimorum etiam,
quae ipsos indesinenter ad comparandam gloriam extimulet, atque huc
omnes cogitatus, consilia, labores vocet. Quod autem ille "vim" adpellat,
hoc, qui fideles sumus, nihil aliud esse scimus, quam mortem
atque peccatum, miseramque lapsi hominis conditionem, qua perpetuo
sui amans ac studiosus est. Quod si inter fideles invenias, qui negent
gloriae compendiique privati studio omnia ab homine fieri, iam pro
explorato habeas ipsos fideles non esse, sed carnales peccatique mancipia.
Quandiu enim nos ipsos defendimus, certum est lucem spiritus
abesse, quae hominem sibi ostendit ac prodit. Ethnico ergo autore
quoque docemur omnia consilia nostra in nos ipsos dirigi. Neque hic
quenquam moveat, quod Cicero cupiditate gloriae omnium animos
teneri adserit: contra tamen videamus quosdam gloriae nihil intentos
esse, sed rei potius, ventri aut Veneri. Nam hoc, quod Cicero
dixit, ad optimos retulit, horum esse putans, ut omnia recte facta,
veluti gradus quosdam, ad gloriae ascensum destinent. Humiliores
autem, aut potius viliores, ad ventrem Veneremque qum omnia
referant, gloriae cupidis inferiores nimirum habentur. Loquimur autem
de hoc gloriae studio, quod per honesta incedit. Nam, qui gloriantur
in rebus pessimis, pessimis nonnunquam exploduntur. Qui vero ad
rem adtenti sunt, partim consilia sua sic ordinant, ut hac ratione in
altum evehi, partim, ut ingluviei ac Veneri suppeditare possint, quae
postulant. Fixum tamen ac immotum stat, quod omnia hominis cuiusvis
consilia peccatum sunt, quatenus ut homo consulit. Omnia enim
ad se ipsum refert, sibi uni studet, de se ipso honoratius sentit quam
de alio. Et quanquam se videat multis in rebus a plerisque vinci,
invenit tamen, in quo sibi primas tribuat, ne sit inglorius. Videt
Iulius se a Cicerone eloquentia, consulendi agendique peritia vinci;
sed quanto est hac parte inferior, tanto se in artibus praestantioribus
antefert, imperandi et belligerandi. Iis enim factum esse, ut ad fastigium
rerum conscenderit, quo Cicero toto eloquentiae suae flumine
vehi nequeat. Sed in talibus forsan facile sit dicere, ut quisque sibi
primas det, qui omnium iudicio videntur praecipuum aliquid habere.
Veruntamen Irum aliquem mihi accipe deploratumque hominem, qui
ad gloriam aut excellentiam ullam nihil prorsus spei habere potest,
doceque sui studiosum esse, qui sic nihil in hac vita adpetit, ut mori
malit quam vivere. Tum sententiae tuae cedam. Audi ergo: Irum
ipsum aut calamitosissimum quemque cum Croeso, Hercule,
Ulysse, compara! Croeso dicet: Indocilis est pauperiem pati, ego
malis exercitus sum; Herculi: Res plane prodigiosas gerit, sed est
libidinis impatiens, ego nihil aut parum uror; Ulyssi: πολυμήτης
quidem est; porro inter tot consilia et astus fieri nequit, ut non dolus
aliquis intercurrat; ego, ut laeta simplicitate fruor, sic in eo statu non
sum, quo doli quicquam prodesse possint. Sicque fiet, ut semper aliqua
parte sibi blandiatur. Taceo nunc malignitatem, qua maxima pars
hominum ea demum cogitant, quae omnibus obfutura essent, solummodo
ne sibi quicquam desit. Ipsi, quicunque tandem vel priscis vel
istis temporibus scribimus de rebus divinis, in ipso opere, quod alienissimum
a gloriae cupiditate esse decet, ab ea non abhorremus.
Quotus enim quisque est, qui orationem non sic instituat, ut omnibus
probetur, non sic ornet, ut ab omnibus adpetatur? Hactenus nondum
peccatum est; sequitur, quod vitium parit, nisi probe attendamus. Sunt
enim, qui caritatis ardore sic omnibus bene cupiunt, ut, quod pium
rectumque esse, sciunt, omnibus communicatum velint; sunt contra,
qui hoc unum spectant, ut omnibus probent se tam eloquentes, tam
sapientes, tam exercitos artifices, ut de rebus quibuscumque possint
Gorgiae in morem optime dicere, optime omnia tractare. Neminem
enim esse arbitror, qui gloriae stimulos non sentiat, etiam illic, qum
gloriam maxime docet esse contemnendam. Quod apud Platonem
frequenter est obvium; nam quotiescunque Socratem suum philosophantem
inducit, tot ambagibus, tanta verborum pompa agit, ut plane
illic videatur gloriae maxime studuisse, ubi Socratem summum gloriae
contemptorem facit.
Haec ex Gentilibus attulimus, ut, si qua fieri queat, ii etiam,
qui philosophiae addicti sunt, oculos recipiant, quibus hominem
cognoscere possint. Neque hic quisquam laesos putet pios homines,
quasi gentilium similes sint; nam non dubito fuisse, qui syncero scripserint
consilio - sed hoc non erat hominis, sed dei -. Hominem
enim si sibi permittas, omnia ad se refert.
Nos hucusque de homine diximus, qualisnam sit suopte ingenio.
Unde et inter theologos cum facile invenias, qui verbum dei non aliter
tractent, quam negociationem aliquam - vides enim, ut ea victum
sibi parent - negari non potest, quin gloriae quoque studiosi sint.
Utinam falsum dicam! Satis fuit autem hactenus sufficienterque probatum,
quod homo sui amore omnia faciat, qui nisi mutetur, semper
sic facturus est. Hinc et hoc genus hominum, quod etiam divina
propter se ipsum tractat, non intempestive inter eos adduximus, qui
- velint nolint - omnia vel compendii vel gloriae gratia faciunt.
Cum ergo videant hac nota, quod ad gratiam loquuntur, bovemque in
lingua gestant, haud obscurum esse, quales intus sint; iam oro, nobiscum,
id est: cum fidelibus, confiteantur hominem esse undequaque
pessimum, omnia sui amore consulere ac facere.
[5] De religione.
Redeundum nunc est ad religionem, quam tantisper omisimus, donec
de iis, inter quos constat religio, diceremus, quantum dominus dedit.
De voce autem dictum est satis, iam ad rem ipsam accedimus.
"Creavit hominem deus ad imaginem ac similitudinem suam"
[1. Mos. 1. 27], opibusque vallavit, ac deliciis inenarrabilibus; sed
stolidus vanis spebus ad extremam calamitatem se trahi passus est.
Ad quam, ut primum venit, coepit quiddam in se videre, quod displiceret.
Sic enim scriptum est Gen. 3. [1. Mos. 3. 7]: "Et aperti sunt
oculi amborum". Quid bone deus, an ne prius caeci erant? Minime,
sed erat mens cum oculis turpium ignara, quamdiu abstinentia ligni
vitae ieiuniumque duraret. Nihil erat, quod contristaret, nihil, cuius
puderet; sed posteaquam fatale pomum comederunt, aperti sunt oculi
eorum; erat enim de ligno sciendi bonum et malum decerptum. At,
quid primum viderunt, quod prius non vidissent? Num arcana aliqua,
quae prius ignoraverant? Nam eiusmodi quiddam polliceri videbatur
daemon, ac miseri nimirum talium, quid speraverant. Vident ergo se
esse nudos. Fuerant autem et antea nudi, sed nuditas non existimabatur
nuditas: peccatum non reputabatur, priusquam veniret lex,
Ro. 5. [Röm. 5. 13]. Sic nuditas non cognoscebatur, priusquam
sentiretur vestitus penuria. Ea vero tum adfuit, qum homo a creatore
suo, omnis boni thesauro, abiit. Ut vel hinc discamus mentem
nostram, ad quamcunque tandem creaturarum, ad quaecunque consilia,
ad quascunque spes sese convertat, nihil quam erumnas, calamitates,
ultimamque miseriam - nam haec est tandem nuditas ista, expositum
esse malis omnibus, ac dei protectione destitui - invenire; consolationem
autem et requiem nullibi sibi esse quam apud deum repositas.
Videmusque, si paulo propius introspiciamus, hanc nobis cognatam
esse stulticiam, ut res incertas et arduas temere ordiamur, finem
parum cordate considerantes; is vero cum tandem advenerit, iam
nostro malo videntes reddamur, sed sic, ut nihil videamus quam mala,
in quae nos nostra audacia praecipitavimus. Estque humana mens
ad novandum semper inclinatior: quamvis Epimetheos plures inveniamus
quam Prometheos, hoc est: post factum prudentes omnes
sumus.
Docemur iuxta haec, quod Adami nuditas nihil aliud quam
culpam peccatique mortem, de qua plura superius, significat. Nam
quis crederet Adamum tam stupidum fuisse, ut colligere nequiverit:
Quid quod nudus es? Ipse te deus nudum creavit; nudum aspiciat!
Sed fuit sceleris conscientia, propter quam in conspectum dei venire
pudebat. Quod si Adam quicquam sibi superesse speravisset, quo
gratiam eblandiri posset, non se in latibula recepisset; sed causam
suam sic deiectam vidit, ut nec ad preces legatur esse conversus.
Extrema igitur se passurum sua conscientia qum praesumeret, abdidit,
nuditatemque aufugio cunctationique praetexuit. Quid ergo ex omnibus
istis aliud colligemus, quam sic deploratam esse conclamatamque
hominis causam, ut coram deo adparere sic non audeat, ut etiam ab
eo fugiat, vocantem formidet, sub conspectum venire detrectet? Sed
simul docemur dei benignitatem, qui proditorio animo ad aliena castra
desciscentem, non supplicem, sed perniciter aduc fugientem, vestemque
mutantem in gratiam recipit, vocat, increpat, quatenusque eius
iusticia ferre potest, conditionem optimam in erumnosam convertit.
Quid enim Adam aliud, quam internitionem excidiumque meruerat?
Sed consuluit, quoad licuit, audax eius facinus deus, ut iam inde ab
exordio praeluderet, quid aliquando toti Adami posteritati praestiturus
esset, qui, fervente aduc recens perpetrati facinoris iusta ira,
benignius quam culpa mereretur, iudicavit.
Atque priusquam hinc recedamus, hoc theologis quibusdam considerandum
relinquere volumus. Oro, ut saltem per coniecturam,
quibus fere utimini, iisque nonnunquam ab omni ratione alienis, ad
hoc respondeatis: Num videatur Adam suopte aliquando motu ad
petendum gratiam fuisse rediturus? Cogemini profecto confiteri, quod,
qui fugam ac latebras sic spectabat, ut protrahi vix posset, nulla
coniectura videri rediturum esse, nisi fugitivum dominus assecutus
esset. Cur igitur non vultis agnoscere, quod fides adquisita, de qua
tot tantaque loquimini, commentum sit ("nemo enim venit ad Christum,
Io. 6. [Joh. 6. 44], nisi pater traxerit eum"), et quod non est
volentis neque currentis, sed miserentis dei [cf. Röm. 9. 16]? Qum
videatis communem parentem, cuius peccatum et mors in nos dimanavit,
sic abhorruisse a deo, ut stultitiam, quae latere posse dictabat,
sequtus sese abstruderet, ne desertionis crimen obprobrari cogeretur
audire. Quid vero multis opus est? Relinquat deus Adamum! Nunquam
redibit ad eum, a quo aufugit; relinquat hominem! Numquam
eum quaeret, a quo creatus est. Quisque enim sibi deus est; id quod
ipso cultu manifestum fit. Quis enim est, qui se non colat, ac aliqua
in re summas sibi tribuat, rationem autem omnium tum factorum tum
consiliorum dei ab ipso non exigat? Quod quid est aliud, quam supra
deum se extollere, deque illius operibus censuram agere? Longius
profecti sumus, sed ea causa, ut manifestum fiat, quam longe homo
a deo recedat, nisi is, a quo fugimus, cursum sistat; quamque longe
absint theologi isti a vero tramite, qum de fide adquisita et arbitrii
libertate frigidius etiam quam Ethnici disserunt.
Hic ergo religionem originem sumpsisse luce clarius videmus, ubi
deus hominem fugitivum ad se revocavit, qui alioqui perpetuus desertor
futurus erat. Videbat enim nuditatem, hoc est: culpam suam, talem
ac tantam, ut reditionem in gratiam desperaret. Sed clementior deus
fugae obstinationem, attonitumque animum misertus, non aliter quam
pius pater, qui filii sive stultitiam, sive audaciam odio quidem habet,
sed odio filium habere nequit, perditum ac desperatum blande vocat,
quoque in statu res sint interrogat: "Adam, ubi es [1. Mos. 3. 9]"? O
miram inedicibilemque coelestis patris suavitatem! Rogat, ubi sit, qui
nisi omnia locaret, ubi sunt, nusquam essent. Sed propter infoelicem
hominem interrogat, quo ei culpam suam apertius obprobraret; is enim
ignorabat, ubinam esset. Videbat enim pavens conscientia actum esse
de patria, tamque beatis laribus; videbat nimis vera esse domini sui
verba: "In quocunque die ederis, morte morieris" [1. Mos. 2. 17]. Sentiebat
enim, ut tremeret cor, ut variaret mens in multa consilia, sedomnia
inauspicata ac proditoria, distracta, mortemque fatalem simul
ad omne momentum adesse formidabat. Rogat ergo pater coelestis,
ubinam sit [cf. 1. Mos. 3. 9], ut perpetuo memor esset homo, quo in
loco, in quo rerum statu se mitis vocasset deus. Hinc, inquam, religio
vel potius pietas - hanc enim inter parentes et liberos, interque deum
et hominem statuunt - incunabula coepit. Videbat infoelix homo
nihil quam iram se commeruisse; desperat igitur et a deo fugit. Iam
erga impium filium, parentis pietatem vide! Accurrit, contumacemque
inter temeraria consilia opprimit. Quod quid est aliud, quam pietas
erga filium? Oritur ergo pietas a deo usque ad hodiernum diem, sed
in nostrum usum. Quid enim defuturum deo fuisse putabimus, etiam
si Adam subito fatali morte concidisset? Est autem tunc absoluta
pietas, qum nos ad vocantem a nobis nostrisque consiliis convertimur:
O enim infoelicem parentem (humanum dico), qui constanti benignitate
filium prosequitur, constantius renitentem ac resilientem; frustra
enim pius est in filium. Sed ea calamitas in deum recidere nequit:
Quem enim ille vocat, velit nolit respondere cogitur. Probant hoc
Adam praevaricator, David adulter [cf. 2. Sam. 11. 1-5] et homicida
[cf. 2. Sam. 11. 6-17], et Paulus persequtor [cf. Act. 8. 1-3]. Pietas
ergo, sive religio haec est: Exponit deus hominem sibi, ut inobedientiam,
proditionem ac miseriam suam non minus agnoscat, quam Adam.
Quo fit, ut de se penitus desperet, sed simul exponit liberalitatis suae
sinus et amplitudinem, ut qui iam apud se desperaverat, videat sibi
superesse gratiam apud creatorem parentemque suum tam certam ac
paratam, ut ab eo, in cuius gratiam nititur, avelli nulla ratione possit.
Ea igitur adhesio -, qua deo, utpote solo bono, quod solum erumnas
nostras sarcire, mala omnia avertere, aut in gloriam suam suorumque
usum convertere scit et potest, inconcusse fidit, eoque parentis loco
utitur -, pietas est, religio est. Ut enim, qui sic animati sunt, deo
tanquam parente utuntur, ita e diverso sollicite ac sine intermissione
relegunt, tractant et considerant, quibus ei rationibus placeant, quibus
demereantur. Pietas ergo illic certo esse cognoscitur, ubi studium
est iuxta voluntatem dei vivendi; nam istuc absoluta quoque pietas
inter parentes ac liberos requirit, ut filius aeque studeat patri obsequi
ac pater prodesse. Iterum: Germana pietas istic solummodo nascitur,
ubi homo non modo deesse sibi multa putat, sed adesse penitus nihil
videt, quo placere deo possit; contra vero creatori patrique suo sic
omnia exuberare, ut nemo quicquam apud illum desiderare possit,
liberalitatem vero ac erga hominum genus amorem tantum, ut nihil
cuiquam negari possit.
Quod sic testimoniis scripturae firmari potest, ut omnis doctrina
tam vetus quam nova, omnes pii, aliud nihil canant, quam nobis nihil
adesse, deo nihil deesse, ab illo nihil negari. Apud dominum enim
misericordia, et illa vehementer copiosa. "Apud eum fons vitae" [Ps.
36. 10]. "Eius est terra, et quicquid illam implet" [Ps. 24. 1]. "Eius est
salus [Ps. 3. 9], eaque adeo parata, ut benedictionem, id est: liberalitatem
benignitatemque suam, ultro super populum suum ostendat".
Ex his facile colligi potest, quid porro vera religio requirat, ac e
diverso facilius deprehendi, quid sit falsa religio. Vera religio, vel
pietas, haec est, quae uni solique deo haeret. Qui ergo pii sunt,
unum dominum suum audiunt, qui eos a carne sic avulsit ac sibi
adiunxit, ut eius unius vocem audire cupiant, ut cum flagrante amore
anima Canticorum 2. [Hohes Lied 2. 14] clament: "Sonat vox tua in
auribus meis"; et: "Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, super mel
ori meo" Psal. 118. [Ps. 119. 103]. Requirit ergo vera pietas, ut ab
ore domini pendeat, nullius, praeter sponsi sui, verbum vel audiat vel
recipiat. Quam fidem dominus, ut nobis probe ob oculos poneret,
crebro in scripturis connubio fideli comparat, et tanquam sedulus
maritus ab adulterio deterret ac scortatione. Hoc unum prorsus intendens,
quod, sicut in matrimonio fides prae omnibus exigitur (imo
matrimonium nihil aliud est, quam data acceptaque fides), ita pietas
non sit pietas, nisi toto pectore domino animae sponso fidas, in eum
solum oculos figas, aurem, praeter ipsum, penitus nulli accommodes.
Ac propterea iubet, Num. 15. [cf. 4. Mos. 15. 38] per quatuor palliorum
angulos fila hiacynthina inseri, quae cum viderint, inquiens, recordentur
omnium mandatorum domini, ne sequantur cogitationes suas et
oculos per res varias fornicantes etc. Sancte vero iactat se Paulus 2. Cor. 11.
[cf. 2. Cor. 11. 2]: Corinthios veluti castam illibatamque
virginem soli Christo adiunxisse, nimirum ut solum audirent, solum
mirarentur, solum amarent, solum sequerentur. Et Ephe. 5. [cf.
Eph. 5. 32] mysterium connubii magnum esse adserit: Christi enim et
ecclesiae coniunctionem portendere. Quibus omnibus nihil aliud quam
probatum volumus, quod vera pietas talem in deum fidem et integritatem
requirat, qualis in matrimonio requiritur. Talem autem dico per
comparationem, non aequiparationem. At in matrimonio fida non est,
quae alium audit, alium sequitur, alii obtemperat. Sic et vere pia nor
est anima, quae alium quam deum audit, alium quam ipsum sponsum
suum sequitur. Constat igitur eos modo vere pios esse, qui ab unius
dei pendent oraculis. Id autem quam necessarium sit ad veram pietatem,
ipsius domini verbis patebit.
Deut. 4. [5. os. 4. 1f.] sic inquit deus: "Nunc Israel audi praecepta
et iudicia, quae ego doceo te, ut, faciens ea, vivas et ingrediens
possideas terram, quam dominus deus patrum vestrorum daturus est
vobis. Non addetis ad verbum, quod vobis loquor, nec auferetis ex
eo. Custodite mandata domini dei vestri, quae ego praecipio vobis#,'.
Et Deuterono. 12. [5. Mos. 12. 32] sic: "Quod praecipio tibi, hoc tantum
facito domino, nec addas quicquam nec minuas". Requirit ergo
sive fides sive pietas primum, ut a deo discamus, quonam pacto ei placere
possimus, quibus modis servire; deinde requirit, ut iis, quae ab ipso
didicimus, nihil addamus, nihil adimamus. Qui enim addunt, deum
insipientiae arguunt, seque supra deum ponunt, quasi ista, quae ipse
parum considerate promulgaverit, sua prudentia restituere valeant,
callidi scilicet. Qui vero adimunt, crudelem deum faciunt, quasi per
impotentiam praeceperit, quae isti sua humanitate mansuetudineque
lenire sciant. Gravis est hic locus; nam quicquid ad veram falsamque
religionem adtinet, ex eo pendet; sed quantumcunque gravis est, satis
superque simul roboris habet ad veram religionem adserendam, falsamque
profligandam. "Verbum enim domini manet in aeternum", Isai. 40.
[Jes. 40. 8]. "Unde facilius est coelum et terram perire aut transire,
quam unum apicem de verbo domini", Lucae. 16. [Luc. 16. 17]. Tota
moles mundi et creaturarum omnium infinita turba unum apicem e
verbis domini tollere [cf. Matth. 5. 18] aut mutare nequit, id est: rem
prorsus nullam. Apicem enim facile quisque inverterit aut sustulerit;
sed nihil, quod per apicem significatur, nihil, quod verbis dominicis
intelligimus, sic excidet, ut non fiat. Verbum ergo domini, qui fideles
sunt, sic amplectuntur, ut naufragi tabulas. Quid enim est, quo conscientia
se consolari queat, quam unico dei verbo? "Vivit enim homo
in omni verbo, quod de ore dei procedit" Deutero. 8. [5. Mos. 8. 3].
Matth. 4. [Matth. 4. 4]. Sed qui homo? Fidelis. Quid enim commercii
incredulo cum verbo dei? Cui stulticia est coelestis sapientia,
qui te, si deo fidas, exibilat. Pius ergo solus est, quem verbum dei alit,
reficit, confortat. E diverso vero sequitur, quod pius nullo alio verbo
pasci potest quam divino. Sicut enim deo solo fidit, ita eius solius
verbo certus redditur; et sicut solo dei verbo certus redditur, ita
nullius verbum quam dei recipit. Quibus iterum non modo ex scriptura,
sed etiam ex ipsius fidei natura manifestum fit, quod nullius
creaturae verbum pro verbo dei recipi potest, quia in creaturae verbo
non redditur quieta pacataque conscientia. Nihil ergo de nostro addendum
est dei verbo, nihil de illius verbo nostra temeritate adimendum.
Quod autem hic aliquis obiicere posset: Tamen multi requiem
invenerunt etiam in hominis verbo, imo etiamnum inveniunt; nam
hodie multorum conscientiae certo persuadent sibi salutem adsequturas
esse, si Romanus pontifex absolvat, indulgeat, coelo adscribat; si
nonnae et monachi pro eis preces numerent, missas, horas, aliaque
pro eis faciant. Cui obiectioni sic respondemus: Istos omnes esse
aut stupidos aut hypocritas. Stulticia enim fieri oportet et ignoratione,
ut aliquis se putet esse, quod non est. Qui ergo se pium hinc metitur
quod Romani pontificis commentis fidem habeat, nihil, quod dei est
gustavit, nec primis labiis expertus est, quam suavis sit dominus, nequ
quam beatus sit, qui illo fidit [cf. Ps. 34. 9]. Quod si stultus aut ignarus
non est, hypocriseos notam effugere nequit. Sunt enim haud parum
multi, qui Romanum pontificem et frigidas ceremonias hac gratia magni
pendunt, quod videant aliqua parte sibi nonnihil decessurum, si eius
regno aliquid detractum erit; sicque catuli, quod aduc remotum est,
mature cavent. Stat sententia: Piam mentem in nullo verbo quam
dei quiescere, nullius quam dei recipere posse. Quod sic est omnium
piorum adstipulationibus unanimiter conclamatum, ut testimoniis nullis
sit opus, praeter hoc unum et breve et clarum: "Renuit consolationem
accipere anima mea; memor fui dei, et delectatus sum", Psal. 76.
[Ps. 77. 3f.]. Nusquam invenerat spem prophetae conscientia, nusquam
requiem. Sed posteaquam dei memoriam repetebat, iam aderat
quies et delectatio.
Sed iam ad novi testamenti properabimus testimonia, quibus
probemus religiosum esse verbis dei quicquam addere aut quicquam
adimere. Unde iterum manifestum fiat pietatem incontaminatam esse,
quae unis ac solis verbis dei nititur.
Matth. 15. [Matth. 15. 8f.] adducit Christus Isaiae 29. [Jes.
29. 13] testimonium; ut fere assolet, etiamsi nominatim rarius, quae ad
Iudaeos efulminat, ex veteri testamento petere: "Frustra colunt me,
docentes doctrinas et praecepta hominum". Si ergo is cultus, ea pietas
aut religio vana est, quae ex humana inventione aut lege proficiscitur,
solida nimirum e diverso veraque est religio, quae iuxta solius dei
verbum dirigitur, quae unum hoc spectat et audit.
Io. 8. [Joh. 8. 47] sic docet Christus: "Qui ex deo est, verba
dei audit. Propterea vos non auditis, quia ex deo non estis" Constat
ergo, quod, qui ex deo nati sunt, eius verbum audiunt; et contra:
Qui non audiunt, ex deo nati non sunt. "Qui vero ex deo nati sunt,
non ex voluntate viri", Io. 1. [Joh. 1. 13], sic nati sunt, hoc est: non
suo consilio aut electione deum sibi constituerunt, qui vere deus est;
sed eius vi, quo iam fidunt, factum est, ut se dei filios esse agnoscant.
Inquit enim: Non ex voluntate carnis, neque ex voluntate viri, sed ex
deo nati sunt. Qui ergo ex deo nati sunt, eius solius verbum audiunt,
ex quo nati sunt. Hoc enim est discrimen inter filios dei et filios
carnis, quod, qui dei filii sunt, quae dei sunt sapiunt vel cogitant;
qui carnis filii sunt, carnalia cogitant, Ro. 8. [Röm. 8. 5]. Porro,
quicquid ex ore dei non est profectum, a filiis dei non recipitur. Inhabitans
enim in eis spiritus omnia prodit dictatque, carnisne sint,
quae audiunt, an spiritus. Unde postea fit, ut spiritualis omnia
iudicet, omnia cognoscat, 1 Cor. 2. [1. Cor. 2. 15], ipse vero a nemine
iudicetur; non enim caro aut sanguis est, qui iudicat, sed spiritus.
Loquimur enim de eis solummodo, qui Christi sunt, qui et spiritum
eius habent, Rom. 8. [Röm. 8. 9]. Qui ergo Christi spiritum habent,
suum, hoc est: carnis et sanguinis ac viri, non habent. Qui vero
Christi spiritum habent, nullius quam dei verbum recipiunt, nam
Christus, ipse deus, nullius verbum recipere aut tolerare potest,
quam suum. Non enim potest homo deo esse in deum, sed homini
deus; nisi sit deus, nihil est homo quam belua. Qui ergo hominis
verbum accipit, carnis accipit beluaeque verbum. Horribile igitur est
ei, qui Christi est, ullum praeter dei verbum accipere.
Eandem sententiam, sed laepida pastoris oviumque parabola
amictam, Io. 10. [Joh. 10. 4f.] dicit: "Oves, inquiens, pastorem proprium
sequntur, quia noverunt vocem eius; alienum autem non sequntur,
sed aufugiunt ab eo, quia non noverunt vocem alienorum". Oves
dei, veri aeternique pastoris et episcopi sui, 1. Petr. 2. [1. Petr. 2. 25],
vocem sequntur. Sciunt enim, quae qualisque sit vox eius; alienum
autem non audiunt, nec sequntur, quia non noverunt vocem alienorum.
Dices autem: Quomodo vero aufugiunt ab alienis, si non noverunt
vocem alienorum? Nam si non norunt, facile alienum pro vero pastore
sequentur. Respondemus: Non norunt, non dignantur, non amplectuntur
vocem alienorum. Sic enim dominus alicubi [cf. Matth. 7. 23]
perhibet se nescire quosdam, quem tamen nihil latere potest. Verum
"nescire" dixit pro: dedignari, aversari, contemnere. Sic et hoc loci
piarum ovium est solam pastoris vocem cognoscere, id est: amplecti,
dignari, sequi, omnemque alienam fugere, detestari, abiicere.
Idem docet Io. 15. [Joh. 15. 4]: "Sicut palmes non potest ferre
fructum a semetipso, nisi manserit in vite, sic nec vos, nisi in me
manseritis". Nihil igitur vel rectum vel deo dignum unquam ordiemur,
nisi in vite, hoc est: deo, simus. Hinc enim succum roburque nisi
hauserimus, arescemus, et in ignem mittemur. At in deo non manet,
qui ex se ipso succum trahit, ex quo fructum prodat. Quae enim ex
nobis sunt, carnalia sunt; quae autem carnalia nostratiaque sunt, deo
inimica sunt, Rom. 8. [Rom. 8. 7]. In deo ergo solo manet vere pia
mens, eius verbum unice audit, eo solo fidit. Accedit, quod solus
deus bonus est [cf. Marc. 10. 18], ut supra in consideratione ipsius
patuit. Ergo non aliunde bonum petendum, imo nec sperandum est,
quam a solo deo. Nos enim tam alieni sumus ab omni bono, ut
Christus, si ad vitam ingredi velimus, edicat, ut abnegemus nosipsos
[cf. Matth. 16. 24]. Hoc autem non uni et alteri dictum est
sed in universum singulatimque omnibus. Nihil ergo recti bonique
alicunde, quam a deo sperandum est. Solus ergo audiendus, a quo
solo quicquid usquam est boni, proficiscitur. Exemplo eadem res
patet: Adam enim, ut ad exordia nostra redeamus, quam primum
ipse scire volebat, iam de illo repente actum est. Quod si animum
ad ea sola, quae dominus praeceperat, advertisset, nec sua secutus
esset consilia, non iam irata haberet omnia homo. Eius igitur exemplo
sole clarius videmus, vere pium hominem sic abhorrere debere a suis
consiliis, ut a certa praesentique pernicie. Solus ergo deus audiendus;
illi soli gloria tribuenda a piis omnibus. Non enim debet sapiens
etiam in sapientia sua gloriari, Hieremi. 9. [Jer. 9. 23]. Sed si quid
rectum deoque dignum nostra sapientia efficeretur, certe non immerito
gloriari liceret. Nunc autem, qum vetet deus gloriari, qui iniquus non
est, nihili profecto pendenda est omnis humana sapientia. Solo ergo
deo eiusque verbo nitendum.
Est igitur, ut ab initio huius quaestionis dictum est, obvium,
falsam religionem a vera discernere. Falsa religio sive pietas est, ubi
alio fiditur quam deo. Qui ergo quacunque tandem creatura fidunt,
vere pii non sunt. Impii sunt, qui hominis verbum tanquam dei amplectuntur.
Furor igitur est et extrema impietas, quorundam, sive
hominum sive conciliorum, placita et decreta verbo dei aequare. Nam
si eorum sententiae verbi dei sunt similes, verbum amplectendum est,
non hominum autoritas; si dissimiles, abiiciendae sunt ac fugiendae,
haud aliter, quam filiis Israël Moabitidum reliquarumque Gentilium
foeminarum connubia [cf. Esr. 10. 2ff.].
Quod autem de ecclesia hic obiici posset, quod ea sit audienda,
postea tractabimus.
[6] De religione Christiana.
Habet haec aetas, ut eruditos multos, qui passim velut ex equo
Troiano prosiliunt, ita multo plures, qui se omnium censores faciunt;
ac dum per impietatem renascens verbum accipere nolunt, pietatem
tamen simulantes, falsis confictisque suspicionibus piorum aures implent.
Alii enim, dum strennue docemus, ut omnis fiducia in deum
patrem nostrum sit habenda, procaci suspicione prosiliunt: cavendum
esse a nobis; omnem enim doctrinam nostram ad hoc tendere, ut
Christum exterminemus, et Iudaeorum more, ut unum deum credimus,
sic unam solummodo personam omnes credere inducamus. Alii
vero, dum propensius omnia Christo tribuimus, vereri se dicunt, ne
nimis temere nimium ei tribuamus. Utrique tamen sic pronunciant,
ut ipso iudicio videas eos esse vel audacter ignaros, vel scienter impios.
Aut enim sic sunt patris et filii et spiritus sancti ignari, ut
quantum ad essentiam, substantiam, deitatem, potentiam adtinet, quod
tu de uno dixeris ac de omnibus tribus intellegas, ipsi hoc ignorent,
simulque accedat audacia ad insciciam, ut quod vehementer ignorent,
vehementius in suspicionem rapiant. Aut sic sunt volentes et scientes
impii, ut quod recte pieque fieri vident, perversae mentis pravitate
oppugnent, cumque aperto Marte se quicquam efficere desperent,
cuniculis istis rem adgrediantur: vereri se interim, ne in patrem, interim
vero ne in filium simus propensiores. Quibus omnibus κλαίειν
dicimus. Nos enim sic deum agnoscendum amplectendumque docemus,
ut sive patrem eum nomines, sive filium, sive spiritum sanctum, perpetuo
tamen eum intellegas, qui solus bonus, iustus, sanctus, benignus
reliquaque omnia est. Contra, cum filio omnia tribuimus, ei tribuimus,
qui id est, quod pater, quod spiritus sanctus; cuius regnum est,
cuius potentia eodem iure quo patris et spiritus sancti. Ipse enim
hoc ipsum est, quod pater, quod spiritus sanctus, servato nihilominus
notionum, ut vocant, discrimine. Quod igitur aemuli hic dicturi sunt,
nos hactenus de pietate sic disseruisse, ut salutis per Christum
gratiaeque nihil meminerimus, frustra cornicabuntur: Primum, quod
omnia non simul neque eodem loco dici possunt; deinde, quod quicquid
de animae deique connubio diximus, sic de Christo quoque
dictum est, quomodo de deo (Christus enim deus et homo est);
postremo, quod dei cognitio natura sua Christi cognitionem antecedit.
Sicut gratia tum recte cognoscitur, qum culpa per legem est
effecta, ut Paulus Rom. 7. [Röm. 7. 25] loquitur: id est, cum culpa
per legem expensa, cognita est, sic et Christus, qui est gratiae
pignus, imo qui est ipsa gratia, tunc recte et docetur et cognoscitur,
cum culpa perspecta didicimus, ipsa intercedente, nobis viam in coelum
ascendendi occlusam esse. Sicut enim medicum non suspicit, qui
est integra valetudine, contra vero dei loco habet, qui est desperata,
sic Christus sanis satis gratus non est, aegris vero θεὸς ἀπὸ μηχανῆς,
id est: insperata, sed divinitus missa salus. Quod ipse testatus est:
"Non habent, inquiens, opus medico, qui recte, sed qui sinistre valent"
Lucae 5. [Luc. 5. 31]. Et [Luc. 5. 32]: "Non veni vocare iustos, sed
peccatores ad vitae pristinae immutationem". Ut ergo Christum recte
agnoscamus, opus erit, ut nos ipsos recte cognoscamus. Christum
enim non recipiunt, qui se iustos putant, ut iam ex eius verbis clare
patuit; et medici operam non requirit, qui aegritudinem non sentit.
Est ergo Christus certitudo et pignus gratiae dei [cf. Eph. 1. 14].
Quod hac ratione patebit: Diximus antea in consideratione hominis,
sic eius conditionem esse deploratam, ut mortuus sit, peccati mancipium,
ac prorsus eius naturae, ut nullius tam sit studiosus quam sui.
Hoc enim ei sic accidit, qum a bono se avertit, ad se autem conversus
est. "Scimus enim, quod in nobis bonum est" Roma. 7.
[Röm. 7. 18]. Ex quibus deinde perpetua desperatio ad deum veniendi
nata est; qui enim quotidianis malis sentiebat se morti corporali obnoxium,
et conscientiae pavore a deo sic alienum, ut in eius conspec
tum venire causaretur, quomodo speraret se inter superos referri unquamm
posse? Sed melior deus, qui opus suum misertus consilium
coepit, quo tam gravem casum revocaret. Cumque ipsius iusticiam,
utpote sacrosanctam, non minus illibatam inconcussamque manere
oporteat, quam misericordiam, essetque homo misericordiae quidem
indigus, sed iusticiae dei totus obnoxius, invenit divina bonitas, quo
iusticiae quidem satisfieret, misericordiae vero sinus absque iusticiae
detrimento liberaliter pandere liceret. Non quo sibi hac ratione ab
adversario caveret, aut figulo non liceat e consperso luto facere vel
refingere qualemcunque velit testam [cf. Röm. 9. 21]; sed quo per hoc
iusticiae exemplum oscitantiam et torporem a nobis tolleret, ac se
qualisnam esset, iustus, bonus, misericors nobis exponeret; aut ne
nimium de eius consiliis loqui praesumamus, quia sic illi placuit.
"Iustus enim est dominus, et rectum iudicium eius" Psal. 118. [Ps.
119. 137]. "Contra vero patiens et misericors, suavis universis, et miserationes
eius excellunt omnia opera eius" Psal. 144. [Ps. 145. 9].
Misericordiam enim et iudicium canit ei David, Psal. 100. [Ps.
101. 1]. Ipse enim persequitur iniquitatem patrum in filiis usque in
quartam generationem odientium se, et misericordiam facit in millia
millium colentium se, Exo. 20. [2. Mos. 20. 5f.]. Qum ergo deus
iuxta sit iustus et misericors, tametsi ad misericordiam propendeat
(excellunt enim eius miserationes reliqua opera omnia), iusticiae tamen
eius omnino satisfieri, ut iratus placetur, oportet. Quod ergo iusticiae
dei satisfieri oporteat, recte docuere theologi, et iam neoterici; "nam si
vis ad vitam ingredi, serva mandata!" Mat. 19. [Matth. 19. 17]. Verum
quo pacto satisfaciet iusticiae dei homo? Illa tam est pura, alta et
ab omni labe tam aliena; et contra hic noster tam nihil aliud quam
peccatum et macula, ut nemo se ad eam venire mensuram sperare
audeat, quae iusticiae divinae satisfacere possit. Quis enim ea puritate
polleat, quam David ascendere in montem sanctum domini perhibet?
Psal. 14. [Ps. 15. 1], sic quaerens: "Domine, quis habitabit in
tabernaculo tuo, aut quis requiescet in monte sancto tuo" Et nunc
sibiipsi respondens [Ps. 15. 2-5]: "Qui ingreditur sine macula, et operatur
iusticiam. Qui loquitur veritatem in corde suo. Qui non egit
dolum in lingua sua. Nec fecit proximo suo malum, et obprobrium
non accepit adversus proximos suos. Ad nihilum deductus est in
conspectu eius malignus, timentes autem dominum glorificat. Qui
iurat proximo suo, et non decipit. Qui pecuniam suam non dedit ad
usuram, et munera super innocentem non accepit. Qui facit haec,
non commovebitur in aeternum". Quis, quaeso, ea puritate niteat, ut
sine macula incedat, et, quod iustum est, operetur, qum ipsi nihil
quam peccatum, macula et caro simus? Aut quis mortalium tam
simplex, ut eius neque cor, neque lingua dolum unquam egerit? Quis
proximum malo nullo adfecit, aut ab aliis impune adfici non est passus?
Cuinam mali semper despectui, et boni in precio sunt habiti? Quem
non contaminavit usura, periurium ac munus super innoxio acceptum?
Quis haec audiens non contremiscat, non desperet, non fugam adornet?
At deus tam est purus et acer ignis, ut, si quis dictis morbis adfectus
sit, in conspectu eius consistere nequeat. Quo Isaias etiam 33.
[Jes. 33. 14] respexit: "Quis de nobis, inquiens, poterit habitare cum
igne devorante? Aut quis habitabit ex vobis cum ardoribus sempiternis?"
Nunc, quemadmodum David, respondet [Jes. 33. 15 f.]: "Qui
ambulat in iusticiis et loquitur veritatem. Qui proiicit avariciam ex
calumnia, et excutit manus suas ab omni munere. Qui obturat aures
suas, ne audiat sanguinem, et claudit oculos suos, ne videat malum.
Iste in excelsis habitabit" etc. Qum ergo tantam integritatem innocentiamque
requirat hic ignis, ne quid scilicet humectum aut terreum
adsit, quod crepitu et fragore eiaculatum oporteat; quis est - si
saltem se quisquam ulla parte agnoscit -, qui animum ad dei contubernium
tollere audeat? Unde manifestum fit, quod ubicunque in
scripturis in coelum via docetur, nos in desperationem detrudi. Quis
enim vitam in hac tam polluta via sic transigat, ut tanti luminis tum
cohabitatione, tum fruitione, suo etiam iudicio, se dignum ducere possit,
praesertim cum omnes declinaverimus, simul inutiles redditi simus, sic
ut ne unus quidem ex nobis bonum faciat, cum sit omnis homo
mendax [cf. Ps. 116. 11, Röm. 3. 4], cum simus omnes hypocritae, cum
peccaverimus omnes, et gloria dei destituti simus [cf. Röm. 3. 23]?
Sed quandoquidem adeo potens malum est hypocrisis, ut se, non
secus quam stulti quidam laborantes, qui morbum dissimulant, ab
omni suspicione, tametsi frustra, liberare audeat ac negare opus est,
ut ad morem peritorum medicorum, qui per varias circumstantias et
accidentia veritatem extorquent, nos quoque eisdem rationibus hominem
sic percunctemur ac experiamur, donec caelandi audaciam in
confitendi ingenuum pudorem convertamus. Nam et callidi quidam
aegrotantes, ut medici peritiam explorent, negant morbi genus, donec
medicus eadem ipsos teneri aegritudine pronunciet, quam ipsi domi
sentiunt. Tunc enim securius se ei credunt, certo persuasi, quod, dum
morbum probe norit, medelam non ignoret. Veruntamen ii, quos contumax
hypocrisis detinet, persuaderi nunquam possunt quantumvis
diserta oratione, ut quod intus vel gerunt vel sentiunt confiteantur.
Sed ii tamen, quanto procacius negant, tanto certius a spiritalibus
medicis cognoscuntur. "Spiritalis enim omnia iudicat" [1. Cor. 2. 15].
Ad hoc enim, ut ea confiteantur, quae spiritualis medicinae regulis
deprehenduntur, alio quam homine quantumvis experto opus est.
"Homo enim videt in facie, deus autem solus in corde" [1. Sam. 16. 7].
Qui nisi pudorem humanae menti incutiat, quo negare desinat, cuius
sibi conscius est, sicque humiliet, ut gloriae studium agnoscat, nunquam
se confitebitur talem esse, qualis vere est. Nemo etenim in
sese tentat descendere, nemo! Huc ergo iterum venitur, quod homo
ad sui cognitionem sic deo eget, ut ad illius ipsius agnitionem. Nemo
enim novit, quid sit in homine, nisi spiritus hominis, qui est in ipso
[cf. 1. Cor. 2. 11], ut supra patuit.
Sed iam ad experimenta vertimur, quibus homini extorqueatur,
ut eadem in se agnoscat, quae nos in eo esse adserimus. Quaero
ergo primum, o iuste! ex operibus tuis: Eleemosyna bonum opus est
nec ne? Iustus: Est. Quacunque tandem ratione modoque detur?
Iustus: Minime, sed cum homo facit, quod in se est (sic enim loquntur
isti). Dic sodes, quid intellegis per hoc, quid in se est? Iustus:
Pro suis viribus. Respondeo: Nos hac ratione petituros esse principium;
nam quantulumcunque detur, et quacunque gratia, semper facit
homo, quod in se est, et semper facit pro virili. Ergo omnis eleemosyna
erit bonum opus, quod nos iustificabit. Iustus: Erit. Num si dem, ut
videar ab hominibus [cf. Matth. 6. 1]? Iustus: Non dico. Quid ergo?
Iustus: Non contendam. Ecce tibi hoc, quod in se est. Tale figmentum
hoc est, quod Christum ociosum prorsus reddit. Quilibet enim operibus
hoc modo pro viribus suis factis iusticificari posset? Quilibet enim
facere potest, quod in se est, etiamsi perquam pusillum in multis sit
recte factorum. Veruntamen ad rem ipsam redeo. Eleemosynae tot
mala possunt accidere, quae ipsam vitient, quot vineis morbi, qui eas
perdunt, accidunt: Primo, si non detur in nomine dei. Qui ergo in
eum usum solummodo dant, ut se ab inferorum poenis redimant, in
suo, non in Christi nomine dant. Deinde si tali pompa dant, ut
gloriam apud homines sibi parent, mercedem iam receperunt, Mat. 6.
[Matth. 6. 1]. Postea, si dant tristes, pigetque dare, ac nisi calumnias
metuerent, nihil darent, eleemosynam vitiant; "hilarem enim datorem
diligit deus" 2. Cor. 9. [2. Cor. 9. 7]. Si non dant ea mensura, qua
sibi dum egerent dari vellent, non recte dant. "Omnia enim, quae
vultis, ut faciant vobis homines, vos eadem facite illis" Mat. 7. [Matth.
7. 12]. Si contemptim aut neglectim dant. "Maledictus enim, qui facit
opus domini negligenter" Hier. 48. [Jer. 48. 10]. Si miseria et calamitate
accipientis victi dant, non ex dei proximique dilectione. "Qui
enim habet substantiam huius mundi, et videt fratrem suum egere,
scimus, quoniam caritas dei in eo non est" 1. Ioan. 3. [1. Joh. 3. 17].
Breviter tot imminent vitia huic tam indubitato operi, ut neminem
sperandum sit, id ipsum digne posse efficere. Quis enim non sic dat,
ut potiora sibi servet? Quis non dat, ut aut videatur dedisse, aut
non videatur non dedisse etc.? Quo igitur pacto iusticiae dei satisfaciemus,
si tam pium opus sic a nullis fit, ut mercede dignum aestimari
possit ab aequo pioque iudice? Sic omnia, quae facimus, percurre,
et non minora, imo maiora videbis in quaedam incidere vitia.
Oramus multi, ut videamur orare, sicut hypocritae faciunt, Mat. 6.
[Matth. 6. 5]. Oramus, ut dominus divitias det ut delitias, uxorem
bene dotatam, ut honores, imperia, regna, imo ut sancti omnibus ac
dii etiam habeamur; ac prorsus ignoramus, quid oremus, Roma. 8.
[Röm. 8. 26]. Ieiunamus eodem modo, vel quod praedicetur parsimonia
nostra [cf. Matth. 6. 16-18], vel macies et pallor sanctimoniam
portendant, vel ut ieiunantibus bellaria delicatique cibi comportentur,
vel ut aquiliculum impudentius in publicum prodeuntem intra veterem
diploidem revocemus; vel, ut sunt nonnulli Chremilis [!] et Euclionibus
sordidiores, ut penui parcatur; vel, ut ieiunium, quod in eum
solummodo usum fieri debet, ut carni detrahentes spiritus vocem et
imperium melius audiamus, pro opere bono aestimemus. Sic, inquam
omnia ad nos ipsos referimus, non ad eum, cuius toti sumus, et in
quo sumus [cf. Act. 17. 28]. Quibus ergo litationibus aut sacris iustificari
poterimus, qum in ipsis operibus nostris sic iacemus, sic frigemus,
sic distrahimur? Atque hoc tam aperte ac vere, ut quotquot fideles
sunt, haud aliter, quam diximus, fieri intra seipsos sentiant. Vident
enim morbum hoc modo ab ipso mortis huius autore Adam ad nos
defluxisse, neque solum vident in verbo, sed domi vere sentiunt.
Hic, inquam, aberrarunt a recta theologi, ut paulo ante coeperamus
dicere. Qum enim iusticiam dei exacte, ut putabant, expenderent,
coacti sunt intelligere satisfieri ei oportere, et in satisfactione
non exacte aestimaverunt opera vulgi, quamvis sua magno
vendiderint. Non enim hominem undique recte noverunt, quomodo
videlicet nihil quam impuritas quaedam est, contaminatio et conspurcatio,
sic ut ea etiam, quae purius discat, impure exprimat. Nam
etiam dum per spiritum coelestem huc venit, ut iis condelectetur, quae
lex iubet, tantopere tamen resilit caro, ut rectum nihil efficiamus,
Rom. 7. [Röm. 7. 18]. Unde qum iusticia dei tam illibata tamque
sancta sit, ut ad eam demerendam nostra impuritas nihil possit, desperare
noluerunt discere (desperare vero dico de nobis ipsis, non de
misericordia dei). Quod itidem ab existimatione sui profectum est
vitium. Difficulter enim fit, ut homo sic contemnat, sic a se ipso
recedat, ut nihil de se ipso sentiat. Atque haec mira fuit ac impudens
arrogantia. Cum nostris meritis parandos esse coelos pronunciavissent,
ipsi se pro ministris ac operis exhibuerunt, qui aliis
mereantur; precioque accepto strennue meriti sunt, sed eis operibus,
quae ipsi effinxerant, de quibus inferius plura dicemus. In universum
ergo neque iusticiam dei, neque hominis iniusticiam probe noverunt:
Christum vero sic aut ignoraverunt aut contempserunt, ut ei paulo
plus tribuerint quam Iudaei ipsi. Quamquam hoc mirum non est. Si
enim vulgo coeptum esset Christo niti - hoc est: gratia dei, quae
per Christum parta et firmata est -, quis eis ultra salutis suae
meritum tanti locavisset? Unde hodie quoque non immerito furiunt,
qum se ad merendum aliis salutem exposuerint, nemo tamen conducit,
sedent tota die ociosi.
Sed iam satis de impotentia nostra dictum est, deque nostra
ipsorum desperatione. Nunc ad laetiora transibimus, nempe ad euangelium,
quo misericors deus salutem non modo nunciavit, sed olim
praenunciatam ac promissam misit. Quod mysterium summa cum
verecundia, summo cum tremore et veneratione tractandum cum sit,
procumbendum est ante fontem omnis gratiae, ut is sermonem nostrum
sic dirigat, sic illustret, ut nihil eo indignum dicamus. Et quoniam
humano sermone quantumvis opiparo in rebus fidei rudis mens persuaderi
nequit, nisi dominus cor sic docuerit et traxerit, ut sequi iuvet,
non minus erit nobis interpellandus is, qui iustificat et vocat ea, quae
non sunt, tanquam ea, quae sunt [cf. Röm. 4. 17], pro iis etiam, quibus
euangelium eius communicatum volumus, ut eorum mentes sic illuminet,
ut euangelii rationem capere, corda vero sic trahat ac molliat, ut sequi
possint. Nihil enim est, quod anxiis precibus ille neget [cf. Matth.
21. 22]; et contra: nihil, quod nos sine his audere, aut praesumere
debeamus. Det dominus sermonem rectum in os nostrum!
Huic ergo tam desertae causae nostrae tandem volens succurrere
creator noster misit, qui suae iusticiae sese pro nobis litando satisfaceret,
non angelum, non hominem, sed filium suum, eumque carne
indutum, ne aut maiestas a congressu deterreret, aut humilitas a spe
deiiceret. Quod enim deus deique filius est is, qui sequester ac mediator
missus est, spem fulcit. Quid enim non potest aut habet, qui
deus est? Quod autem homo, familiaritatem, amiciciam, imo necessitudinem
et communitatem promittit; quid enim negare potest, qui frater
est, qui imbecillitatis consors? Porro res tam inaudita tamque inusitata,
iam inde ab exordio humanae miseriae proposita praeceptaque
est. Ut enim deus per filium suum hominem creavit, ita per eundem
in mortem prolapsum reparare statuit, qui eiusdem esset creatio et
reparatio. "Omnia enim per ipsum facta sunt" Io. 1. [Joh. 1. 3] et
Colos. 1. [Col. 1. 16-20]: "Omnia per ipsum et in ipsum creata sunt,
et ipse est ante omnia, et omnia in ipso constant. Et ipse est caput
corporis, hoc est: ecclesiae, qui est principium, primogenitus ex mortuis,
ut sit ipse in omnibus primas tenens. Nam in ipso εὐδόκησε,
placitum est omnem plenitudinem habitare, et per eum reconciliare
omnia in ipsum, pacatis per sanguinem crucis eius per ipsum omnibus,
sive in coelo sint sive in terra". Ephe. 2. [Eph. 2. 18]: "Per ipsum
habemus accessum ambo (Iudaei nimirum et Gentes) in uno spiritu
ad patrem". Est autem, ut ab origine repetamus, deum recens lapsi
hominis misertum; qumque decretum iusticiae suae iudiciique promulgaret,
excepit nonnihil a tam dura sententia, ne perpetuo miserrimus
esset homo. Qum enim serpenti multam indiceret [cf. 1. Mos. 3. 14f.]
hoc in rem hominis excepit, quod mulieris aliquando semen futurum
esse praedixit, quod veri serpentis diaboli contusurum sit caput; sic
inquiens [1. Mos. 3. 15]: "Inimicicias ponam inter te et mulierem, et
semen tuum et semen illius; ipsum conteret caput tuum, et tu insidiaberis
calcaneo eius". Sic enim habet Hebraica veritas, ut facile
duobus relativis deprehendi potest, in "ipsum" scilicet et "eius",
quae Hebraeis ambo masculina sunt, "semen" que, itidem ipsis
masculinum, referunt. Unde et Septuaginta eandem sententiam sic
reddiderunt: "Odium sive inimiciciam ponam inter te et inter mulierem,
et inter te et inter semen tuum et inter semen eius. Ipse tuum caput
observabit, et tu observabis calcaneum eius". Hic plane videmus divinos
homines in his verbis intellexisse mysterium subesse, et propterea
genus dictionum noluisse mutare, tametsi iure potuissent. Zaera [זֶרָע]
enim, id est: semen, Hebraeis masculinum est; sic et hu [הוּא], id
est: ipse, et u [ו], id est: eius, masculina sunt. Non sic Graecis;
nam his semen, σπέρμα, neutrum est, sicut et Latinis; αὐτός autem
et αὐτοῦ, id est: ipse et eius, masculina sunt. Unde sic potuissent
dicere: "Ipsum (semen scilicet referendo) observabit caput tuum, et tu
observabis" etc. Sed, ut diximus, cum viderent hic absconditum esse
mysterium, noluerunt genus in pronominibus mutare, quod tamen in
σπέρμα coacti sunt mutare. Latinus autem interpres sic ubique
omnia audet, ut saepe mecum reputem, an doctior fuerit an audacior.
Ad sensum redeo. Videmus in his dei verbis palam praedici,
quod de foemina esset aliquando semen proditurum, quod serpentis,
id est: diaboli, caput contunderet, ac contra diabolus esset eius calcaneo
insidias facturus. Consideremus ergo breviter de utroque vaticinio.
Servavit divina providentia verborum proprietatem. Qum enim
primum dixisset: "Ipsum semen conteret caput tuum", eodem verbo,
"seminis" scilicet, perpetuo utitur. Nam ubi ad Abraham dicit: "In
semine tuo benedicentur omnes tribus terrae" Gen. 15. [1. Mos. 15. 5],
veterem vocem usurpavit pro eo, qui secundum carnem ex Abraham
nasciturus erat, et omne hominum genus in haeredes dei scripturus.
Quod autem Hieremiae 23. [Jer. 23. 5] "germen" vocat, aequivalet.
Paulus vero, de eodem promisso loquens, aperte dicit: "Et semini
tuo, quod est Christus" Galat. 3. [Gal. 3. 16] testatus, quod semen,
de quo multa per vetus testamentum dicuntur, Christus sit. Hoc
ergo semen, Christus, diaboli caput confregit. Ipse autem diabolus
sic insidiatus eius calcaneo, id est: humanitati, quam dolebat non sic
esse lapsui obnoxiam, ut nostra, quae in peccatis concepta est, ut nusquam
deesset occasioni: Cum aliquando ieiunium per quadraginta dies
et noctes, etiam in eremo, portentose sustinuisset, postulavit, ut lapides
in panem converteret, sperans dentes eius ad hoc lenocinaturos et
gulam. Tentavit deinde cupiditate regnandi et habendi, postremo
gloriae [cf. Matth. 4. 1-11]. Cumque nihil profecisset, iam copias suas
armat, et castra in eum movet. Nam scribarum et sacerdotum sic
in eum odia excitat, ut prorsus essent iuxta Pauli verba Romano. 1.
[Röm. 1. 31] ἄστοργοι, ἄσπονδοι, ἀνελεήμονες, hoc est: ab omni humanitate,
amicicia, foedere, misericordia erga ipsum alieni. Neque contentus
fuit tanto degravasse odio, funditus perdere statuit; nam regno
in diem magis ac magis metuebat, qum in docendo videret veritatis constantiam
indeflexam, in morbis eliminandis potentiam infallibilem. Et
incendio invidiae quottidie addidit, donec praedicta membra sua scribas,
sacerdotes et Pharisaeos eo impulisset, ut quocunque modo
occidendi consilium caperent [cf. Matth. 26. 4]. Cuius Christus minime
ignarus, saepe ipsis conceptam maliciam obprobravit. Et in
ipso captivitatis tumultu serpentis insidias et sacerdotum malignitatem
odiumque prodidit, inquiens [Luc. 22. 53]: "Haec est hora vestra, et
potestas tenebrarum". Insidiatus est etiam mortuo diabolus, cum per
membra sua custodiri sepulchrum postulat [cf. Matth. 27. 64-66].
Consideranda sunt postea omnia, quae per utrumque Adam gesta
sunt, hoc est: per carnalem parentem, et Christum. Sic enim Paulus
utrumque adpellat Romano. 5. [Röm. 5. 12] et 1. Corinthio. 15.
[1. Cor. 15. 22], ut liquido pateat, quomodo Christus contrariis remediis,
iusticiae divinae satisfaciendo, hominem restituerit. E quibus nos
quaedam comparabimus, quantum dominus dederit. [1.] Positus est
Adam in hortum voluptuosissimum [cf. 1. Mos. 2. 8-15], et praevaricatus
detrusus est a beatis sedibus in terram incultam, qua cum ligonibus,
aratris ferroque pugnaret [cf. 1. Mos. 3. 22-24]. Christus sibi non
plus aequo sumpsit, qum se patri aequalem faceret [Phil. 2. 6-8], sed
coelo delapsus dignatus est formam nostram adsumere, et in ea istos,
qui nihil quam contumax terra erant et caro, verbo tanquam virga
ferrea, ut Psal. 2. [Ps. 2. 9] habetur, subigere, ut per ipsum eo rediremus,
unde ipse venerat, qui per Adam exulabamus, ubi culpa tum
eius tum nostra merebatur. [2.] Voluit Adam prior sciendo bonum
et malum deus fieri [cf. 1. Mos. 3. 5]; dignatus est Adam posterior
ignari hominis formam habitumque induere, ut in cognitionem et gratiam
reduceret eius, qui solus bonus est, et solus novit, quid bonum,
quid malum sit. [3.] Victus est Adam uxoris lenociniis, ut de cibo
vetito ederet. Renixa est nonnunquam in Christo humana imbecillitas,
ferre nescia, sed semper victa abiit. "Transeat a me poculum hoc"
[cf. Matth. 26. 39]! clamabat infirmitas, sed vicit deitas, quae invitam
carnem patris voluntati subiecit. [4.] Extendit Adam ad vetitam
arborem manum, beatus et sapiens futurus, imo deus. Extendit
Christus membra omnia in contumeliosam crucem, ut nos eius erumnis
beati, eius stulticia sapientes ("sermo enim crucis pereuntibus stulticia
est" 1. Cor. 1. [1. Cor. 1. 18]), eius egestate dii redderemur.
[5.] Porrexit autor mortis manum ad exitiale pomum; porrexit autor
vitae manus ad crucis salutare lignum. [6.] Illius gustus dulcedo
mortem; huius amaritudo vitam peperit. Ille sic se receperat, ut latiturum
speraret; verebatur enim sub conspectum dei venire. [7.] Hic
se toti mundo exposuit, et pessimorum iudicio manibusque subiecit,
ut ius amissae haereditatis recuperaret. Omnium oculis malefactor
videri passus est, ut nos patri per ipsum iusti adpareremus. [8.] Per
lignum servituti sumus addicti, quod Adam abstinere noluit; per
lignum libertati sumus donati, quod Christus omnia citius quam
nostram calamitatem ferre voluit. Inquit enim quidam veterum: Ipse
lignum tunc notavit, damna ligni ut solveret, deum docens iam in
ipsa mortis origine huc respexisse, ut ligni morbo ligno mederetur.
[9.] Adami transgressionem risit deus, eumque cum uxore beluarum
exuviis vestivit. Christi obedientia ex beluis nos dei filios reddidit,
beataque immortalitate amicivit; tamque abest, ut despecti simus in
oculis dei, ut etiam haeredes eius, cohaeredes autem Christi facti
simus [Röm. 8. 17]. [10.] Breviter: Obstrusit primi parentis audacia
paradisum, reseravit Christi humilitas coelum. Taceo, quae divus
Paulus Ro. 5. [Röm. 5. 15-21] inter ipsos confert, quae omnia huc
faciunt, ut videamus, quomodo contrariis medicamentis morbi nostri
curati sint, divinaque iusticia unius Christi iusticia pro nobis placata.
Eius enim innocentia, nobis donata, sic nostra facta est, ut et vita,
quam ex ipso hausimus. "In ipso enim vita erat" Io. 1. [Joh. 1. 4].
"Est enim via, veritas et vita" Io. 14. [Joh. 14. 6] "et in ipso movemur,
vivimus, et sumus" Act. 17. [Act. 17. 28]. Ut, inquam, vita ex ipso
nobis est data, sic et iusticia, quae ex ipso et per ipsum nostra facta
est; ex ipso enim sumus, quicquid sumus. Carnem enim induit, ut
noster fieret. Ipse ea nihil egebat, sed nos ipso maxime egebamus.
Ut ergo noster fieret, quantuscunque est deus, iustus, sanctus, misericors,
creator etc. homo factus est, ut nos eius consortio in deos
ditaremur.
Sunt et alia innumera in veteri testamento vaticinia, quae ipsius
adventum, conversationem, mortem ac omnem prorsus et actionem et
vitam sic explicant, ut nemo negare possit, sic eum scripturis adumbratum
esse, cum tota eius actio ac doctrina respondeant. At ea
quandoquidem omnibus obvia sunt, ut Isa. 11. [Jes. 11. 1f.], Hier. 23.
[Jer. 23. 5f.] etc. nos huc adducere parcemus, figuras nonnullas adduxisse
contenti. Abiit Iacob in Mesopotamiam [cf. 1. Mos. 28ff.],
invenit illic uxores duas, quarum maior hebetibus erat oculis, iunior
autem laeto pulchroque adspectu [cf. 1. Mos. 29. 17]; peperit maior
liberos multos, minore constanter sterili. Tandem, mutata infoelicitate
sterilitatis, iunior quoque coepit mater fieri. Quid hoc aliud porro
portendere poterat, quam quod in Christo et ecclesia videmus impletum
esse? Fuit Iudaeorum synagoga longo tempore foecunda,
priusquam Christus carne indueretur; postea vero quam tempus per
deum praestitutum iam impletum esset, coepit synagoga sterilescere,
et iuvencula ex Gentibus ecclesia foecunda fieri. Rediit Iacob ex
Mesopotamia [c. 1. Mos. 31ff.], multam secum substantiam advehens,
uxores duas, liberos multos. Descenderat Christus in hunc mundum,
deus homo factus, ut interfluvialem Mesopotamiam, id est: duas
naturas, in eo agnoscas, iuxta quas omnia et operatus et passus, salvis
utriusque semper limitibus, opus patris sui fideliter fecit, ac mortis
tandem victor ad coelos reduxit omne hominum genus. Quid Iosep [!]
in Aegyptum venditum [cf. 1. Mos. 37. 12-30] memorem, qui inter
manifestissimos typos sic lucet, ut penicillo nullo aegeat? Et eius
proavum Abraham, cuius fides sic a deo praedicatur [cf. 1. Mos.
22. 16-18], ut omnibus Pelidis et Alexandris facile videatur esse
beatior? Quis enim unquam deum praeconem habuit? Quid, inquam,
commemorem eum, iam centenarium ex libera filium tollentem
[cf. 1. Mos. 21. 5], qum eum typum Paulus Galatis scribens 3. et 4.
sic coloribus ac umbris illustret, ut attrectare possis. Pharez et
Zaram ex Thamar [cf. 1. Mos. 38. 12-30] geniti idem indicabant.
Longum esset omnes omnium figurationes prosequi, cum Paulus perhibeat
omnia illis in figura contigisse, 1. Cor. 10. [1. Cor. 10. 6].
Is ergo, per quem omnes creati sumus [cf. 1. Cor. 8. 6], et per quem
deo placuit mundum recreare ac renascere, cum tempestivum ei visum
est, in illibatae virginis utero, extra omnem virilem operam, spiritu sancto
foecundante (ipse enim, qui hinc nasciturus erat, spirituales ex carnalibus
facere mittebatur) conceptus coepit humanescere. Legantur Lucae
1. et 2. capita, ne in tam manifestis occupemur, et Mat. 1. et Io. 1.
Oportuit autem Christum duplici nomine ex virgine nasci: primo,
quod ipsius divinitas nullam peccati labem sibi iungi ferre potuit, quemadmodum
superius dictum est. Deus enim tanta lux est, puritas,
innocentia, bonitas, ut secum tolerare nequeat, quicquid aliqua parte
tenebricosum, impurum, contaminatum aut malum est. Mundissimam
ergo ab omni labe nativitatem eius esse oportuit, quod is, qui nascebatur,
deus quoque esset. Secundo, propter hostiae naturam. Eam
enim alienam esse oportebat ab omni macula, ut Moseos lex habet,
quae tamen ad carnis emundationem solummodo valebat, Hebr. 9.
[Hebr. 9. 9f]. Quanto magis eam, quae pro peccatis omnium, tam, qui
fuerant, quam qui venturi erant, perlitavit, illibatissimam esse oportuit?
Quod nisi ex virgine natus esset, eaque intemerata, evenire non potuisset.
Nam si ex viri semine virgo concepisset, nonne iam conspurcata
esset nativitas? Si vero aliqua eum concepisset, etiam ex spiritu
sancto, quae prius fuisset experta virum, quis unquam credidisset ex
spiritu sancto esse, quod nasceretur? Nescit enim natura partum, qui
non sit labe respersus. Psal. 50. [Ps. 51. 7]: "Ecce enim in iniquitatibus
conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea". Virginem
ergo esse oportuit, ac perpetuo etiam virginem, quae eum
pareret, qui labis nullam ne suspicionem quidem, tam abest ut vere,
habere possit. Nunc horum testimonia iungimus. Quod hostia est
omnem labem ac morbum expians, figurat agnus phase [פֶּסַח], id est:
transitionis aut potius praeteritionis, ne scilicet per transitionem exitum
quisquam propter vocabuli amphibolon intellegat. Paesa [!] [פֶּסַח] enim,
Hebraica vox, saltum aut praeteritionem significat. Domini enim angelus
impune transiliit, ubi sanguine videt postes esse oblitos [cf. 2. Mos.
12. 23]. Ea quoque figura, qum et per se ipsam et per omnium, qui
de ea dixerunt, monumenta dilucida sit, nihil de ea dicturi sumus
aliud. Ioannes autem ille baptista filii dei, qum Christum aliquando
ad se venientem mature conspicatus esset, eum suis his verbis ostendit:
"Ecce agnus dei! Ecce qui tollit peccatum mundi" Io. 1. [Joh. 1. 29]!
Mundi ergo tollit peccata (peccatum enim pro "offensa et morbo hominis"
hic capitur), non originalem solummodo morbum, ut falsa religio
docet, neque horum solummodo crimina expiat, qui ante eum fuerunt,
sed mundi; neque ea modo, quae pontifices vulgo sacerdotum suorum
remittenda praescribunt, sed mundi; neque ea tantum, quae pecunia
redemeris, sed citra omnem pactionem mundi tollit peccata. Peccatum
in spiritum sanctum propriam considerationem habet [cf. Matth. 12. 31ff.];
de illo hic nihil. Quod vero ex virgine natus sit, ut docuimus, testes
sunt Matthaeus, Lucas. Sed vetera ne quis desyderet, habemus
Isaiam 7. [Jes. 7. 14], Ezechielem 44. [Ez. 44. 2]. Qum autem non
desint, qui dum Romani pontificis decreta constantius tuentur, dicant,
non omnia, quae credimus, esse sacris literis prodita - nam perpetuam
virginitatem θεοτόκου superque benedictae virginis Mariae sacris literis
adseri nequire - operaeprecium est eis veritatis inviolabile scutum obiicere,
cuius splendore ipsorum oculi sic perstringantur, ut discant non
blasphemare. Perhibet Isaias [Jes. 7. 14] virginem esse concepturam
et parituram. Quid hoc, quaeso, miraculi est, si virgo concipiat?
Num aliqua, etiam praeter hanc nostram, unquam concepit, quae non
fuerit aliquando virgo? Sed hoc inusitatum est, virginem permanere,
quae concipit et parit. Virgo ergo nostra virgo permanet. Et cum
permanet virgo, perpetuo virgo est; alioqui non permaneret virgo.
Quod Ezechiel probe indicat, sic dicens [Ez. 44. 2]: "Porta haec
clausa erit, et non aperietur; et vir non transiet per eam, quoniam
dominus deus Israel ingressus est per eam, eritque clausa principi"
Quae vero hic de sensu per circunstantias obiici possent, tam facile
possunt dilui, ut brevitati studentibus immorari non liceat; nam
omnia in figura illis contingebant etc. Incaute ergo hic pugnat falsa
religio, qum perpetuam virginitatem gannit non constare, nisi pontificum
decretis sanciatur esse perpetua. Decretis enim suis, ut non
possunt conspurcatam facere, ne sit conspurcata, sic suspiciosis istis
dictis suis non possent mederi contumeliae virginis, quod ipsi decernerent
esse perpetuo virginem. Nam nisi suopte ingenio virgo esset,
decretis suis virginem facere non possent. Re constat eius virginitas,
non hominum decretis.
Genuit ergo perpetua virgo Christum, dei suumque filium, in
Bethlehem peregrina, iuxta vaticinia prophetarum, Michae 5. [Micha
5. 2], Mat. 2. [Matth. 2. 6], Luc. 2. [Luc. 2. 7] genitumque posuit in
praesepe; non enim locum habebat in diversorio prae hominum affluentia,
qui tum ad censum illic convenerant. Divina sic disponente
providentia, ut, sicut Adam peccando se nudavit necessitatibusque
exposuit, sic Christus - quo divina iusticia placaretur - egestatem,
frigus ac mala omnia, quae homini pro peccato inflicta sunt, experiretur.
Haec enim erat iusticia, ut is, per quem creati sumus omnes,
in quo peccatum non est, a quo recesseramus, innocens ea ferret
quae nos peccando commeruimus, sed pro nobis ferret. "Ipse enim
peccatum non fecit, nec dolus inventus est in ore ipsius [1. Petr. 2. 22]".
Quod autem tulit, pro nobis tulit; nam ipse nullius egebat, sed pro
nobis factus est egenus, ut nos ipsius divitiis frui possemus. Similiter
is, qui futurus erat animorum cibus, illic positus est, ubi iumenta
cibantur, ut iam inter initia videremus eum nostrum, qui citra cognitionem
dei nihil sumus quam beluae, cibum esse futurum, quo spirituales
redderemur. Hyemis improbitati exponitur, qui flores agri preciosius,
quam ullus Solomon possit, vestit [cf. Luc. 12. 27]; qui corvos pascit
[cf. Luc. 12. 24], et iumentis alimentum dat [cf. Ps. 147. 9]. Nascitur
autem illic, ubi hominum multitudo convenerat. Omnium enim futurus
erat; et nascitur in praesepi, nobis in plumis stertentibus. Ipse enim
verus pastor est, qui semper vigilat super gregem suum. Circunciditur
octavo die [cf. Luc. 2. 21], in quem circumcisio nisi spectavisset, nihil
profuisset. Et nomen indipiscitur, quod supra omne nomen est [cf. Phil.
2. 9], quodque id ipsum, quod Christus est, ampliter significat. Salvator
enim est, ideo et "Iesus" adpellatur [cf. Luc. 2. 21], quod nihil
aliud est quam salvator. Ipse enim salvum facit populum a peccatis suis.
Promovet aetate rerumque peritia [cf. Luc. 2. 52], ut veram humanitatem
agnoscamus. Accipitur a Simeone et Anna [cf. Luc. 2. 25-38], et
praedicatur esse salutare omnium gentium ac lumen, ut simul divinitas
eius non ignoretur. Duodecim annos natus ad eundem usum inter
doctissimos sedet, confert, vincit, confutat [cf. Luc. 2. 42-47]. Et confestim,
ne de vera humanitate dubitemus, descendit cum parente nutricioque
Nazareth, et obtemperat eis [cf. Luc. 2. 51]. Ac nimirum sic
obtemperat, ut nutricii sui artificium sequtus tandem in eo tam celebre
sibi nomen paraverit, ut vulgo diceretur: "οὐχ οὗτός ἐστιν ὁ τέκτων,
nonne hic est faber ille" [Marc. 6. 3]? Qum vero sic maturuisset, ut
de terra iam decerpendus esset, sic modis omnibus dei se filium
testatus est, cum docendo tum inaudita miracula faciendo, ut non
modo homines, sed etiam daemones inviti cogerentur confiteri filium
dei esse [cf. Marc. 1. 24 ff.]. Esurientes turbas nunc cibat paucis panibus
[cf. Marc. 6. 34-44], nunc potat aqua in vinum versa [cf. Joh.
2. 1-11], lepram abstergit, morbos abigit, febrem restinguit, caecos luce
ditat, claudos incessu, aridos motu, curvos erigit, mortuos voce vitae
restituit [cf. Matth. 11. 4-6], et nulla sunt omnino sive corporum sive
animorum tam inolita incommoda, quae ille non tollat. Sed qum
hypocritarum dolos consiliaque audacius protrahit, renititurque - ut est
ingenium - malicia, quae noctuae instar in lucem venire non sustinet,
viam invenit, qua animae iactura existimationi succurrat. Statuunt
ergo Christum occidere [cf. Matth. 26. 4, 27. 1], innocentem dei virginisque
filium, nihili pendentes quantam conscientiae iacturam facerent,
modo simplicibus probavissent se iustos esse, iniquum autem Christum,
qui iustis iniuste contumeliam fecisset. Cumque tribunal ipsis
ereptum esset, viam inveniunt, qua ipsum apud magistratum adcusent.
Verum ne quid intercederet, quo vel non caperetur, vel captus elaberetur,
operam dant, ut eum ipsi capiant, certius ei putantes exitium
imminere, si praesentem adferant, potius quam absentem deferant.
Captum ergo praesidi offerunt laesaeque maiestatis criminis reum
faciunt, vetuisse adserentes, ne tributum caesari detur [cf. Luc. 23. 2].
Et ut vulgi quoque invidiam in eum concitent, subornatis testibus
falsis, dixisse perhibent, templi demoliendi et in tribus diebus iterum
excitandi potestatem se habere [cf. Matth. 26. 60 f.]; atque hac ratione
sperant, etiamsi iudicem nacti forent paulo constantiorem, ignobilis
tamen vulgi fremitu conclamationeque caedem confici posse. Quod
et factum est. Nam iudex, ut crebrius ipse confessus est, nullam
damnationis causam in eo expertus [cf. Luc. 23. 4.14.22], cum multa
tentavisset, absolvere tamen non ausus, addixit eum accusatorum dementiae.
Ducunt ergo innocentiam scelera, iusticiam iniquitas, deum
membra diaboli, autorem pacis perduelliones, benefactorem ingrati,
vitam homicidae, patrem patriae parricidae, sic consputum, illusum,
colaphis caesum, spinis flagrisque a planta pedis ad verticem usque
proscissum, ac funditus perditum, ut ad eius calamitatem puellarum
mulierumque miseratio lacrimis imperare nequiverit [cf. Luc. 23. 27].
Quibus tamen ille malis nihil fractus, nihil irritatus, simul praemonuit
malorum, quae sibi parricidae tam atroci iniuria accerserent. Abiectissimo
igitur supplicio adficiunt, cruci cum homicidis adfigentes [cf.
Matth. 27. 38], per quem vivebant; ac nisi per ipsum spiravissent, nihil
in eum potuissent. Ille nusquam sui oblitus, cum sic misere esset
elementis, syderibus ac hominum ludibrio expositus, orat pro hostibus
suis [cf. Luc. 23. 34], ne scilicet pater coelestis hunc furorem eis imputet.
Nam inter ipsa cruciamenta sitientem aceto felle temperato
potabant [cf. Matth. 27. 34]; tanta erat immanitas. Cumque iam
videret perfecta esse, quae pater demandaverat, signum dat: consummatum
esse, inquiens [cf. Joh. 19. 30], opus videlicet suum, quo diaboli
et mortis ius a nobis innocentia sua propulisset. Reque foeliciter
gesta, spiritum iamiam redditurus, sic patri commendat [cf. Luc. 23. 46]:
"In manus tuas commendo spiritum meum". Nec diutius vixit, quam
locutus est. Hic subito omnia tumultuari propter conditoris sui iniuriam
incipiunt. Abscondit sol splendorem suum, quo res, velut in
seditione nocturna, crudelibus parricidis, quam atrox esset, adpareret
Rumpitur dolore velum propter immensam dei contumeliam. Petrae
per impatientiam dissiliunt, ut Iudaeorum contumaciam intellegamus
lapidum duriciam superare. Tellus tam immanes beluas ferre indignata
sese concutit, ruinam comminans. Prorepunt a monumentis mortui ad
hanc turbationem [cf. Matth. 27. 51-53, Luc. 23. 45]. Sed nihil moventur
impiorum hypocritarum mentes. Iudicem adeunt, orant stationem
ad extincti corporis custodiam disponat, impetrant [cf. Matth. 27. 64-66]:
Cumque iam tercia lux adpeteret, invitis militibus per gloriam patris
revixit. Illi, cum vidissent, quod factum erat, nunciarunt sacerdotibus.
Ii vero mendacium ab eis magno redemerunt, pactique sunt, ut passim
dicerent, se stertentibus discipulos clam abstulisse corpus [cf. Matth.
27. 11-15]. Sic agit insanus furor, et caeca semper invidia veritati non
cedit, putatque se pulchre latere; imo qum in altum usque venerit,
nihil iam pudet, sive palam videatur, sive minus. Quod pulchre
Solomon docuit Proverbiorum 18. [Sprüche Sal. 18. 3]: "Impius,
cum venerit in profundum peccatorum, contemnit". Christus autem,
posteaquam de inferis triumphavit, suis se confestim ostendit, ac per
quadraginta dies cum eis versatus, proprio motu, videntibus discipulis,
ad patrem ascendit [cf. Act. 1. 3]. Quae omnia eo libentius perstrinximus,
ut cuivis intuenti iusticia Christi, qua vulneri Adae remedium
attulit, apertior fiat. Stamus enim aduc in hoc argumento, quod
Christus sit iusticia nostra, innocentia nostra et redemptionis precium.
Ad hoc enim mortuus est pro nobis et resurrexit, ut declaret
liberationis mysterium spesque firmet, quae dum eum vident mortuum
esse ac mox suopte Marte revixisse, de aeterna vita, post istam, non
possunt non reddi certae. "Quod enim mortuus est, propter peccatum
mortuus est" Ro. 6. [Röm. 6. 10]; at non propter suum peccatum, a
quo alienissimus est, sed propter nostrum. Quod autem resurrexit,
ideo factum est, ut nos per eum vivificatos sciamus.
[7] Euangelium.
Christus haec omnia perpessus est pro nobis. Quod si nostris
operibus aut nostra innocentia mereri salutem potuissemus, frustra
fuisset mortuus, Galat. 2. [Gal. 2. 21]. Potest idcirco euangelii ratio
nunc breviter sic capi: Quod ad nomen adtinet, ut id praemittamus,
omnibus notum iam est, nihil quam "bonum nuncium" significare.
Veruntamen, quod sit istud nuncium, ex eius verbis discendum est,
qui nunciatur. Hic isto mandato misit discipulos suos Marc. 16.
[Marc. 16. 15f.]: "Profecti in universum orbem praedicate euangelium
omni creaturae! Qui crediderit, et baptizatus fuerit, salvus erit. Qui
vero non crediderit, damnabitur". Audimus hic primum euangelium
eam rem esse, quae credentem salvum reddat. Habemus ergo, quid
efficiat, sed nondum habemus, quid sit. Consulendus ergo est et alius
euangelista, qui modus ad intelligendum sacras literas est omnium expeditissimus.
Lucas ergo 24. [Luc. 24. 45-47] his verbis eandem
sententiam, eiusdemque diei, quo videlicet Christus resurrexerat, rem
gestam describens, sic inquit: "Tunc aperuit illis mentem, ut intelligerent
scripturas, quod sic aut sic scriptum esset, et quod sic aut sic
oportuisset Christum pati, et tercia die resurgere ex mortuis, et in
nomine eius praedicari poenitentiam et remissionem peccatorum in
omnes gentes". Hic adperte habemus, quid sit, quaque ratione
praedicari oporteat euangelium. Est enim euangelium, quod in nomine
Christi remittuntur peccata; quo nuncio laetiorem nunquam intellexit
ulla mens. Sed praestat, ut eius rationem paulo latius explicemus,
hac enim cognita, propius rem ipsam cernemus. In nomine suo docuit
Christus [cf. Luc. 24. 47] praedicandas esse in omnes gentes
poenitentiam et remissionem peccatorum. Primum satis constare puto
"nomen" hoc loco accipi pro: vi, potentia, virtute, maiestate, sicut
Mar. 16. [Marc. 16. 17]: "In nomine meo, id est: in mea virtute vel
potentia, daemonia eiicient". Et in Actis 3. [Act. 3. 6] ait Petrus:
"In nomine, hoc est: per vim vel potentiam Iesu Christi Nazareni,
surge et ambula". Et paulo post [Act. 3. 16]: "Et in fide nominis
eius, hunc, quem videtis ac novistis, firmavit nomen eius etc." "In
fide nominis" quid aliud significare potest, quam: dum fiditur illius
potestate ac vi? "Firmavit nomen", id est: potentia et maiestas?
Per Christum ergo confit, ut vitae pristinae nos poeniteat; nam satis
declaravimus in consideratione hominis, quod is se citra dei gratiam
tam non cognoscit, quam illum sine illa non agnoscit. Virtute dei
fieri oportet, ut homo se cognoscat. Ut ergo quemquam erratorum
poeniteat, opus est, ut errata sua errata cognoscat esse; quod profecto
carnis non est, hoc est hominis. Ea enim sic in suis rebus caecutit,
ut se nulla in re damnet. Quod si fit, ut se damnet, non propria
virtute fit, sed aliena. At haec aliena virtus non alienae carnis
est; nam omnis carnis idem est ingenium. Aliena igitur vis, quae
hominem in cognitionem sui ducit, spiritualis sit oportet. Quod hac
perpetuo ratione inculcamus, ut nihil reliqui homini faciamus, cui qui
dam contra tantum tribuunt. Solius divini spiritus est, ut homo sese
cognoscat. At nisi cognitio antecedat, abiectio sui nulla sequitur.
Quis enim se abiiciat, nisi videat in se, quod offendat? Docet ergo
primum Christus, quomodo in eius nomine constare ac praedicari
oporteat poenitentiam; hoc est, quod eius virtute fit, ut homo sese
cognoscat, eumque sui ipsius cogniti taedeat. Deinde, ut ad declarationem
verborum Lucae redeamus, nisi nos nostri poeniteat, taedeat,
pudeat, Christus nobis, qui iam scimus, quid lex, quid peccatum sit,
non fit salutaris neque preciosus.
Unde quonam pacto poenitentia sit ordienda, secundo loco dicendum
est.
Qum ergo consilium coepisset hominis redimendi divina maiestas,
non sic coeperat, ut mundus in malicia sua perstaret ac consenesceret.
Nam si hoc fuisset consilium, satius erat nunquam misisse redemptorem,
quam sic misisse, ut posteaquam redemisset, nos de priore instituto
ac morbo nihil mutaremus. Ridiculum enim fuisset, si is, cui omnia,
quae unquam futura sunt, praesentia perspiciuntur, tanto precio constituisset
hominem liberare, quem mox ac liberatus esset, passurus
fuisset pristinis in vitiis sordescere. Annunciat ergo cum primis vitam et
mores immutandos esse. Christianum enim esse nihil est aliud, quam
novum hominem novamque creaturam esse [cf. 2. Cor. 5. 17]. Quocirca
qum praecursorem suum misisset, ab hac voce coepit [Matth. 3. 2]:
"Poenitentiam agite" inquiens. Sic enim exasperata est coelestis iusticia,
ut, nisi mores mutaveritis, acerbam sitis poenam, imo ultimum excidium
exterminiumque laturi. Rem praedico non longinquam, ne videlicet
contemnere possitis, quemadmodum Ezechieli aliquando factum est
[cf. Ez. 33. 30-33], sed, quae iam nunc pro foribus adest: nunc enim
securis radici admota est, ut, nisi vitam vertatis, funditus eradicemini
[cf. Matth. 3. 10]. Iam sic eveniebat, ut qui innocentissimi hominis
praedicatione moverentur, clare viderent vitae rationem prorsus esse
vertendam, itaque ad eum per turmas veniebant et abluebantur ab eo
in Iordane fluvio [cf. Matth. 3. 6, Marc. 1. 5], quo ille symbolo eos
consignabat, qui vitam pristinam qum percensuissent, nihil inveniebant,
quod non esset extremo suplicio [!] dignum, eoque intellecto animum ad
poenitentiam convertebant. Initiatio ista fuit, qua omnes poenitentes
initiabat, non purificatio. Quod et Petrus 1. cap. 3. [1. Petr. 3. 8-22]
docet, simili forma perhibens nos per baptismum ablui, quomodo prisci
olim homines diluvio expiabantur. Ac ne baptismum aquae hic intellegamus,
sed veteris hominis internam per poenitentiam immutationem,
addit, hoc non inde fieri, quod sordes corporis abluantur (hoc enim
solummodo posse aquam), sed qum conscientia se ipsam percunctata,
utut erga deum habeat, probe sibi respondet. Unde manifestum fit,
Ioannis illam celebrem, Christi quoque in aquam tinctionem, nihil
quam initiationem esse, non sordium animi abstersionem. Ea enim
solius sanguinis Christi est. Ut enim carnem nihil pudet, ubi abest
ab arbitris (nam quovis vento huc illuc iactatur), facile factum fuisset,
ut aliquis praedicatione Ioannis sese vehementer compunctum esse
adsimulasset, re tamen ipsa inverecunde ac impie viveret; occursum
est huic malo baptismi symbolo. Nam ut quisque istud in se recepisset,
pudor erat palam ad poenitentiam initiatum esse, et palam prioribus
flagitiis inquinari. Haec breviter de baptismi symbolo, de quo alias
multa propter eos, qui eum putant vel peccata detergere vel detersorum
signum ac certificationem esse. Quorum utrique loquuntur,
quod lubet, non quod verbum domini docuit. - Ad poenitentiam
redeo. Qum ergo Ioannes vitam hominis doceret ob oculos revocare
ac mutare, quas, quaeso, spes proponebat? Num unquam docuit: Sic
aut sic facientes salvi eritis? Minime. Sed qum optime nosset, aliter
non fieri, quam qum homo se totum expenderit, imo quanto se crebrius
expenderit, tanto crebrius certiusque fieri, ut de se plane desperet
deque iusticia sua (unde primum sui taedium nasci certum est), mox
eum, per quem salus constaret, indicabat, sermonem dirigens in eum,
qui venturus erat, Acto 19. [Act. 19. 4] et Io. 1. [Joh. 1. 4], salutem
in eo sitam esse adfirmans, qui se tempore quidem sequeretur, sed
divina nativitate ac dignitate longissime anteiret. Sic enim ait Mat. 3.
[Matth. 3. 11]: "Equidem aqua baptizo vos ad poenitentiam (aquae
igitur baptismo initiabantur in poenitentiam); is autem, qui post me
veniet, fortior me est, cuius ego non sum ad calciamenta portandum
dignus. Ille ipse baptizabit vos in spiritu sancto et igni". Quid vero
"spiritu sancto baptizare" aliud est, quam: conscientiam ipsius adventu
tranquillam laetamque reddere? Verum quomodo potest reddi tranquilla,
nisi spes firmas habeat de aliquo, quem certo sciat fallere
nescire? "Baptizare igitur spiritu sancto" aliud nihil est, quam quod
Christus nobis spiritum suum dat, qui corda nostra sic illuminat ac
trahit, ut eo fidamus, eo nitamur, qui filius dei est, qui nobis missus
est, cuius nos fratres, eius misericordia, non nostris meritis, facti sumus.
Ostendit ergo Ioannes vitam nostram talem esse, ut emendatione opus
habeat; quamvis, ubi emendaverimus, apud nos haud inveniamus, quo
salvos fore sperare possimus. Remittit igitur ad Christum Ioannes,
eum esse dicens, in quo salutem gratuito etiam inveniamus. Quod
divus euangelista prophetae cognominis sic descripsit, Io. 1. [Joh.
1. 26f.]: "Ego, Ioannes videlicet, qui baptizabat, baptizo in aqua,
medius autem inter vos adest, quem vos ignoratis. Ipse est, qui post
me veniet, qui ante me fuit, cuius ego non sum dignus calciamenn
corrigiam solvere". Intelligimus hic probe, Ioannem ad eum mittere,
qui medius inter ipsos staret, aut in medio eorum natus esset. Paulo
post vero sic ait [Joh. 1. 29-31]: "Videt Ioannes Iesum venientem ad
se, et dicit: Ecce agnus dei, qui tollit peccatum mundi. Hic est, de
quo vobis dicebam (vide, ut prius dicta referat): post me venit vir,
qui ante me fuit, qui potior me erat. Et ego non noveram eum,
sed ut manifestetur Israëli, propterea veni ego in aqua baptizans".
Demonstrat his verbis divinus baptista, Christum esse agnum, qui
peccati morbum universum expiet; se vero poenitentiae baptismum ante
eum praedicare, ut Israëli ipse manifestaretur. Cum enim per poenitentiam
homo in cognitionem sui venerit, nihil nisi desperationem ultimam
invenit. Unde iam cogitur, se omni parte diffisus, ad misericordiam
dei confugere. Quod ubi coeperit, terret iusticia. Iam Christus
ostenditur, qui iusticiae divinae pro nostris admissis satisfecit.
Ei ergo, qum tunc fiditur, salus invenitur. Ipse enim est misericordiae
dei infallibile pignus. "Qui enim filium pro nobis expendit, quomodo
non omnia nobis cum illo donabit?" Ro. 8. [Röm. 8. 32]. Terrent igitur
iusticia dei et mens sibi malorum omnium conscia. Quid enim
non omnes cogitamus et consultamus? Quas non versamus spes
voluptatum, rerum, gloriaeque cupiditatis? Unde qum sic terreant
iusticia eius, ad quem properamus, conscientia nostra, quae properantes
in desperationem adigit, succurrit huic angustiae Christus dei filius.
Hoc enim redemptore, hoc advocante, hoc pro nobis omnia impendente,
licet omnia apud patrem sperare. O ineffabilem sapientiam dei, o
liberalitatem immensam, o et super haec omnia misericordiam, omnium
spem superantem! Illuminat deus, ut nos ipsos cognoscamus.
Quod ubi factum est, in desperationem adigimur. Confugimus ad
misericordiam eius, sed terret iusticia. Hic invenit aeterna sapientia,
quo simul iusticiae suae satisfaciat, id quod nobis ex omni parte
negatum est; et misericordia ipsius freti se frui possimus. Filium
mittit, qui eius iusticiae pro nobis satisfaciat, indubitatumque pignus
salutis fiat. Verum hac lege, ut nova creatura simus, ut Christum
induti ambulemus [cf. 2. Cor. 5. 17]. Est ergo tota Christiani hominis
vita poenitentia. Quando enim est, ut non peccemus? Unde et discipulos
primo ad praedicandum mittens Christus idem praedicare
iussit, quod Ioannes, quod ipse praedicaverat Mat. 4. et 10. [Matth.
4. 17, 10. 7], Marci 6. [Marc. 6. 12], Lucae 9. [Luc. 9. 2]. Nam et
illi monebant, ut vitam pessimam mutarent, adserebantque regnum dei
adpropinquare.
Attamen ut poenitentia dilucidior fiat, simulque obiectioni respondeamus
ei, qua dicitur: Si hoc pacto Christum volumus intelligere
hostiam, quae semel oblata pro omnium peccatis satisfecit, omnes
erimus ab libidinandum propensiores, quippe quod impune haec omnia
fieri possint: Christus enim pignus est, quo peccata omnia dissolvuntur,
sic accipe:
Ante omnia scripturis sacris adperiemus, quomodo Christus solus
sit, per quem ad patrem acceditur, quodque solus omnia peccata deleat.
Tunc enim locum habebit argumentum, quo isti utuntur. Christum
ergo solum esse, per quem ad patrem acceditur, vel hoc argumento
pateat, quod si ulla alia via potuisset ad deum iri, nihil fuisset opus
ut Christus moreretur.
Praestat tamen, ut ipsius verba in medium adducamus. E quibus
illa primo loco ponemus, quibus aperte testatur se salutis omnium
gratia missum esse; deinde illa, quibus testatur solum esse, per quem
salus donatur. Prius est enim esse, quam solum esse.
Io. 3. [Joh. 3. 16] sic ait: "Sic deus dilexit mundum, quod filium
suum unigenitum dedit, ut omnis, qui fidit eo, non pereat, sed habeat
vitam aeternam". His verbis explicatur tota causa et vis euangelii:
Causa, quod deus propterea, quod mundum tantopere dilexit, filium
suum dedit; vis, quod quicunque illo fidit, aeternam vitam adsequitur.
Paulo post sic loquitur divus baptista [Joh. 3. 35f.]: "Pater diligit
filium, et omnia dedit in manum eius. Qui fidit in filium, habet vitam
aeternam. Qui vero diffidit filio, vitam non videbit, sed ira dei manet
super ipsum". Facit hic locus ad utramque rationem, hoc est, tam
ad illam, quod Christus salutaris sit omnibus, quam ad istam, quod
solus sit, omnibus salutaris.
Io. 6. [cf. Joh. 6. 53-58] in universum nihil aliud agit Christus,
quam ut se doceat talem cibum esse, ut quicunque eum edat, vivat,
id est: se talem esse thesaurum animae, ut quicunque cor suum et
spem in eum fixerit, vitam sit habiturus aeternam. Se enim e coelo
descendisse, ut mundus per eum vivificetur. Ibidem etiam sic ait
[Joh. 6. 47]: "Amen, amen dico vobis! Qui credit in me, habet vitam
aeternam". Omnibus ergo in se sperantibus est salutaris.
Io. 8. [Joh. 8. 12] sic dicit: "Ego sum lux mundi. Qui sequitur
me, non ambulabit in tenebris, sed habebit lucem vitae". Quicunque
ergo eum sequitur, illi lux est, omnibus igitur salutaris est fidentibus.
Io. 10. [Joh. 10. 9] sic: "Ego sum ostium. Per me si quis introierit,
salvabitur".
Aliis atque aliis metaphoris eandem rem docens, nempe, quod
ipse sit lux nostra, salus, dux, pastor, pater, omnia.
Io. 12. [Joh. 12. 31f.] ad hunc modum loquitur: "Nunc iudicium
est mundi, nunc princeps mundi huius eiicietur foras. Et ego qum
exaltatus fuero ex terra, omnes traham ad me ipsum". Eiecit regno
diabolum, et sese in signum populorum omnium, iuxta prophetae vaticinium
Isa. 5. [Jes. 5. 26-30] et 11. [Jes. 11. 12] erigi passus est, ut omnes
ad eum gentes veniant; nam ideo in quatuor crucis oras extenditur, ut
ab aquilone et austro, ab oriente et occidente, quemadmodum idem
propheta praedixit cap. 43. [Jes. 43. 5], veniant et recumbant cum deo
Abraham, Isaac et Iacob, Math. 8. [Matth. 8. 11].
Plura sunt huius sententiae testimonia, quam ut huc possint
omnia componi. Ipsa euangelii commendatio nihil aliud habet, quam
[cf. Marc. 16. 16]: "Quotquot crediderint praedicato euangelio, salvi
fiant; qui non crediderint, damnentur". Euangelium autem, ut ex praecedentibus
iam sole clarius patet, nihil aliud est, quam certa salus per
Christum, quo nihil nobis gratius, salubrius aut preciosius nunciari
potest. Conscientiis enim nostris in desperationis angustiis praeruptisque
laborantibus, quid iucundius nunciari potest, quam adesse redemptorem,
qui nos in latitudinem educat? Psal. 17. [Ps. 18. 18], atque
talem liberatorem ac ducem, qui ad omnia sufficiat: deus enim est.
Unde et Paulus Roma. 1. cap. [Röm. 1. 16] sic definivit: "Euangelium,
inquit, vis aut potentia dei est ad salutem omni credenti", hoc est:
Euangelium nihil aliud est, quam vis dei, qua ille proprium filium pro
nobis dedit. Quicunque ergo in eum fidit, sive Iudaeus sit sive
Gentilis, salvus erit.
Summa igitur iam huius particulae est, quod Christus sit omnibus
omnium nationum generumque hominibus salutaris. Ipse enim
vult omnes homines salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire,
1. tim. 2. [1. Tim. 2. 4]. Nec solummodo tam bonus est, ut velit, sed
etiam tam dives, ut possit. "Nam de plenitudine ipsius omnes accepimus"
Io. 1. [Joh. 1. 16]. "Dives enim est in omnes, qui illum invocant"
Ro. 10. [Röm. 10. 12].
Nunc istud ostendemus, quod solus Christus sit salutaris.
Io. 6. [Joh. 6. 53] sic loquitur ipse, qui et solus nostra salus est:
"Amen, amen dico vobis, nisi manducaveritis carnem filii hominis et
biberitis eius sanguinem, non habebitis vitam in vobis". Dicam ante
omnia, huius sexti capitis quodnam sit argumentum. Cibaverat Christus
paucis admodum panibus multa hominum millia, qui postmodum
avidius eum sequebantur, ut alvum ociose pascerent. Pauci enim
erant, qui, ut per eius doctrinam meliores redderentur, ad eum venirent.
Id ubi vidit cordium cognitor Christus, eorum simul et hypocrisim
et voracitatem ingluviosam taxat, monetque, ut verum vitalemque
animae cibum sectentur; hoc esse gratissimum opus deo. Atque
utut isti, prioris convivii memores, per cibum aut panem nihil quam
cibarium istum, quo vescendo vires sustinemus, intelligebant, Christus
tamen perpetuo de eo cibo loquebatur, qui famelicam mentem reficit.
Ad hoc enim venerat, ut ieiunas rerum coelestium mentes reficeret.
Dicit ergo [cf. Joh. 6. 51] se panem esse vivificum, qui de coelo descendit,
quique vitam mundo impertiat. Quid hic aliud cogitarent, qui
ventris gratia aderant, quam quonam pacto Christus edi posset?
Sicque ab illi abhorrebant. Ille autem, ut clare aperiret, quonam
modo cibus aut panis esset, inquit [Joh. 6. 51]: "Panis, quem ego dabo,
caro mea est pro mundi vita". Hoc porro intendens: Vos multa de
isto cibo versatis in mentibus vestris, quem polliceor; alius miratur
modum, alius stupet ad crudelitatem. Cur sic perpetuo humi iacetis?
Non videtis me parabolis pigras mentes vestras exstimulare? Cur
igitur non aliquando ad sublimiora erigimini? Rursus non videtis me
de industria, quamvis nonnunquam violentius id facere videar iis, qui
carni aduc sunt nimis dediti, non videtis, inquam, me ab exterioribus
et crassis istis ad interna spiritualiaque transcendere? Ego, ut non in
eum usum veni, ut corpora pascam, sed ut mentes humanas ad deum
reducam. Ita qum vos memoria versatis panem corporalem, ego
verso, quanam ratione cibum in os animae vestrae indam, qui spiritualis
est. Ac dum vos de corporeo pane cogitatis, ego doceo cibum
esse, qui mentem recreare possit, quod minime potest panis ex frumento
confectus. Is autem cibus est: Ego ipse; nam panis, quem
ego me daturum polliceor, est caro mea, quae expendetur pro mundi
vita. Hoc laetam salutisque securam reddit mentem, si inconcusse
credat me per gloriam gratiamque patris pro mundi vita expensum.
Hic est cibus, in cuius fortitudine ambulabitis usque ad montem dei.
Iudaei vero quanto magis docebantur, tanto magis ignorabant horrebantque
a carne et sanguine Christi, quae se putabant ad laniandum
hauriendumque induci, immane ac Scythicum arbitrati, ut ad ista
vocarentur. Quorum stoliditatem ex incredulitate proficisci sentiens
Christus, aduc gravius eos percutit, et iuxta Isaiae vaticinium 6.
[cf. Jes. 6. 10, Joh. 12. 40] cor eorum excaecat, aures gravat, et oculos
claudit, dicens [Joh. 6. 53]: "Vere, vere dico vobis: Nisi manducaveritis
carnem filii hominis, et biberitis eius sanguinem, non habebitis
vitam in vobis", quasi adiungeret, utcunque tandem intra vos tumultuemini,
certe me edi, me bibi oportet. Et post multa palam dicit [cf.
Joh. 6. 63], carnem, de qua ipsi cogitent, nihil poenitus prodesse comesam,
scilicet corporaliter, quomodo illi abhorrebant; spiritualem esse
manducationem, de qua ipse loquatur, ea vivificet; verbis istis, quae
locutus erat, vitalia fieri humana corda et robusta. Panem, si edatis,
inquam, roboratur corpus; me si edatis, id est: si me fidatis, corda
vestra erunt deo fortia.
Haec de huius capitis argumento fortasse fusius, quam brevitas
ferat, et brevius, quam necessitas requirat. Sed propter eos factum
est, qui allegoriam hic esse non vident, atque hinc errorum multorum
occasiones hauserunt, qum tamen Christus nihil istic docere voluerit,
quam euangelii rationem, nempe se esse missum e coelo, ut pro miseris
mortalibus extrema patiatur. Ea res tam sit salutifera futura miseris,
ut, qui ei nitatur, longe magis roboretur, securiorque ille reddatur
animus, quam corpus panis usura.
Sed iam ad verba [Joh. 6. 53], quae adduximus, revertimur: Nisi
ergo manducaveritis, hoc est: nisi firmiter exque animo credideritis
Christum pro vobis occisum, ut vos redimeret, et sanguinem eius
pro vobis effusum, ut redemptos ablueret (nam hac ratione solemus
liberales ac benigni esse in captivos: primum, ut dato precio liberemus;
deinde, ut liberatos squalore adobrutos abluamus), non habebitis
vitam in vobis. Solus ergo Christus pro humano genere mactatus
cum sit, solus est, per quem itur ad patrem.
Ioan. 10. [Joh. 10. 1] eandem rem aliis verbis docet: "Amen,
amen, dico vobis, inquiens, qui non intrat per ostium in ovile ovium,
sed ascendit aliunde, is fur est et latro". Et paulo post [Joh. 10. 9]:
"Ego sum ostium; per me, si quis introierit, salvabitur". Qum ergo
alia via, quam per ostium ingredi furum sit et latronum, et Christus
ostium est, fures sunt et latrones, qui alia via, quam per Christum,
salutem aut quaerunt aut quaerere caeteros docent. Solus igitur
Christus est, per quem solum salvi reddimur. Neque hic quisquam
obiiciat hunc locum ad solos pastores pertinere, non etiam ad communem
rationem salutis; nam sic foecundus est, ut non minus doceat,
qua quisque ad deum venire possit, quam quo modo Christi oves
pascere debeant, quibus ea demandata est provincia. Tam enim sancte
loquitur ac anxie de ovibus, quam de pastoribus, ut perpendenti facile
adparet.
Ioan. 8. [Joh. 8. 36] hoc modo alloquitur Iudaeos: "Si filius vos
liberaverit, vere liberi estis". At filius dei unus tantum ac solus est;
solus ergo Christus est, quo peccati iugo liberi ac filii dei reddimur.
Idem potest similitudo vitis et palmitum, quae Ioan. 15. [Joh.
15. 1-11] scripta est. Postquam sic colligit Christus [Joh. 15. 4]:
"Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso, nisi manserit in
vite, sic nec vos, nisi in me manseritis". Et paulo post [Joh. 15. 6]:
"Si quis in me non manserit, mittetur foras sicut palmes et arescet
etc.". Solus ergo Christus est, cui insitos oportet, qui salutem assequi
volunt.
Iam quod Thomae Ioan. 14. [Joh. 14. 6] respondet, omnium est
disertissimum: "Ego sum, inquit, via, veritas et vita. Nemo venit ad
patrem nisi per me" quandoquidem via est, per ipsum ac solum ingredi
necesse est. Et rursus [Joh. 14. 6]: "Ad patrem nemo nisi per
ipsum venit". Solus ergo est, per quem, et in quo salutem invenimus.
Petrus autem Act. 4. [Act. 4. 12] sic disserit: "Nec enim aliud
nomen est sub coelo datum hominibus, in quo oporteat nos salvos
fieri". Nullum nomen, nulla vis aut potestas est, quae nos beatos
reddere possit quam Christi. Solus ergo Christus est, quo beamur.
Adstipulatur Paulus 1. Timo. 2. [1. Tim. 2. 5 f.]: "Unus deus, unus
etiam mediator dei et hominum, homo Christus Iesus, qui se dedit
redemptionis precium pro omnibus". Certum est autem hic: Unum
pro solo accipi, ut isto loco Matth. 19. [Matth. 19. 17]: "Unus, id
est: solus, bonus est, deus". Nam Lucas 18. [Luc. 18. 19] his verbis
eandem sententiam extulit: "Nemo bonus, nisi solus deus".
Iam et hoc satis liquere arbitror, quod per solum Christum
salus, beatitudo, gratia, venia, et quicquid meritum oportet apud
iustum deum, nobis detur.
His ergo praemissis, videlicet, quod Christus expiatio pro omnium
peccatis ac via salutis est, et quod solus haec via ac expiatio est,
atque ei tandem est soli, qui ipso fidit, consequi putant ii, qui euangelio
vel parum fidei habent, vel ipsum impurius hauserunt, ut omnes,
qui ipso nitantur, licentia deteriores fiant. Fieri enim aliter non posse,
quam qum humana mens audiat sic liberaliter omnia condonari per
Christum, proclivior, ut est ingenium, ad libidinem reddatur. Unde
quidam ex eis stolide prudentes cavere voluerunt, ne quid eiusmodi
fieret; ac prodiderunt, partim, quod Christus pro originali modo
culpa perlitaverit, partim, quod pro eis solummodo flagitiis, quae ante
eum commissa perpetrataque sint. Qui errores hinc venerunt, quod
rationem Christianismi, qum se maxime putarent nosse, maxime
ignorarent; fide etenim constat, non sapientia, scientia aut prudentia;
fidem ergo qum non haberent, vani facti sunt in cogitationibus suis [cf.
Röm. 1. 21]. Fides enim Christiana res est, quae in animo credentium
sentitur, sicut valetudo in corpore. Hanc quisque facile sentit, iniqua
sit an aequa. Sic, qui Christianus est, sentit, ut mens propter peccatorum
onus male habeat; et contra sentit, quam bene habeat, qum
remedii in Christo certa est. Evenit etiam plerunque, ut dexteram
valetudinem non tanti faciant, qui perpetuo valent, quanti faciunt ii, qui
aut diuturnis aut gravibus morbis premuntur. Sic Christus iis, qui
mentis aegritudinem nullam sentiunt, non est tam preciosus, quantum
eis, qui et sentiunt et dolent. Hinc factum est, qum nos ipsos haud
recte, hoc est: intus et in cute noverimus (nam et morbum et eius
magnitudinem ignoravimus), ut Christus nunquam sic fuerit nobis vel
salutaris vel preciosus, ut est. Quod si ex morbo unquam vere indoluissemus,
hoc est: si de integro nos ipsos cognovissemus, quam
abiectum videlicet ac morbosum pecus sumus, attamen magni, praeclari,
iusti, sancti, omnibus videri volumus, quam turpibus cupidinibus
quantum addicti, ut nihil non ex adfectibus agamus, si, inquam, morbum
unquam sensissemus, tantus fuisset dolor, ut posteaquam eum
medicus levavisset, nunquam dicturi fuerimus: Iterum dolebo, hoc est:
iterum peccabo. Qui crus fregit et medicum nactus est foelicem, qui
deluxatum membrum recte restituit, non sic cogitat: Beatus es, quod
talem invenisti medicum, crebro crus franges; nam medicus iste omnia
potest. Sed per omnem vitam, quocunque incedit, quocunque vertitur,
circumspicit ac cavet, ne crus iterum frangat. Sensit enim, quantus
sit dolor fractum redintegrari, quantum fastidium toto mense supinum
iacere, aut altero tantum in latere. Sic, qui ad hunc modum exultant,
qum Christum audiunt pro omnium commissis solvisse: Peccabimus;
nam gratis omnia condonantur per Christum, nunquam senserunt peccati
dolorem. Nam si sensissent unquam, omni studio caverent, ne
qua fieret, ut reciderent. Haec ad istum usum praemisimus, ut quemadmodum
promisimus, de poenitentia clarius dicamus.
[8] De poenitentia.
Poenitentiam hactenus putavimus coactum istum simulatumque
dolorem de admissis peccatis esse, ac precii, quanti peccatum aestimatum
erat a iudice, id est: confessore, dissolutionem. Tum enim
poenitebat nos malorum, qum pontifex iussisset, qum adpeteret pascatis
celebritas, aut qum valetudo imperaret. Quod quid erat, quam
hypocrisis? Aut aliunde prodiit quam ex ignoratione sui? Nam qui
sese ipse cognovit, talem ac tantam malorum lernam vidit, ut non
modo cogatur dolere, sed horrere, desperare, emori. Quae enim libido
tam spurca est, quae cupiditas tam audax, quae existimatio tam alta,
ut eam quisque domi natam non videat nunc consilia capere, nunc
agere, nunc celare? Quod dum nemo negare potest, quomodo factum
est, ut dolorem, qui hinc nascitur, non senserimus? Hinc factum est,
quod, ut supra dictum est, nemo in sese tentat descendere, nemo.
Qum ergo descendimus, iam verus dolor continuo sequitur ac pudor.
Id quod prius in poenitentia pontificum minime fiebat. Quomodo enim
quenquam sui taederet, qum se nemo cognosceret, sed iustum potius,
sive per sua, sive per conducta opera, existimaret? Est ergo euangelii
pars altera poenitentia, non ea, quae aliquanto tempore fiebat, sed
qua homo sibi ipsi cognitus erubescit, pudetque eum veteris vitae
duplici nomine, tum quod sibi ipsi tantopere displiceat ac doleat, tum
quod videat alienissimum esse a Christiano homine oportere, ut iis
in vitiis contabescat, ex quibus se ereptum credat et gaudeat. Quum
ergo sive Christus, sive Ioannes, sive apostoli sic praedicaverunt:
"Poenitentiam agite", prorsus non loquti sunt de ista ficta simulataque,
de qua primo hic loco diximus; sed nec de ista, quae semel
poeniteat, ac continuo licentiam esse factam ad peccandum putat;
nam ista, ut satis est declaratum, non minus fictitia est, quam quae
pontificum iussu acta est. Verum de ista loquti sunt, qua se homo
in se recipit, ac omnia diligenter explorat, qua quaeque ratione faciat,
qua celet, simulet, dissimulet; quod ubi citra fraudem fecerit, huc
adigitur, ut prae morbi magnitudine de iusticia saluteque sua desperet,
non aliter, quam, qum quis laetali vulnere accepto, atram sempiternamque
noctem assidue expectat. Quem si Machaon aliquis iubeat
bona spe esse, consui vulnus posse, ac omnia ex integro restitui, non
arbitror gratius ei quicquam, aut iucundius posse accidere. Sic etiam
hic noster, qum sic attrectato vulnere saluti desperaverit, sese ad
misericordiam implorandam convertit, ac mox viso Christo omnia
speranda esse intelligit ("si enim deus pro nobis, quis contra nos?" [cf.
Röm. 8. 31]), iam resurgit, qui prostratus erat; vivit, qui mortuum se
difficulter et didicerat et senserat. Sed neque Christus, Ioannes,
apostoli de hac poenitentiae parte sic tantum locuti sunt, ut aliquousque
durare debeat, post vero poni possit, sed ut perpetuo duret,
quam diu frivolam istam corporis molem circumferimus. Nam ea sic
est rebus vanissimis addicta, ut nunquam desinat mala scaturire, quae
perpetuo, ut nascuntur, premenda, amputanda, suffocandaque sunt, ut
quae Christianum hominem maxime dedeceant. Qui labor, quod
certamen, quae custodia, quid est, si poenitentia non est? Quocirca
qum Christus, Ioannes, apostoli sic praedicant: "Poenitentiam
agite", nihil aliud quam ad novam vitam vocant, priori dissimillimam.
Ad quam inchoandam, qui sese dedidissent, sacramento notabantur
initiali, baptismo videlicet, quo palam testarentur se novam vitam ingressuros.
Nunc ad verbi testimonia veniemus, ne cuiquam nostra potius
adtulisse videamur, quam coelestia.
Christus vocabat quendam ad euangelii munus, Lucae 9. [Luc.
9. 59-60]: "Ille vero dicebat: Domine, permitte mihi primum, ut abeam,
ac sepeliam parentem meum. Dixit ei Iesus: Sine, ut mortui sepeliant
suos ipsorum mortuos! Tu vero abi, et praedica regnum dei".
[Luc. 9. 61-62] "Dixit autem alius: Sequar te domine, veruntamen permitte
mihi primum constituere domui meae! Dixit ad eum Iesus:
Nullus, qui manum suam ad aratrum misit, et retro spectat, aptus
est ad regnum dei". Haec Christi verba seipsis dilucida sunt.
Exigunt enim aperte, ut omnibus posthabitis continuo deum sequamur,
nec retro respiciamus. Et quamvis videri possint ad eos modo
pertinere, quibus verbi ministerium committitur, ad omnes tamen pertinent,
ut et illi apud eundem 14. cap. [Luc. 14. 28-32], quibus humeros
docet explorandos esse his, qui eum sequi statuerint, parabolis duabus,
altera turrim aedificare volentis [cf. Luc. 14. 28-30], altera vero regis
cum hoste conflicturi [Luc. 14. 31 f.], quorum uterque, priusquam rem
adgrediatur, secum sumptus ac vires computet, ne in medio cursu
sistere omnia cogatur; postremo sic inferens [Luc. 14. 33]: "Ad hunc
modum quilibet vestrum, qui non abdicat omnia, quae habet, non
potest meus esse discipulus". At quanti est abdicasse divitias, nisi
malis istis renunciaveris, propter quae divitiae docentur contemni
debere?
Idem docet parabola Mat. 22. [Matth. 22. 11-13] de eo, qui liberaliter
quidem fuerat invitatus ad nuptias, sed qum vestem nuptiis accommodam
non induisset, eiectus est in exteriores tenebras. Sic, qui
ad nuptias coelestis sponsi vocati sunt, hoc solum spectare debent,
ut sic se ornent ac incedant, ne ipsorum turpitudo in contumeliam
sponsi vergat.
Iterum ait Io. 8. [Joh. 8. 31]: "Si vos manseritis in sermone meo,
vere discipuli mei eritis". Igitur discipuli sunt, qui in sermone ipsius
manent.
Simili modo loquitur Io. 14. [Joh. 14. 12. 20-26].
Paulus autem Ro. 6. [Röm. 6. 4] clarissime docet eos, qui
Christo se initiarunt, novam vitam ordiri oportere. "An ignoratis,
inquiens, "quod, quicunque in Christum Iesum baptizati sumus, in
mortem eius baptizati sumus? Sepulti enim cum ipso sumus per
baptismum in mortem, ut quemadmodum Christus resurrexit ex mortuis
per gloriam patris, ita et nos in novitate vitae ambulemus". Quid
hic Paulus porro docet aliud, quam quod, quicunque baptismo compluti
sumus, morti Christi initiati simus. Id quod etiam baptizandi
actio testetur, quae nos mergit primum, quod Christi mortem et
sepulturam refert; deinde rursus extrahit, quod aliud non portendit,
quam sicut ex mortuis resurrexit Christus, ultra nunquam moriturus.
Sic et nos, dum in baptismo sepeliremur, mundo simus priorique vitae
mortui. Qum vero extracti sumus, novam, id est: Christo dignam,
vitam ordiamur. Quod apostolus ipse in sequentibus exponit, cum
dicit [Röm. 6. 5-11]: "Si enim similitudini mortis eius complantati
sumus, haud dubie (similes) resurrectionis erimus. Qua similitudine
hoc discimus, quod vetus noster homo simul crucifixus est, ut corpus
peccati evacuetur, ne ultra serviamus peccato. Nam qui mortuus est,
iustificatus est a peccato. Quod si cum Christo mortui sumus, fidimus
quod et victuri sumus cum eo. Quibus istud videmus, quod Christus
qui resurrexit ex mortuis, ultra non moritur; mors ei non dominatur
ultra. Nam quod mortuus est, peccato mortuus est, atque hoc semel;
quod autem vivit, deo vivit. Sic et vos putate vos ipsos quidem esse
mortuos peccato, viventes vero deo in Christo Iesu, domino nostro".
In his Pauli verbis sole clarioribus nihil est, quod non quisque facile
possit capere, praeter hoc unum: peccato mortuum esse; nam hoc
verbum Paulus variat. Qum enim Christum docet peccato esse
mortuum, vult, quod Christus sit propter peccatum mortuus, ut peccatum
occideretur; qum vero nos dicit peccato mortuos, vult nos esse
a peccato liberatos, perindeque iam alienos.
Gal. 6. [Gal. 6. 15] sic habet: "In Christo Iesu neque circumcisio
quicquam potest, neque praeputium, sed nova creatura". Non
satis est igitur baptizatum esse, sed ad hoc baptizati sumus, ut nova
creatura simus. Non satis est dicere [cf. Matth. 7. 21]: "Domine,
domine", sed iuxta patris voluntatem vivere necesse est. Hanc novam
vitam Ro. 13. [Röm. 13. 11-14] veterisque depositionem sic docet: "Hoc
cum sciamus, tempus videlicet, quod iam hora est, ut de somno surgamus;
nam salus nostra propinquior est, quam cum putabamus. Nox
abiit, dies vero adest. Amoliamur ergo tenebrarum opera, et induamur
lucis armis, ac honeste ambulemus tanquam in die, non in comessationibus
et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non
per contentionem et aemulationem, sed induimini dominum Iesum
Christum".
Idem docet Petrus 1. cap. 4. [1. Petr. 4. 1-11]. Qui vult, hinc
petat.
Plenae sunt omnes apostolorum scripturae ista sententia, videlicet,
quod Christiana religio nihil aliud est, quam firma spes in deum
per Christum Iesum, et innocens vita, ad exemplum Christi,
quoad ipse donat, expressa. Patet ergo poenitentiam esse non modo
cognitionem sui et abnegationem, sed abnegati custodiam quoque, ut
sit perpetuo, quod speres, dum in spe ambulas, nec desit, quod metuas,
nempe, lapsum peccati. Istud quoque patet, quod poenitentia
peccata non abluit, sed spes in Christum; quodque poenitentia
custodia est, ne in ea recidas, quae damnavisti.
Sed videntur hic multa obstare, quominus liceat innocentiam servari
posse sperare. Primum: "Omnis homo mendax" [Ps. 116. 11]; at ubi
mendacium viget, illic omnia sunt improba. Deinde, quod in multis
offendimus omnes, Iacobi 3. [Jac. 3. 2]; quotquot autem offendunt,
peccant, Matth. 18. [Matth. 18. 7]. Ergo, cum omnes offendamus in
multis, omnes peccamus multis modis. Post, quod divus Ioannes
adserit 1. cap. 1. [1. Joh. 1. 8]: "Quod, si dixerimus nos peccatum non
habere, nos ipsos seducere, nec veritatem in nobis esse". Quo ergo
pacto, etiam exhibito Christo, salvi fieri possumus, qum is novam
vitam aliosque mores requirat, nos autem continue videamus nos ad
ingenium redire? Hic labor est sapientibus ac doctis satisfacere; nam
qum clarissima scripturae testimonia pro utraque parte habeant, videlicet,
quod Christi redemptio cuncta possit et efficiat, quae ad salutem
adtinent, et contra tam constanter innocentia requiratur, videntur
illis duo incommoda sequi, unum, quod, qui fidem in Christum intrepide
continueque inculcant, videantur innocentiae studium prodere;
alterum, quod, dum innocentiam tantopere vident exigi, in dubium
veniunt, quidnam Christus prosit. Eis ergo difficillimum est satisfacere.
Nam, quod hic in piis fides in Christum facit, huius ipsi
expertes cum sint, non capiunt, quod spiritualiter dicitur. Res enim
est ac experimentum pietas, non sermo vel scientia. Ut enim Abrahae
vox ista dei, quae iubebat filium, per quem sancta illa posteritas
promissa erat, occidere [cf. 1. Mos. 22. 1-14], nota erat, quod esset vox
eiusdem, qui promiserat, etiam si humana ratio aliud non immerito
dictare potuisset, nempe: Vox est seductoris diaboli. Qui enim fieri
posset, ut te illum iubeat mactare, quem paulo ante dedit ad posteritatem
propagandam? Sed nihil est infirmatus in fide, accingitur,
ignem lignaque componit, amata teneraque membra, inexpertus sive
lictor sive sacerdos, colligat, gladium educit paulo minore haud dubie
dolore, quam si per suum ipsius cor traheret, imminet, papae!, quanta
perturbatione animi, innocenti cerviculae ac toties deosculatae. Quae
omnia solius dei, quo mirabilis esset in oculis nostris [cf. Matth. 21. 42],
fuerunt opera. Nisi enim se intellectui ipsius Abrahae sic ingessisset,
ut is non ambigeret hanc vocem dei esse, frustra fuisset imperatum.
Ut, inquam, vox ista dei soli Abrahae notissima erat, caeteris vero
omnibus impostoris esse visa fuisset, sic, quae de fide in Christum
deque innocentia Christiana dicturi sumus, non capient, qui fidem
potius docti sunt quam experti. Nam et hic confestim video eos insultare
ac dicere: Ego fidem habeo, ipsa tibi deest. Quid me iudicas?
In medium ergo producemus eos, qui sancte audent de se iactare ac
dicere: An experimentum quaeritis eius, qui in me loquitur Christi
2. Cor. 13. [2. Cor. 13. 3]; de quorum fide dubitare impium fuerit;
atque ut isti de hac controversia pronuncient, audiemus. Qum Paulus
gratiam tantopere amplificaret, non defuerunt, qui oggannirent,
quod et hodie quidam faciunt: Si gratiae dei bonitas ac liberalitas
in meo peccato manifestatur, quid vetat, quominus impensissime
peccem, ut dei liberalitas omnibus nota fiat? Ro. 3. [Röm. 3. 7] et
iterum [Röm. 6. 1]: "Manebimus in peccato, ut gratia exundet?"
Quibus respondit ad eum modum, quem paulo ante ex cap. 6. adduximus.
Contra vero, qum videret quosdam sibi fidere coepisse, propterea
quod innocentiam tantopere exigit lex, dicit Christum nobis
inutilem esse, si iusticia ex operibus nostris veniat, Galat. 2. [Gal.
2. 16], et gratiam per Christum nihil esse, si operibus debeatur salus,
Roma. 4 et 11 [Röm. 4. 4, 11. 6]. Hoc ergo in bivio constitutus cum
esset, se ipsum tandem prodit, ac exemplum facit, quo discamus, quid
vero eis eveniat, qui Christo fidunt, quomodo videlicet per fidem
salutis securi sint, per infirmitatem autem carnis nunquam non peccent,
quanquam ea, quae peccant, vi fidei non imputentur.
[9] De lege.
Satis superque ab aliis dictum est, quid lex, quid peccatum sit,
quapropter nos eos locos brevibus absolvemus.
Lex nihil aliud est, quam aeterna dei voluntas. Nam de legibus
civilibus aut caeremonialibus hic nihil dicturi sumus, quod eae ad exteriorem
hominem adtinent; nos autem de interiore nunc loquimur.
Adde, quod hae leges pro temporum ratione variantur, ut in civilibus
videmus saepe fieri; et caeremoniales per Christum in universum
sublatae sunt; positae enim fuerant, ut aliquando corrigerentur, quod
et suo tempore factum est, Hebr. 9. [Hebr. 9. 10]. Divinae vero leges,
quae ad internum hominem pertinent, aeternae sunt. Nunquam enim
abolebitur, ut proximum non debeas amare sicut te ipsum [cf. Matth.
22. 39]; ut furtum, periurium, homicidium, reliqua inter flagitia non
reputentur [cf. 2. Mos. 20. 15, 16. 13]. Legem autem aeternam vel perpetuam
dei esse voluntatem, ista probant, quae Roma. 2. [Röm. 2. 14]
de exlegibus scripta sunt, quod ii videlicet ostendunt legem in mentibus
suis esse promulgatam, qum ea faciunt, quae lex iubet, tametsi
tabulae legis ipsis non sint praefixae. At in corda nemo scribit nisi
solus deus. Item: "Per legem cognitio peccati" Rom. 7. [Röm. 7. 7].
Et: "Ubi non est lex, illic nec transgressio fit" Ro. 4. [Röm. 4. 15].
Legem ergo a deo cogimur profectam esse confiteri; nam ipsi ignorabamus,
quid peccatum esset, nisi verbo suo deus manifestasset, quid
factum, quid omissum oporteat. Lex ergo nihil aliud est quam doctrina
de voluntate dei, per quam scilicet intelligimus, quid ille velit,
quid nolit, quid exigat, quid vetet. Quod autem sit perpetua voluntas
dei, ita ut de illa lege, quae ad interiorem hominem adtinet, nunquam
sit quicquam mutaturus, ipsius legislatoris verbis patet. Matt. 7.
[Matth. 7. 12] sic inquit Christus: "Omnia ergo, quaecunque vultis,
ut faciant vobis homines, et vos facite illis. Haec est enim lex et
prophetae". Si omnia facta nostra ad hanc regulam sunt comparanda,
aeternam esse oportet. Nam nisi aeterna sit, non omnia sunt ad
ipsam formanda. Deinde Rom. 13. [Röm. 13. 9] docet Paulus, quod
omnes leges in hac una colligantur et contineantur: "Diligito proximum
sicut te ipsum". Omnem igitur actionem, omne consilium, et
quicquid ad proximum spectat, sub hac lege contineri necesse est.
His breviter absolutis, difficillimam quaestionem, in qua sibi quidam
queruntur a nemine satis factum esse, facile intelliges. Ea est: Qui
fiat, ut ex eadem lege quaedam servemus, quaedam vero amputemus.
Quae enim ad hanc regulam perpetuae voluntatis dei [Matth. 22. 39]:
"Dilige proximum sicut te ipsum", adhibita explorataque sub ea contineri
cernuntur, nunquam aboleri possunt; quae vero minus, iam per
Christum antiquata sunt. "Finis enim legis Christus" Rom. 10.
[Röm. 10. 4] et "finis legis charitas" 1. Timo. 1. [1. Tim. 1. 5]. Christum
ergo et charitatem eandem rem esse oportet. "Deus charitas
est" 1. Io. 4. [1. Joh. 4. 8]. Qui ergo iam sub Christo merent, ad
ea adstringuntur, quae charitas iubet; quod illa non iubet, aut quae
ex ea non proficiscuntur, aut praecepta non sunt, aut inutilia sunt.
1. Corint. 13. [1. Cor. 13. 3].
[10] De peccato.
Peccatum autem bifariam in euangelica doctrina accipitur: Primum
pro morbo isto, quem ex generis autore contrahimus, quo amori
nostri addicti sumus, de quo in hominis consideratione pro virili dictum
est. Eum morbum intelligit Paulus Rom. 7. [Röm. 7. 20], qum
dicit: "Iam non ego operor illud, sed inhabitans in me peccatum".
Peccatum ergo hoc, id est: vitium, morbus est cognatus nobis, quo
fugimus aspera et gravia, sectamur iucunda et voluptuosa. Secundo
loco accipitur peccatum pro eo, quod contra legem fit, ut per legem
cognitio peccati, Rom. 7. [Röm. 7. 7]. Actio ergo, quaecunque tan
dem, quae contra legem fit, peccatum adpellatur. Videamus ergo, ut
inter se mutuo habeant: peccatum morbus, et peccatum legis transgressio.
Morbus ignorat se ipsum, quod morbus sit, opinaturque licere
quicquid libet. Non sic sentit deus. Sed cum morbus omnia ad se
trahit, sibi omnia servire cupiditatique suae omnia subdi debere putat,
coercet legis falce hanc luxuriam. "Lex enim propter transgressionem
posita est" Galat. 3. [Gal. 3. 19]. Non enim ignorat cordium cognitor
[cf. Act. 1. 24], omnium idem esse ingenium; nec Thersitem minus
esse sui amantem quam Agamemnonem. Quod si nunc omnibus ex
aequo laxentur habenae, nihil aliud sequi, quam ut quisque viribus
polleat, ita sibi omnia per vim subdere; hinc praedas, raptus, homicidia,
parricidia et id genus humanae coniunctionis pestes emersuras. Certis
ergo finibus tam late expatiantem cupiditatem concludit iubetque, ut,
quod tibi fieri nolis, alii ne facias, et contra: quod tibi factum velis,
alii facias [cf. Matth. 7. 12]. Atque ut facilius facias deique sapientiam
agnoscas, hanc legem, quam naturae vocant, amore velut condimento
quodam edulcat, sic dicens: "Diligito proximum ut te ipsum"
[Matth. 22. 39]. Dulcis res est amor, sed amara quaeque iucundissime
fert; nam amanti nihil videtur arduum. Magna ergo res et aspera
quum videatur esse, proximo facere, quod tibi factum velis, iucunda
fit ac levissima, si ames. Sed hic reclamat vetus homo, morbus, caro,
Adam, peccatum; nam his fere nominibus vitium hoc φιλαυτίας doctrina
apostolorum adpellat. Reclamat, inquam, caro aut priscus
Adam, omnium quam sui ipsius contemptor; mavult enim libidini suae
omnia cum exitio ipsorum servire, quam avariciae, gloriae voluptatumque
cupiditati modum ponere. Hinc irae in legem ac legislatorem,
odium, insidiae. Odium, quod neque legem neque legislatorem declinare
potest vel aufugere: Si enim in coelum ascenderit, illic est; si
ad inferos descenderit, illic non abest [cf. Ps. 139. 8]. Insidiae: Hinc
viribus omnibus contendit, ut eum fallat, qui falli tamen nequit; cogitat,
invenit, concursat, ac post multa sic statuit: Tyrannus est, qui ista
exigit. Qui enim fieri possit, ut aliquis alium non minus quam se
ipsum diligat? Veruntamen, cum sic immititer exigit, cavenda est
vindicta. Facies igitur, quod versuta mancipia bonis et ἀδόλοις heris
solent, fallaciam aliquam excogitabis, qua caecatus consilium tuum non
videat. Hic foenerator munus aut sacerdotium adornabat, scortator
virgini ieiunum plane ieiunium; proditor preculas trepidas ac desperabiles.
His lenociniis plusquam stolidis incautum scilicet adobruituros
esse sperantes, aut os oblituros, ut impune possint adulterium, foenus,
proditionem exercere. Iam non audiebatur lex, non componebantur
mores ad eius sententiam, non rescindebantur, quae dehonestabant,
sed omnino fiebat homo sibiipsi deus: nam tametsi lex occideret,
nihilominus tamen vivificabat ipse se suis artibus ac spebus. Hinc
impietas paulatim sic augescebat, ut domi diceret: Non est deus [cf.
Ps. 14. 1]; quamvis palam vultus simulatione testaretur se pietatem
ipsam esse. Haec paulo fusius, ut videamus, quo pacto peccatum
transgressio nascatur ex peccato morbo.
Iam proximum est, ut ostendamus, quo pacto simus a lege liberati
et peccato.
A lege non sic sumus liberati, ut, quae lex vult, facere non debeamus;
nam lex dei voluntas est incommutabilis. "Nullus enim omnino
apex de lege excidet" Lucae 16. [Luc. 16. 17]. Quomodo ergo legi
sumus mortui per Christum, ut iam simus alterius quam legis,
quemadmodum Ro. 7. [Röm. 7. 1-4] per similitudinem uxoris docuit
Paulus? Sic sumus liberati: Qui amat, libere omnia facit, etiam
gravissima. Immisit ergo deus ignem in corda nostra, quo amorem
sui pro amore nostri accenderet; et hunc ignem vult ardere, Luc. 12.
[Luc. 12. 49]. Promiseratque hunc ignem et baptista et Christus
ipse in coelum abiens, Act. 1. [Act. 1. 5], qui ignis charitas est, et
deus charitas est [1. Joh. 4. 8]. Quae si in nobis ardeat, nihil iam
coacte faciemus, sed libere iucundeque omnia. Absolutio enim legis
est charitas [Röm. 13. 10]. Lex enim cum taedio ac simulate fiebat,
cum non arderet charitas. At ea, ubi accensa est, non spectatur lex,
tam abest, ut metuatur; sed vehit in omnibus et ad omnia charitas.
Et sicut de his, qui adfectibus vincti sunt, dicimus, quod ferantur, sic
qui amore divino incensi sunt, eo spiritu feruntur, qui in ipsis ardet.
Habemus ergo unum genus liberationis a lege, quo per charitatem
facimus, quod deo placitum fore scimus. Hoc enim docet Ro. 12.
[Röm. 12. 2] Paulus, deo gratum esse. Alterum genus libertatis a
lege est, quod lex ultra damnare nequit, quae tamen prius iram, indignationem
iustamque dei vindictam operabatur, Ro. 4. [Röm. 4. 15]
et Gala. 3. [Gal. 3. 10], Deu. 27. [5. Mos. 27. 26], ubi severe intonat
divina iusticia: "Maledictus omnis, qui non permanserit in omnibus,
quae scripta sunt in libro legis, ut faciat ea". Christus ergo redemit
nos de hac legis maledictione, qum ipse pro nobis maledictum factus,
id est: qum pro nobis cruci adfixus est, Gala. 3. [Gal. 3. 13] et Ro. 6.
[Röm. 6. 10]. Iam non sumus sub lege, sed sub gratia. Quod si sub
gratia, non potest ergo damnare lex. Nam si lex aduc damnandi imperium
obtinet, non sumus sub gratia. Christus ergo est, qui legis
iram fregit, hoc est: qui iusticiam dei, qua merito in nos seviisset,
lenivit, ac crucis asperitate pro nobis perlata sic demulsit, ut non
modo liberos ex servis, sed etiam in filios cooptaverit. Quod si filii
sumus, ut certe sumus, Ro. 8. [Röm. 8. 14], Galat. 4. [Gal. 4. 6], iam
supra legem sumus. "Nam si filius nos liberavit, vere liberi et ingenui
sumus" Io. 8. [Joh. 8. 36]. Liberati ergo sumus a lege, cum
legis timori caritas subrogata est. Qum enim deus sic nos dilexerit,
ut filium suum pro nobis tradiderit [cf. Joh. 3. 16], nonne ad redamandum
prae omnibus accendit? Nam pro iusto et amico fortasse aliquis
mortem subeat; deus autem, qum inimici essemus, filium misit, qui
liberaret et cohaeredes suos faceret [cf. Röm. 5. 7-10]. Liberati sumus
iterum a vindicta legis; nam Christus eam mulctam, quae nobis pro
peccatis nostris debebatur, sua calamitate solvit. A peccato vero, quatenus
morbus est, sic liberati sumus, ut nocere amplius nequeat, si
Christo fidimus. Nihil enim damnationis his, qui sunt in Christo
Iesu, qui non secundum carnem ambulant [cf. Röm. 8. 1]. Quatenus
autem transgressio est, eodem modo sumus liberati ab eius noxa, quo
a legis ira, Rom. 8. [Röm. 8. 2]: "Lex enim spiritus vitae, quae est in
Christo Iesu, liberavit me a lege peccati et mortis". Nam cum dicimus:
"Lex damnat", nihil aliud dicimus, quam: peccatum, quod contra legis
voluntatem fit, damnat. Unde diximus: Eadem ratione de liberatione
peccati statuendum est, qua de liberatione damnationis legis statutum
est. Qum autem post haec omnia in nobis ipsis experiamur morbum
aduc tantopere vigere, ut nunquam non peccemus, dixerimusque salutis
spem penitus nullam esse iis, qui novi homines facti non sint, in veterem
nimirum desperationem cogimur. Quocirca praeparatis iis, quae ad
hanc difficultatem eruendam adtinent, nunc docebimus, quo pacto novi
homines sumus, etiam qum veterem aduc sentimus; hoc est: ut plane
dicamus: Qui fiat, ut ii, qui in Christo sunt, etiam si peccent, non
tamen damnentur.
Ac ut hoc tum expeditius tum opportunius faciamus, Pauli verba
Ro. 7. [Röm. 7. 7f.] tractabimus.
Coactus fuit Paulus eandem quaestionem ventilare, cum controversiam
iustorum ex fide et iustorum ex operibus componeret. Quorum
isti sic obiiciebant, Rom. 6. [Röm. 6. 1]: "Manebimus igitur in
peccato, ut gratia abundet?" Cui obiectioni sic occurrit, ut octavo
tandem capite, quod colligi vult, pronunciet. Quo diligentem lectorem
mittimus. Nos ab istis ordiemur, quae potissima ad hanc quaestionem
expediendam videntur. Sic ergo quaerit Ro. 7. [Röm. 7. 7f.] Paulus:
"Quid ergo dicemus? Num lex peccatum est? Nequaquam, sed peccatum
non novi, nisi per legem. Concupiscentiam enim ignoravissem
peccatum esse (paraphrasticos enim interim loquar), nisi lex dixisset:
Ne concupiscas! Sed peccatum occasione capta per praeceptum, ceu per
gnomonem aut perpendiculum (est enim prosopopaeia[!]) dimensum est
in me omnem concupiscentiam". Hoc est, qum peccato lex in manum
venit, iam voluit omnia metiri et expendere, tandemque effecit, ut
didicerim omnem humanam concupiscentiam esse peccatum. Ex morbo
enim omnes scaturiunt. Atque ut iste sensus sit, ostendunt, quae
continue sequntur: Sine lege namque peccatum mortuum est. Me
vobis exemplum facio [cf. Röm. 7. 9 f.]: Ego vivebam aliquando sine
lege, qum per aetatem legis nomen etiam ignorarem. Ubi vero praeceptum
venit, iam revixit peccatum. Erat quidem morbus φιλαυτίας
et concupiscentiae in me, sed ego ignorabam haec esse peccatum,
putans licere, quod amor sui suasisset. Sed cum promulgaretur lex:
Ne concupiscas, iam revixit peccatum; non quod nova aliqua in me
incesserit mutatio; sed, quod prius ignoraveram iniquum, per legem
sensi iniquum esse. Ego vero mox, ut vidi, concidi. Nam quicquid
in me aspiciebam, concupiscentia carnis erat, oculorum, manuum,
ventris et immensus quidam vitae fastus. Unde nihil nisi vitae mihi
desperatio nasci potuit. Veruntamen hoc interim non tacendum est,
ne quis ex hoc meo casu legem ceu veneficii infamet, quasi illa me
occiderit. Lex se mihi exposuit, ut ostenderet me prius mortuum
esse, sed perniciose non intelligere, quid mors, quid vita sit, voluitque
me vitae et innocentiae restituere. Verum hoc cessit mihi in mortem,
non legis, sed meo vitio. Nam peccatum, ut est curiosum sed stolidum
(en prosopopoeiam) malum, legem, veluti regulam nactum, omnia
emetiri coepit. Et lex me decepit; nam maxima parte saltem me
ipsum iustum existimabam, sed vehementer fefellit opinio. Sic enim
omnia scatebant flagitiis, sic omnia contaminata erant et impura, ut
sicut dixi, protinus conciderem. Nam ut ingenue dicam, nulla huius
mei casus culpa legi debet imputari. Haec enim sancta est, similiter
et praeceptum sanctum, iustum ac bonum. Quod si nunc me putes
ista dicere, ut hoc, quod bonum est, traducam, quasi ipsum mihi mortis
causa sit, erras. Nam lex non occidit me, sed ego me ipsum inveni
lege monstrante mortuum. Peccatum enim (ecce iam tercio prosopopoeiam),
ut adpareret, quid esset, per bonam legem reddidit me mortuum,
ut peccatum (ecce quarto) per legem se ipsum maximum peccatorum
constitueret. Hoc est peccatum, legis admiratione captum,
voluit omnia per ipsam explorare; veruntamen nihil effecit, quam se
supra modum esse peccatorem.
Atque ista prima pars est, qua discimus nos nihil quam luem
esse aliquam.
Secunda pugnam carnis et spiritus continet.
Sequitur ergo [cf. Röm. 7. 14-25]:
Scimus enim, quod lex spiritualis est. Ego vero, ut ad me
redeam, quem pro exemplo proponere coeperam, carnalis sum, venumdatus
sub peccatum, non aliter quam Κὰρ ὅλος aliquis, hoc est: vile
mancipium, quod tanquam illiberi Cappadoces nihil novit esse quam
mancipium. Nam ut iugum meum intellegatis, qum iam ad Christum
conversus sum, aduc morbi tantum esse reliquum video, ut qum quid
operari incipio, statim sic undique vitia ingruant, ut contra, quam per
fidem cupiam, opus egrediatur. Et sic fit, ut, quod facio, nec agnoscam,
scam, nec probem. Non enim hoc facio, quod statueram iuxta fidei
consilium, sed contra potius hoc facio, quod odio habeo. Nunc attendite,
an uspiam legem accusem. Qum, ut dictum est, hoc facio, quod
nolo, tacite consentio legi, testimoniumque ei perhibeo, quod bona
sit. Nam ipse, quod lex iubet, ea gratia statueram facere, quod bonum
videretur. Qum igitur aliud iuxta rationem fidei statuo, aliud
autem longe diversum facio, ego nimirum hoc non facio, sed peccatum,
quod in me habitat, id est: morbus, cui omnes obnoxii sumus. Novi
enim, quod in me, hoc est: in carne mea, bonum non habitat. Neque
carnem hic putetis me adpellare, quae nobis cum bubus communis est
(Quis enim ignorat in ista nihil boni esse?). Aut quid magni dixisset,
qui negavisset isti quicquam boni adesse? Levius hoc esset, quam
apostolicam gravitatem deceat; sed de toto homine loquor, qui nihil
quam caro est, si sibi permittatur, ut Gen. 6. [1. Mos. 6. 3] deus ipse
loqutus est, nihilque cogitat aut statuit, quod malum non sit. Attamen,
si spiritus dei accedat, qui illuminet, ut se homo deumque agnoscat,
iam trahit homo ad partes suas, nihil quam voluptates pollicens.
Spiritus vero contra ad se trahit, promittit erumnas et delitias tandem
aeternas. Hic certamen nascitur. Nam dum spiritui aurem praebeo,
ad pie vivendum animum induco; rursus cum carni ausculto, torpet ista,
renuitque sequi. Sic fit, ut voluntas mihi adsit quidem, sed cum rem
effectam dare debeo, sic omnia desident, ut nihil faciam. "Non enim
bonum, quod volo, sed, quod nolo, malum, hoc facio" [Röm. 7. 19]. Qum
ergo quod ipse, quatenus spiritui obtempero, nolo, tamen facio, iam
non ego istud facio, sed vehemens iste peccati morbus, qui in me
habitat. Invenio itaque legem, qum, quod bonum est, facere statuo,
quod mihi malum simul tenacissime adhaeret. Sentio enim haud parum
delectationis in interiore, hoc est: spiritui aurem praebente, homine,
qum legem dei audio, meque ad illam componere incipio; sed simul
video aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae iam
spiritui obtemperantis, quae membrorum, sive lex, sive vis, me captivum
trahit sub legem peccati, quae in membris meis est. Loquor
vobiscum altis quidem sententiis ac gravibus, sed simplici sermone
quamvis eum pro viribus condiam, ut foeliciter illabatur. Hoc diserte
volo, quod, dum consentio per interiorem et a deo doctum hominem
legi dei, et me iam ad eam formare ordior, subito prosilit veteris
hominis vis ac alio me rapit, huc videlicet, ut, quod statueram, deseram,
et ad carnis castra deficiam. Sic distrahor, sic ambigo, sic
nec corvus sum neque columba, ut me mei supra modum pigeat.
Qum enim mens deo iam addicta illi unice haerere, et quae ei placita
sunt, facere satagit, protinus rapit me carnis impetus ceu turbo
vehemens, et in peccati nervos captivum coniicit. Illic tum incessanter
his vel consimilibus ingemisco: O me infoelicem hominem, qui per dei
gratiam, quod verum rectumque est, cognosco; sed qum sequi tento,
per hanc pollutam carnis viam, aut potius impotentiam ac mortem
alio distrahor. Quis deus dabit, ut liberer ab hoc corpore, quod mors
rectius quam corpus deberet adpellari?
Hactenus, o carissimi fratres, dissidium, quod inter legem et
veterem hominem intercessit, declaravimus. Hinc ascendimus a lege
et veteri homine ad veterem hominem et novum, fecique ex uno homine
duos: internum, qui spiritui obtemperat, et veterem, qui a lege
sua nusquam discedit, hoc est: ab amore ac existimatione sui. Inter
istos nunquam non bella invenis. "Caro enim concupiscit adversus
spiritum, et spiritus adversus carnem [Gal. 5. 17]". Hinc perpetuae
pugnae. Vincit nonnunquam caro; quamvis non omnes copias
spiritus fundat, hoc tamen efficit, ut non, quod volumus, faciamus.
Quo fit, ut Christiani hominis vita - ut ab his, quae extra nos
sunt, nihil accidat - continua tamen pugna sit. Quae et me toties
contristat, turbat et pia vota confundit, ut, quemadmodum iamiam dixi,
per impatientiam desperationisque propinquitatem crebro exclamem:
Infoelix ego, quis liberabit me de hac miseria? Nunc vero tercio
loco, ne quicquam vobis desit, ostendam, quid me in eiusmodi angustiis
conclusum soletur. Scitote igitur, quod, qum ad hunc modum
diu multumque intra me pugnavi ac sudavi, nullam iucundius remedium
adspiret, quam qum Christi mentio incidit. Hoc comprehenso
laetus enato, qui naufragio proximus fueram. Sic enim reputo: Deus
ille, qui filium suum pro te expendit, nihil negare potest [cf. Röm.
8. 32], et imbecillitatem tuam non ignorat. Cumque te aliquando longe
latius absentem ab eo, nempe hostem, in gratiam receperit, multo
magis nunc, qum ille ipse filius eius revixit, salvum faciet, Ro. 5.
[Röm. 5. 21]. Hic iam remittere incipiunt estus illi et pavores, hic
animus quiescere ac omnia respirare. Quod ubi factum est, iam ad
gratiarum actionem accingor, quam et deo patrique meo ago per
Christum Iesum, dominum nostrum [cf. Röm. 7. 25]. Adsunt autem
iterum aliae pugnae, quod ea gratia dico, ne securi et oscitantes post
unam alteramque pugnam imprudentes in discrimen incidatis; atque
post illas item aliae, ut non aliter videatur mihi habere Christiani
hominis vita, quam immani tempestate navis huc illuc iactata, quam
nautae nunc gubernaculis paululum dirigunt, nunc ventorum impetui
dare coguntur. Quod ego ipse, si quisquam, in me expertus sum.
Nam quantus quantus sum, sentio tamen interim me deo, interim vero
carni servire. Perstat mens in meditatione earum actionum, quas lex
dei iubet, deum amat, eius misericordia fidit, ei placere in omnibus
studet. Perstat et caro, quae ingenium haud magis mutat quam vulpes
ac lupi. Ea demum efficit, ut nolens peccem, mente constanter
per immotam spem deo adfixa. Non dubito autem, ut cuivis potest
contingere quod cuiquam, vobis idem evenire quod mihi. Ut enim
nemo est a morbo isto liber, ita nimirum neque a pugna. Erit ergo
istud in hac re tamquam sacra ancora tenendum, ut a spe tamen et
gloria filiorum ac haeredum dei nullatenus excidamus.
Quod si firmiter tenuerimus [cf. Röm. 8. 1-11] - ut postremam
manum huic difficultati imponam - nulla nos attinget damnatio; sed
ea lege, ut secundum spiritum ambulemus, non secundum carnem.
Veruntamen, ut intelligatis, quid sit secundum spiritum ambulare,
quatenusque istud nobis, dum in mundo agimus, concedatur, advertite:
Vitalis ille spiritus Christi, quem si propter oppositionem placet
vocare legem spiritus, vocetur, quo me per ipsum in cordis penetralibus
sentio liberum esse a iusta dei vindicta, et in cohaeredem suum
cooptatum, is, inquam, spiritus liberavit me a lege, hoc est: vi atque
necessitate, peccati et mortis. Cum enim hactenus per legis opera
salvi fieri non potuimus propter carnis imbecillitatem, ideo misit deus
filium suum carne indutum, nostrae morbosae ex omni parte, praeter
morbum ipsum, simili, et ille damnavit morbum, quod tantum scelerum
quotidie in nobis excitaverit; damnavit autem sua carne, hoc est: qum
ipse iuxta humanam imbecillitatem mortem pro nobis pertulit, ut iusti
cia legis, quam nemo facere poterat, eius opera in nobis impleatur.
Quod enim ipse unquam vel fecit vel tulit, nobis tulit. Unde et eius
iusticia nostra iusticia est, si modo non secundum carnem ambulaverimus,
sed secundum spiritum. Qui enim carnales sunt, carnalia consultant,
cogitant, sectantur; contra, qui spirituales sunt, quae spiritus
sunt, cogitant ac sectantur, tametsi crebro vitia incidant, ut vita nostra
non sic exeat, quemadmodum eam apud interiorem hominem finxeramus.
Arx firmiter tenenda est, ne scilicet nos totos carnis sensui
dedamus. Etiamsi intellegamus ea crebro contra voluntatem spiritus
nos ad peccandum trahi, negandum tamen semper est illi imperium,
semperque oculi redaperiendi, etiamsi septies in die propter carnis
nebulas caecutiverimus; at semper de novo lex, hoc est: dei voluntas,
spectanda, innocentiaque denuo molienda. Acriter ergo cavendum,
ne spreto spiritus sensu carnem sectemur. Sensus enim aut consilium
carnis mortem praesentem adfert. Contra vero, consilium spiritus
vitam ac pacem parit. Sensus cogitatioque carnis inimicicia est contra
deum; legi enim dei nullo pacto obtemperat, nec cogi potest, ut obtemperet.
Unde facile videre potestis, quid sit carnaliter, quid vero
spiritualiter vivere. Carnaliter vivere est: totum carnis imperio addictum
ac alienum a spiritu esse; spiritualiter autem: spiritui obtemperare,
a fide nusquam discedere, etiamsi caro interim a contagione
peccati non est aliena. Qui ergo in carne sunt, deo placere non
possunt. Vos autem non estis in carne, sed in spiritu, si modo spiritus
dei habitat in vobis. Tunc autem habitat in vobis, si fidatis filio
dei, quamvis temporaria sitis carne circumdati. Qui autem hunc
Christi spiritum non habet, hic non est eius. Qum vero Christus
in vobis est, ut apertissime loquar, corpus nihilo secius mortuum est
propter morbum peccati; spiritus autem vivus est propter iusticiam
non tuam, sed eius, qui tua factus est iusticia. Talis res est Christianus
homo, ut corpore nunquam non sit mortuus; ac contra, qum
mens eius deo haeret, spiritu simul nunquam non vivat.
His apostoli verbis expeditam esse arbitramur difficillimam quaestionem,
qua haeremus, qui fiat, ut innocentia exigatur, quam praestare
nulla via possimus, et tamen Christus pro omnium delictis
efficax pignus sit; nam simul constare nequeunt innocentia salutem
parari oportere, et Christi iusticiae omnia condonari, ex maxime
causa, quod salutem nostro Marte adsequi nequeamus. Et quamvis
ei obiectioni, quam supra diximus, satis factum sit, tamen ne rudiusculis
quibusdam quicquam desit, denuo respondebimus. Obiectum erat,
hac amplificatione gratiae per Christum leves reddi ac dissolutos, qui
Christiani vocantur. Sic ergo respondemus: Qui Christo fidunt,
novi homines facti sunt. Quomodo? An' posito pristino corpore
novum induere corpus? Minime, sed manet pristinum corpus. Manet
ergo haereditarius simul morbus? Manet. Quid ergo est, quod in ea
instauratur? Mens. Quo pacto? Isto, quod prius erat dei ignara.
Ubi autem dei ignoratio est, illic nihil quam caro, peccatum, existimatio
sui est. Postea vero, quam deus agnoscitur, iam perspicit homo
se intus et in cute, cognitumque abiicit. Quo fit, ut simul omnia
opera sua, ea etiam, quae hactenus bona solebat aestimare, videat
nullius esse pensi. Qum igitur per illuminationem coelestis gratiae
mens deum agnoscit, iam novus homo factus est. Qui enim prius
confidebat in sapientia sua, in operibus, opibus aut viribus, iam in
solum deum sperat. Qui prius omne consilium advertebat, ut sibi
bene esset, nulla honesti aut dei habita ratione, iam ad hoc unum
intentus est, ut nihil pristinae consuetudinis servet, sic vero se ad dei
voluntatem formet, ut nusquam offendat. Dum autem corpus perpetuo
mortua quaedam opera parturit, deplorat hic noster perpetuo quoque
eam calamitatem ac miseriam. Eheu bone deus! Quid sum, quam
inexhausta malorum sentina? Iterum atque iterum pecco, neque finem
facio. Quando tandem liberabis infoelicem de hoc luto, in quo haereo?
Vide obiter, an' Christiana vita sit perpetua poenitentia necne?
Haec autem deiectio, quid aliud est quam mors? Attamen qum hic
mens per dei spiritum a spe non excidit, nonne reviviscit iam conscientia,
quae paulo ante conciderat? Haec est ergo Christiana
vita, qum spes in deum per Christum nunquam labascit, etiamsi
homo per infirmitatem carnis absque peccato non sit; tamen hac una
ratione superet, quod se ei non dedit, sed quotiescunque tandem cadat,
semper resurgit, certus quod, qui Petro dixit septuagies septies
ignoscendum esse [cf. Matth. 18. 22], ipse non minus quam docuit
ignoscat. Videmus, ut exempli causa dicamus, quiddam non dissimile
huic sententiae in arborum insitione fieri. Effodit agricola silvestrem
pyrum, transplantat in terram cicurem ac pinguem. Ubi iam hospes
arbor in aliena terra radices iecit, caput ei putatur ac mitium arborum
surculi inseruntur, qui deinde simul cum trunco adolescunt. Sed vide,
quam dissimilem foetum edant! Gemmant generosi calami, ac pyris
onusta brachia, qum tempestivum est, colono praebent. Contra vero
armat se truncus spinis asperisque stolonibus, quos nisi pampines
audent et ipsi moliri foetum suum. Quanto vero ipsos magis augescere
pateris, tanto magis vero mitique surculo detrahitur. Silvestres pyri
homines sumus (nolo enim ad morem Pauli Ro. 11. [Röm. 11. 17-24]
de olea loqui, Germanis ac fere Gallis ignota arbore), qui, dum
coelesti doctrina imbuimur, in novam terram serimur. Abnegari enim
opus est eum, qui Christum sequi vult [cf. Luc. 9. 23], et audire
solummodo, quae ille iubet aut monet. Quod quid est aliud quam
e silva in hortum pinguemque terram transponi, e terra in coelum
transplantari? Sed vide, quanta sint et quam difficilia, quae simul
nisi fiant, frustra hanc sationem tentemus. Caput rescindi oportet,
hoc est: sensum nostrum, sapientiam, cogitationem, consilium, et in
eius locum coelestes surculos inseri, hoc est: cognitionem et spem
rerum divinarum. Inserimur ergo superne; et sicut truncus simul cum
calamis augescit, sic et corpus ingenium suum servat, etiamsi mens
per coelestem spiritum immutata sit. Iam spiritualis mens fructus
edit, quos Paulus Galat. 5. [Gal. 5. 22] describit. Profert et caro
abortus suos, non aliter quam truncus stolones et spinas. Attamen,
ut ista sine intermissione resecantur, sic et vitia, quae ex trunco carnis
prodeunt, continue studioseque amputata oportet, ne in tantam amplitudinem
silvescant, quo aut fructus cicures adobruere, aut succum
detrahendo imminuere possint. Feruntur autem et spinae nonnunquam
in caudice florescentes, ut eis infestus arceatur caper, donec sic
emineant, ut nocivum dentem evitare possint. Sic et in nobis, qum
mens pia est, quae oriuntur scelera in usum aliquem prosunt. Scimus
enim, quod deum diligentibus omnia cooperantur in bonum, Ro. 8.
[Röm. 8. 28]. Sed non sic prosunt, ut perpetuo tolerari debeant, verum
usque ad eum usum, quem dominus per ipsa effectum vult. Peccaverat
David sic, ut nunquam quicquam apud Iudaeos factum sit impudentius;
sed dominus hac eius audacia sic abusus est, ut eum per
omnem vitam ab elatione tueretur. Sic et pii homines, qui mente
domino adhaerent, crebro spinarum ortu, id est: peccatorum scaturigine,
nihil quam imbecillitatem suam discunt agnoscere, seseque deiicere,
ne innocentia sua, ut putant, elati, cadant in laqueum diaboli.
Texit hanc sententiam pulcherrime Christus allegorico sermone
Io. 13. [Joh. 13. 10], qum Petrum sic docet: "Qui lotus est, non
habet opus, quam ut pedes lavet, sed est mundus totus". Quid,
sapientissime magister, quomodo mundus est aut lotus, qui tam impuros
pedes habet, ut ablutione opus habeant? An pedes non sunt
corporis pars? Quomodo ergo totus est mundus, cuius pedes aduc
immundi sunt? Addit ergo Christus [Joh. 13. 10]: "Et vos mundi
estis, sed non omnes". "Sciebat enim, inquit euangelista [Joh. 13. 11],
quisnam esset, qui eum traderet". Mundi erant omnes praeter unum,
quia in fide hactenus perstiterant. Cuius rei testimonium Christus
eis praebet Lucae 22. [Luc. 22. 28]: "Vos estis, qui permansistis mecum
in tentationibus meis". Sed immundus erat Iudas; iam enim
de proditione cum Iudaeis convenerat [cf. Luc. 22. 2-6]. Aduc deerat
reliquis apostolis quiddam; sed quod deerat, nocere non potuit,
quam diu arx fidei teneretur. Qum ergo apostoli mundi pronunciantur,
quod a fide non descivissent, etiam si per hanc pollutam viam
incedendo quicquam pulveris adhaeserat, constat plane, quod, si fides
in deum salva sit ac eius integrae copiae, quod reliqua, quae accidunt,
perdere nequeant. Abluuntur autem perpetua ista, quam diximus,
poenitentia, et in Christum fide. Tractat eandem sententiam
Paulus Ro. 8. Posteaquam enim dixisset [Röm. 8. 10], corpus quidem
mortuum esse propter peccatum, spiritum autem vivum propter iusticiam
in Christo inventam, probationis loco iungit [Röm. 8. 11]: "Si
enim spiritus eius, qui excitavit Iesum ex mortuis, habitat in vobis,
nimirum, qui Christum excitavit, vivificabit et mortalia corpora vestra
propter spiritum eius inhabitantem in vobis". Sed non aliter vivificabit,
quam ut corpus perpetuo sit mortuum. Sic enim postea loquitur
[Röm. 8. 20-23]: "Vanitati enim creatura subiecta est non volens, sed per
eum, qui subiecit eam spei, quod ipsa liberetur a corruptionis servitute,
restituaturque in libertatem gloriae filiorum dei. Experti enim sumus,
quod omnis creatura, hoc est: omnes homines (sic enim et Christus
omnes homines adpellat, Marci 16. [Marc. 16. 15]: "Praedicate euangelium
omni creaturae") ex aequo gemunt et dolent, quam diu nunc,
hoc est: in hoc tempore, vivunt. Adeo etiam, ut nemo nos, qui primarii
sumus apostoli [cf. Röm. 8. 23] (propterea quod primi spiritum sanctum
accepimus) ab hoc gemitu ac dolore debeat excipere, aeque enim
atque caeteri propter carnis inobedientiam gemimus, cupientes dissolvi
et cum Christo esse. Et paulo post eum gemitum et angorem clarius
explicat [Röm. 8. 26]: "Similiter et spiritus auxiliatur imbecillitatibus
nostris". Spiritum autem hic intelligit spiritualem hominem, qui per
dei spiritum sic erectus est in deum, ut illum solum suspiciat. Is
ergo spiritus noster, qui nihil aliud est quam fides in et per deum,
incessanter dolet de imbecillitatibus nostris. Nam nos non videmus, quid
oremus [cf. Matth. 20. 22]. Saepe enim fit, ut egestatem, morbum, humilitatem
deprecemur; hic iam spiritus, hoc est: fidelis mens, intercedit
pro nobis gemitibus inedicibilibus. Quantus enim, putatis, generatur dolor
menti deo addictae, qum carnem, - id est: hominem, carni tantopere
abnoxium, hoc est: amori sui - perpetuo videt ea solummodo precari,
quae ipsa cupit, nunc vindictam, nunc gratiam hominum aut rem?
Gemitus ergo menti ex ista constanti carnis stulticia nascuntur, quos
nemo novit, quam is, qui his angustiis constringitur. Quod autem iste
sit germanus huius Paulini loci sensus, probant, quae sequuntur: "Is
enim, qui corda scrutatur, novit, quodnam sit consilium aut cogitatio
spiritus [cf. Röm. 8. 27]". Spiritus ille sanctus, quo omnes et spiramus
et deo fidimus, cor non habet. Loquitur ergo Paulus de spiritu,
qui cor habet, hoc est: de hominis spiritu, id est: pia mente. Et est
sensus: Audet homo, ut est sui studiosus, nonnunquam a deo petere,
quae aequum non est ipsum dare, aut hominem accipere. Hic protinus
pia mens sudat, propter audaciam carnalis hominis (nam hic
quemvis omnino hominem duos facit Paulus) et ad deum clamat
flebilibus quibusdam ac nobis inexplicabilibus gemitibus, dolens de
pertinaci stulticia, veniamque precatur. Quod si hoc tum fit, qum
orando erratur, quanto magis qum peccando delinquitur? Confugit
spiritus ad deum, queritur male paruisse carnem, pudet etiam atque
etiam venisse hinc taedium vitae et carnis. Sed deus, qui corda novit,
plane videt, quid fides aut pia mens consultet, nempe, quod sollicita
sit pro salute hominis et nunquam non clamet ad deum pro sanctis,
id est: fidelibus, se ipsis scilicet. Dat autem benignus deus, ut ea,
pro quibus pia mens anxia est, in bonum cooperentur. Mortuus ergo
perpetuo est homo, id quod ex operibus eius declaratur; vivit simul
perpetuo, quod ex mentis angustiis sentitur.
Iam vide, an doctrinam istam capiant, qui fide arrecta in deum
non sunt!
[11] De peccato in spiritum sanctum.
Qum ex supradictis facillime colligi possit, quidnam sit peccatum
in spiritum sanctum, oportunum duximus hoc loci de ipso disserere.
Qum ergo Christus Mat. 12. [Matth. 12. 31 f.] ait: "Omne peccatum
et blasphemia remittetur hominibus; spiritus autem blasphemia
non remittetur hominibus. Et qui dixerit verbum contra filium hominis,
remittetur ei; qui vero dixerit contra spiritum sanctum, non
remittetur ei, neque in isto saeculo neque in futuro", clarum est ergo
ex superioribus Christi verbis, Io. 13. [Joh. 13. 10]: "Qui lotus
est, non opus habet, quam ut pedes lavet", quod, si fidem habeas,
nullum omnino peccatum sit, quod non deleatur. Nam ubi fides
est, tametsi nunquam non sis peccator, nunquam tamen desinis infoelicitatem
propensionis ad peccandum deplorare, semper te denuo
formare coeptas. Contra vero, ubi fides non est, illic nec peccati
ratio habetur nec timoris dei. Simulet interim quisque quicquid velit,
murmuret, ieiunet, esurientes pascat, si fidem in deum non habeat,
fucus sunt omnia ista, gloriaeque precium. Summa igitur in deum
blasphemia est ei non fidere. Ex qua deinde manifestae contumeliae
procedunt. "Dicit enim impius in corde suo: Non est deus" [Ps. 14. 1]:
qumque hoc dixerit, iam et opus dei blasphemat, quemadmodum
dicto loco Matt. 12. [Matth. 12. 22-37] hypocritae faciebant. Adparebant
simplici popello ardentissimi esse dei cultores, qum essent atrocissimi
hostes; hinc opus dei blasphemabant. Qum enim Christus
vi divina daemonem hospicio humano pepulisset, daemonum principis
vi factum esse calumniabantur. Quae calumnia non aliunde quam ex
perfidia proficisci potuit. Quod enim Christum non credebant dei
filium esse, in causa fuit, ut opus illius calumniarentur. Quod autem
prorsus ἄθεοι, hoc est: anumines essent, causa fuit, qur Christo non
crederent. Si enim deo fisi fuissent, fieri non potuisset, ut deum non
agnoscerent. Sola ergo perfidia, quam et infidelitatem et incredulitatem
vocamus, est, quae nunquam remittitur. Nunquam enim tenet
aut colit deum, nunquam metuit eum, nunquam se ad eius voluntatem
componit, nunquam peccata vitat, ne eum offendat. Contra vero facit
pietas: Apud deum perpetuo est adfixa, utpote apud unicum thesaurum,
unico adhaeret, unicum colit, ab illius vultu pendet, cavet ab iis, quae
eum offendunt; qum vero ista per imbecillitatem admisit, anxio fletu
errorem deplorat. Hic nulla est peccandi securitas, sed vigilans ac
fida statio, ne aliqua parte peccatum obrepat. Nullus ergo tam
diligens custos est, qui caveat, ne pecces, quam fides. Quod autem
Ioannes 1. cap. 5. [1. Joh. 5. 16] de peccato ad mortem dicit, nihil
aliud intelligit, quam incredulitatem, quod propius intuenti facile patet.
"Si, inquit, quis videat fratrem suum peccare peccatum non ad mortem,
obsecrabit et impetrabit, vel dabit ei vitam, ac nimirum omnibus
non peccantibus ad mortem. Est enim peccatum aliud ad mortem,
pro illo non iubeo, ut quis oret". Aliud autem non ad mortem, pro
isto ergo debetis orare. Ut qum quis iniuria, quem adficit, gravis res
est; sed quanto gravior est, tanto nos, qui membra inter nos mutuo
sumus, debemus orare deum, ut noxam tam immanem remittat. Sed
ut peccatum in spiritum sanctum, fideique custodia clarius intelligatur,
adiungit [1. Joh. 5. 18]: "Scimus, quod omnis, qui ex deo natus est, non
peccat". Quomodo, amantissime Christo discipule, non peccat, qui
ex deo natus est, qum ipse neges, quenquam esse mundum? An' ex
deo nemo natus est? Omnes enim peccamus et offendimus in multis
omnes. Ex deo ergo nati sumus? Et vos, qui primitias spiritus accepistis
[cf. Röm. 8. 23], gemitis. An' peccatum gemitis? Quomodo
ergo ex deo nati estis? Vide ergo, ut respondeat, ac se ipsum exponat
divinus homo. Verum inquit [1. Joh. 5. 18], "qui ex deo natus est, custodit
se ipsum, et malus daemon non attingit eum". Ecce custodiam
ac diligentiam, ne videlicet pecces; et ubi peccasti sollicitudinem, ut
lacrimis abluas, et denuo non pecces. Quam anxietatem non habent,
qui increduli sunt. Desiderent multi multa de peccato in spiritum
sanctum, eo, quod veteres tot ambagibus in ea materia totque sinibus
peragratis difficulter viderint quidnam sit; nos istis contenti sumus.
Neque enim angelus de coelo aliter docendo [cf. Gal. 1. 8] efficere
posset, ut fidelis mens crederet aliquod esse peccatum, quod per
Christum non expietur. Haec enim est solida fides in Christum.
Relinquitur ergo solam esse incredulitatem, cui venia denegetur.
Iam impostoribus istis, qui ne taceant, qum ferre nequeunt omnia
peccata per gratiam Christi ablui - mallent enim ipsi accepto precio,
etsi non expiare possint, videri tamen -, qui, inquam, ne taceant,
dicunt Christum pro originali modo culpa perlitasse, aut pro eorum
tantummodo peccatis, qui ante ipsum fuerunt. Quorum errorem vel
unicum istud baptistae praeconium [Joh. 1. 29]: "Ecce agnus dei, qui
tollit peccatum mundi", simul profligare, qum posset; non enim originale
peccatum tantum est in mundo, tollit autem Christus omnia
mundi peccata. Volumus nihilominus clarissimum Ioannis 1. cap. 2.
[1. Joh. 2. 1 f.] testimonium non omittere, ne qua quid possint obtendere.
"Filioli, inquit iste, haec scribo vobis, ut non peccetis; et
si quis peccaverit, advocatum habemus apud vel erga patrem Iesum
Christum iustum, et ipse est propiciatio pro peccatis nostris; et non
pro nostris tantum, sed pro totius mundi".
His ergo testimoniis contenti hic erimus, qum superius abunde
probatum sit Christum omnibus esse salutarem.
Vera ergo Christi religio haec est, qua miser homo de se ipso
desperat, et omnem cogitationem fiduciamque in deum iactat, certus,
quod is nihil negare possit, qui filium suum pro nobis impendit [cf.
Röm. 8. 32]; et quod filius, qui aeque deus ac pater est, nihil negare
potest, qum noster sit. Falsa vero religio inane Christi nomen circumfert,
qum spes suas alibi habeat. Alius enim peccata sua, ut
abluat, ebrios cantores, alius monachos ad ieiune psallendum conducit,
alius ambitiosas aedes excitando, alius preciosam vestem concinnando
divorum alicui mercari se putat foelicitatem, alius propriis, alius alienis
nititur operibus, et breviter quotquot civitates sunt, tot et dii sunt;
quaelibet enim habet peculiarem aliquem divum, cui tutelam suam acceptam
fert. Quemadmodum et Hieremias queritur 2 cap. [Jer. 2. 28]:
"Secundum numerum quippe civitatum tuarum erant dii tui, Iuda".
Det deus optimus maximus, ut caecitatem nostram omnes agnoscamus,
et, qui hactenus creaturis haesimus, iam creatori adfigamur,
ut is nobis unicus thesaurus fiat, apud quem cor nostrum versetur
[cf. Matth. 6. 21].
Hactenus de colophone et capite Christianae religionis. Satis
enim arbitramur istis qualibuscunque fieri iis, qui pii sunt, ad videndum,
quo spes suas destinare, et unde avellere debeant.
[12] De clavibus.
Clavium materia qum non modo cognata sit euangelio, sed nihil
penitus aliud sit, quam ipsum euangelium, non alio loco commodius
tractari, quam isto potest. Rem diximus absurdam iudicio quorundam
in "Conclusionibus nostris", Germanice scriptis, qui nihil rectum
putant, quam quod ipsi faciunt. Sed non poenitet eius sententiae;
non enim apud nos nata est, sed coelo delata. Nos enim de clavibus
nihil, quod non ipse dei filius, os veritatis, scientia incommutabilis
prodiderit, attulimus. Saeviant nunc pontificii, commententur gloriae
animalia quicquid libet! Nos ei sententiae sic indivulsi adhaerebimus,
ut eadem opera possimus a deo, qua ab ea distrahi.
Non constat sibi falsa religio in explicatione clavium, neque quid
sint, neque ubi datae sint. Quidam enim claves esse putant autoritatem
sacerdoti donatam, qua ipse possit solvere ac ligare pro suo
arbitrio; et ideo in absolvendi formula, ut vocant, diserte sic praeeunt:
"Dominus Iesus Christus te absolvat, et ego autoritate ipsius, qua
fungor, absolvo te" etc. Alii vero vim omnem dei verbo tribuunt, administerium
vero sacerdoti, haud tamen magis quam instrumento vel
organo. Quibuscum bene actum est, ut hanc opinionem suam effuderint,
priusquam Romani pontificis regnum tantopere dilatatum esset.
Hodie enim haud impune dicerent ista, quamvis non recte senserint,
ut clare patebit. Ubi vero datae sint, sic inter se non consentiunt,
ut mirum sit, qur Romanus pontifex - quandoquidem solus scripturam
iudicare debet, ut isti somniant - non lege aliqua pronunciaverit,
ubinam datae sint, ne in re tanti momenti, aut potius emolumenti,
tantum dissidium esset. Facile autem potuisset; nam etiam
decrevit, quod animae non emoriantur, qum corpus extinguitur. Sed
absint risus, ubi impudentem impietatem tam procaciter loquentem
audit pietas. Sic ergo olim de clavibus diximus: Clavium vocabulum
hac ratione a clave reseratoria ad animi libertatem transsumptum est,
quod quae abstrusa sunt et vincta, clavi patefiunt ac reteguntur. Nam
conscientiae eodem modo clausae ignotaeque sunt omnibus quam sibiipsis.
Sicut ergo, quae obserata sunt, sine propria clavi prodi nequeunt,
sic et conscientiae solvi liberaeque reddi nequeunt, nisi germana
clavi id fiat. Liqueret igitur, vel hinc, quod solus deus mentem absolvere
potest, si rationibus res esset ac similitudinibus gerenda. Sed
audiamus, quid os domini dei nostri loquatur. Qum, ut Mat. 16.
[Matth. 16. 15-19] legimus, Christus discipulos percontaretur, quemnam
se esse putarent, respondit omnium nomine Petrus, ut et omnes
interrogati erant: "Tu es Christus, filius dei vivi". Cui iterum
Christus: "Beatus es, Simon, Bar Ionae, quia caro et sanguis non
revelavit tibi, sed pater meus, qui in coelis est. Et ego tibi dico:
Quod tu es Petrus, et in hac petra aedificabo ecclesiam meam, et
portae inferorum non praevalebunt adversus eam. Et dabo tibi claves
regni coelorum, et quodcunque ligaveris super terram, erit ligatum in
coelis; et quodcunque solveris super terram, erit solutum in coelis".
Hic primum istud excutiendum est, quo se velut Herculis clava
tuentur, qui claves commenticias et adulterinas miris artibus elaboratas
prodiderunt. Id ipsum autem est: Videmus, inquiunt, hic luce clarius,
solum Petrum Christo responsum dedisse, Christumque soli Petro
loqutum esse. Quo fit, ut claves nullius esse possint, quam Petri, et
cui ipse communicaverit. Considerandum est igitur, quod, sicut Christus
discipulos omneis interrogaverat, sic et Petrus omnium nomine
respondit, tametsi hic euangelista de nullo alio mentionem ullam faciat.
Facit autem omnium duodecim mentionem Ioannes 6. [Joh. 6. 67-69],
qum eandem responsionem describit, ad hunc modum: "Dixit ergo
Iesus ad duodecim: Nunquid et vos vultis abire? Respondit ergo
ei Simon Petrus: Domine, ad quem ibimus (ecce "ibimus" dixit
omnium nomine, non "ibo")? Verba vitae aeternae habes, et nos
credimus et cognovimus, quod tu es Christus, filius dei". Quod si
ista responsio: "Tu es Christus, filius dei", meruit, ut claves promitterentur,
ut certe meruit, omnibus ergo promissae sunt claves; nam
omnes praedicaverunt Christum esse filium dei, ut hic Ioan. 6. [Joh.
6. 69] iam auditum est. Est autem hoc euangelistis peculiare, ut nonnunquam
in commune discipulis omnibus sermonem tribuant, ut
Lucae 22. [Luc. 22. 35]: "Num quid vobis defuit? At illi dixerunt:
Nihil". Nonnunquam vero uni, ut hic Mat. 16. [Matth. 16. 16] et
Io. 6. [Joh. 6. 68 f.], ubi uterque Petrum tantum respondentem facit,
sed alter manifeste omnium nomine. Iterum hoc apud eos invenias,
quod aliquis eorum alicui uni certo tribuit, quod alius in genere discipulis.
Ut Lucae 9. [Luc. 9. 13]: "Ait autem - Christus videlicet -
ad illos: Vos date illis manducare. At illi dixerunt: Non sunt nobis
plures quam quinque panes et duo pisces". Videmus hic ab omnibus
dictum esse: "Non sunt nobis etc.". Qum tamen Ioannes 6. [Joh.
6. 9] diserte hunc sermonem tribuat Andreae, Simonis fratri. Invenias
et tercio loco, aliquid Christum uni aut duobus nominatim
promisisse, quod tamen omnibus porro tribuit. Ut Matt. 4. [Matth.
4. 19], qum Petrum et Andream vocat, sic ait: "Venite post me,
et faciam vos fieri piscatores hominum". Et paulo post de Ioanne
et Iacobo sic loquitur euangelista [Matth. 4. 21]: "Et vocavit eos"
Similiter Matt. 9. [Matth. 9. 9]: "Sequere me", non addens quicquam
de munere piscatorio, qum tamen omnes sint piscatores animarun
facti. Sic et hoc loci nemo ambigere potest, quod Petro dictum
est, omnibus dictum esse, praesertim qum eandem opinionem de
Christo omnes habuerint, uti ex Ioanne [cf. Joh. 6. 67-69] probavimus.
Habent et Marcus 8. [Marc. 8. 30] et Lucas 9. [Luc. 9. 21],
quod ad hanc rem nonnihil facit; quorum iste ait: "Increpatis illis,
praecepit eis, ne cui dicerent hoc"; ille vero sic: "Et comminatus est
eis, ne cui dicerent". Reticere omnibus praecepit, nimirum quod
omnes confessi erant. Quibus omnibus constat, Christum non soli
Petro claves promisisse, sed omnibus, qui interrogati se filium dei
esse agnoscebant. Est enim hoc praecipuum in praedicatoribus, ut,
quod aliis praedicant, ipsi credant. Quum ergo ad praedicandum
missurus esset, exploratum habere voluit, non quo ipso rogando disceret,
quod alioqui ignoravisset, qum corda scrutetur et renes [cf.
Ps. 7. 10, Apoc. 2. 33], sed quo nobis exemplum daret, ne cito manum
imponamus cuique [cf. 1. Tim. 5. 22]. Exploratum, inquam, habere
voluit, an illi de se recte sentirent. Hoc enim est maxime proficuum
ad verbi, id est: clavium profectum, si non sit hypocrita, qui verbum
administrat. Omnino factum est in clavium promissione, quod quisque
domi suae facit. Finge te habere duodecim filios, a quibus requiras,
ut in rempublicam sint animati; isti vero respondendi provincia
natu maximo sive demandata, sive ex consuetudine permissa, polliceantur
se omnia propter eam esse subituros, facile fiet, ut Catoni
(tale enim nomen primogenito esse permitte), propter cordatam natisque
tuis dignam responsionem spondeas, te uxorem bene moratam, formosam,
nobilem, ditem quaesiturum, qua posteritatem sperare possit,
non degenerem. Quid? An' aliis non idem praestiturus es? Nimirum
omnibus uxores dotemque procurabis; nec primogenitum etiam dominum
constituisti caeterorum. Sic neque Petrus hac promissione clavium
caeteris praefectus est. Ius enim primogenitorum: "Esto dominus
fratrum tuorum [1. Mos. 27. 29]" in Christo desiit. Is enim, ut solus
dominus est et naturae filius, omnem dominatum nobis ademit, iussitque,
ut, qui natu maior, sit sicut minor, et qui praecessor, sicut minister
fiat.
Iam satis firmum putamus, quod claves neque solius Petri, neque
tanquam domini earum, sint. Et si quid cui deest, expectet donec
ad eum locum: Quid claves, et ubi datae sint, venerimus; tum enim
facile omnibus patebit eas ex aequo datas esse.
Petri nomen non hic primum Simoni impositum est, sed primo
isto congressu, quo eum frater suus Andreas ad Christum manuduxerat,
Ioan. 1. [Joh. 1. 42]. Tum enim dixit Christus ad eum
[Joh. 1. 43]: "Tu es Simon, filius Ioanna, tu vocaberis Cephas, id
est, quum interpretaris, Petrus". Unde et verisimile est, eum postea
crebro isto nomine vocatum esse, quemadmodum et euangeliorum
historia et ordo habet. Praecipue vero Marci 3. [Marc. 3. 16] videre
licet dudum Simoni Petro nomen fuisse, quam hoc gestum sit, quod
Mat. 16. [Matth. 16. 15-19] describitur. Est igitur hic sermo: "Tu es
Petrus" causae expositio, qur ei iam olim id nominis dederit. Quasi
diceret Christus: Recte nomen tibi Petro dedi; nam tu es Petrus.
Solide enim, clare ac constanter confiteris hoc, quod omnibus est
salutare. Ego quoque super hanc petram aedificabo ecclesiam meam,
non super te; nam tu petra non es. Solus deus petra est, super
quam omne aedificium poni debet. Sunt et alii duo filii, tonitrui
adpellati, non quod ipsi praedicari debeant, aut verbum suum tonare,
sed constanter dei verbum ebuccinare. Sic, tu Petre, non es petra.
Quo enim concidisset ecclesia, qum ipse tremulus ad imbecillam ostiariae
vocem [cf. Matth. 26. 69-72] negare inciperet? Sed solidus esse,
ac firmus debes in praedicanda vera petra, ut omnes in eam nidulentur,
quotquot omnium tempestatum ac procellarum vim superare cupiunt.
Hactenus Christi verbum intellexisse divinum apostolum, ipse
testis est 1. Pet. 2. [1. Petr. 2. 4 f.]: "Ad quem - Christum videlicet
- accedentes lapidem vivum, ab hominibus quidem reprobatum, a deo
autem electum et honoratum, ipsi quoque superaedificamini lapides
vivi, ut domus spirituales efficiamini". Ecce, ut petra Christus est?
Dicis: Et nos petras esse. Sed vide, qua ratione Christus petra
sit, qua nos. Christus est, super quo aedificium exurgit, nos lapides
gregarii sumus in aedificio, quod in Christo fundamentum habet.
Solus ergo Christus, non Petrus, nec ulla creatura petra est, super
quam ecclesia aedificata perstat contra omnem improbitatem procellarum
omnium. De ecclesia hic esset dicendi locus; sed ne confundamus
locos, post claves inventas, ecclesiam quaeremus. Hoc ferme
exciderat. Pugnavit hactenus audax Roma de primatu Petri adeo
imprudenter, ut quicquid ullam speciem prae se ferret, quae huic
argumento serviret, huc detorserit. Qum tamen, si unum Petri sermonem
1. cap. 5. [1. Petr. 5. 1-3] diligenter et ex fide perspexissent,
intelligere potuissent, quam temere veritatem contemnerent ac contaminent.
"Presbyteros, inquit, qui inter vos sunt, hortor, ego, qui
compresbyter sum (collega presbyterorum est, non dominus aut caput.
Ubi ergo sunt, qui rempublicam Christianam collabi oportere putant,
nisi unus aliquis omnibus praeficiatur?) et testis passionum Christi,
particepsque gloriae, quae futura est, ut reveletur. Hortor, inquam:
Pascite Christi gregem, vobis commissum, attendentes vel vigilantes,
non coacte, sed voluntarie ac spontanee; non ex turpis lucri studio,
sed animi benignitate ac propensione; nec ut sortes, dei nimirum, dominatu
prematis, sed forma et exemplar sitis gregi". En tibi pompam
Christiani pastoris! Gregem pascit, sollicite vigilans, non
cogit, nisi quantum verbum ipsum cogit; non spectat compendium,
sed animi propensione, hoc est: fide amoreque dei, omnia agit, dominatum
nullum sibi vendicat, sed unum istud agit, ut exemplum sit
gregis inculpatum.
Proximum esset, ut de inferorum portis diceremus, de quibus
nonnulli multa, quae nos non improbamus, sed nos hoc contenti
dixisse ad alia properabimus. Hoc, inquam, quod inferorum portae
inferorum vim potentiamque significant. Sic enim fere in urbibus
comparatum est, ut turres, fossae, valla et munitiones simul omnes
circum portas sint robustissimae. Hinc istam dicendi formam traxit
Christus, docere volens, quod omnis inferorum vis, munitio et securitas
Christi adventu excindatur, et quod eadem inferorum vis iis, qui
in Christo Iesu sunt, nocere non possit. Actus enim est diabolus
in Christi triumpho captivus, et chirographum ereptum [cf. Col. 2. 14].
Inferorum ergo portae, id est: vis ac potentia, nihil poterunt adversus
eos, qui Christo petra fidunt, multo minus adversus Christum.
"Veniebat enim aliquando princeps huius mundi, Ioan. 14.
[Joh. 14. 30] et nihil habebat in Christo"; frustra enim eo perdito
victoriam sperabat.
Sequitur ergo [Matth. 16. 19]: "Et tibi dabo claves regni coelorum".
Hic quidam contendunt claves esse praebitas, quo nihil stultius
dici potest: "dabo enim", inquit, non: do, aut: en accipe, ut nonnulli
pontifices, verbum adulterantes, in numismata exsculpi curarunt.
Promittuntur ergo hic claves, non praestantur. Quod tametsi quidam
e scholasticis doctoribus palam prodiderint, fraudi tamen eis non fuit.
Nunc autem haereticus pronunciatur, qui hoc adserit, quod verba tam
constanter prae se ferunt. Sed, inquiunt, Christus dixit; fieri ergo
oportuit, quod dixit. Deo gratia, quod huc venerunt, ut tantum
Christo tribuant. Sed vereor, ne figmentum sit, quod ei tribuere
videri volunt, neque ex animo fiat, sed ex contentione; quae quicquid
potest, in telum vertit, etiam si laedat. Nam qum sic dicunt:
"Christus dixit, fieri ergo oportuit"; protinus nectunt: "At nusquam
legimus claves esse redditas; hic ergo datae sunt". Recte ergo iaciunt,
cum dicunt: Christus dixit, ergo factum est, sed iam in ipsos
telum retorquetur. Nam non sequitur: "Non legimus esse datas,
ergo non sunt datae, nisi hoc loco". Facile enim fieri potest, ut qui
negocio aut contractui interfuerit, deinde qum transitio fiat, absit.
Nunquid propterea sequitur: Is non vidit res transivisse, nec pecunian
numerari, ergo numerata non est, aut tunc numerata est, qum pacta?
Sic et isti nesciunt, quid sint claves; ideo ignorant, ubi datae sint.
Nam etiamsi interfuissent, cum darentur, prorsus tamen non intellexissent,
quid datum esset. Debent igitur sic colligere: Christus dixit:
"Dabo, ergo datae sunt". Nobis igitur videndum est, ubinam datae
sint, et non sic colligendum: Nescimus alicubi esse datas, ergo datae
sunt, ubi promittebantur". Quid enim si tam caeci essemus, ut nec
Christum, nedum claves ignoraremus? Hic ergo variant, qui sic
futuri temporis verbo urgentur; quidam enim eorum dicunt, Petro
tum esse claves datas, cum Christus dixit Lu. 22. [Luc. 22. 32]: "Ego
pro te oravi, ne deficiat fides tua, et tu aliquando conversus firma
fratres tuos". Quomodo, quaeso, cum hoc hominum genere agendum
est? Christus hic nihil praeter hoc unum egit, quam ut Petrum
animo suo confidentem, doceat, sic humana habere, ut nisi dominus
firmet, collapsura sint omnia, quae ipsi praecipimus. Ideo ait [Luc.
22. 32]: "Ego pro te oravi, ne deficiat fides tua". Nisi ergo oravisset,
excidisset a fide. Quod non modo Petro factum esset, sed quotidie
fieret, nisi dominus manu teneret imbecillitatem nostram, ut ne momento
quidem in fide consisteremus. At hoc perinde valet, atque:
"Accipe claves promissas?" Firmat nutantem Petri fidem Christus,
non prodit claves. Nec enim commode tradi tunc poterant, extrema
imminente dimicatione. Verum dicunt: "Tu aliquando conversus, confirma
fratres tuos", clare ostendit eum aliis esse praefectum. Sic agit
contentio. Nos diligenter quaerimus, ubinam claves sint datae. Et
vos novam, ubi non oportet, de praefectura mentionem implicatis, sed
vide, quam non in loco. Vix sonare desierunt verba, quibus Christus
omnem praeessendi ambitionem penitus comminuit [cf. Luc. 22. 24-27],
et vos audetis ea repetere, quae iam vetuerat? Petrus erat inverecundius,
quam ullus alius Christum negaturus. Quod ne illi fraudi
esset, quasi nunquam posset in pristinum locum restitui (erat enim in
iis rebus magnum supercilium), praedixit futurum, ut is caeteros fulciret,
non quasi is solus in fide perstiterit, sed quod is fortasse solus
propter inconsideratam pollicendi promptitudinem opus haberet, ut
Christus medelam ostenderet, priusquam morbus venisset, qui tamen
abesse non potuit. Nam divi euangelistae Ioannis fides, nobis iudice,
hoc est: quantum ex euangelica scriptura possumus augurari, longe lateque
fidem Petri antecessit. Is enim introibat, et Petro ingrediendi
copiam faciebat [cf. Joh. 18. 15 f.]. Nec enim sententiam nostram infirmare
potest, quod esset notus pontifici; nam notum esse, qum desciveris
ad eum, qui hostis est, potius obest, quam prosit. Et videtur
plane Ioannes civiliter hoc praetexuisse, ne de se maiorem animi fortitudinem
videretur, quam de Petro praedicasse. Sed non semper
prosiliebat Ioannes fidem ostentando, quemadmodum Petrus, qui ob
id domini munitione magis quam ille egebat. Nam et mater Ioanni
credita est [cf. Joh. 19. 27], nimirum integerrimo discipulo carissima
mater. Et qum ad sepulchrum ambo simul festinarent, prior etsi non
ingrederetur, prior tamen vacua Christo sepulchrum et lintea vidit,
nihil veritus custodes abiissent necne [cf. Joh. 20. 2-8]. Verum quo
ferme praeter casam abii? An' hoc: "Et tu aliquando conversus confirma
fratres tuos [Luc. 22. 32]", perinde valet, atque "accipe claves
promissas?" Alii vero non satis fidentes huic loco, omnibus posthabitis,
ad 21. caput Ioannis [cf. Joh. 21. 15-24] convolant, an uspiam
possint invenire, quod claves Petro soli sint traditae. Tunc enim
vicisse papatum putant, regnumque occupavisse. Illic cum Christus
tercio et agnos et oves committat pascendos [cf. Joh. 21. 17], prodeunt:
Ecce hic est locus, ubi sole clarius videmus claves esse Petro praestitas,
iuxta promissionem Mat. 16. [Matth. 16. 19] factam. Ubi ego
(ut inconstantiam taceam, qua paulo ante contendebant Mat. 16.
[Matth. 16. 19] datas, nunc huc inclinant) aequitatem quoque in eis
desidero. Nonne enim ii, quibuscum agimus, incessanter clamant:
Patres, patres!? Qui ergo fit, ut ipsi patres hoc loco non audiant,
qum omnes veteres hanc trinam Christi percontationem dicant esse
factam, quo tercio iteratae negationis ignominia tolleretur? Augustini
verba subiecimus, sic dicentis: "Redditur negationi trinae trina confessio,
ne minus amori lingua serviat quam timori; et plus vocis elicuisse
videatur mors imminens, quam vita praesens". Sed fortasse
teste uno vinci nolunt, audiant ergo et alterum. Sic habet Cyrillus
in Io. lib. 12. cap. 64. Nam quoniam cum aliis apostolatus nomine
Petrus ab ipso Christo decoratus, ter in tempore passionis negavit,
iure nunc ab eo terna dilectionis confessio petitur, ut terna negatio
aequali confessionis numero compensetur. Ita quod verbis commissum
fuit, verbis curatur etc. Haec isti. Sed dicent fortasse adversarii:
Istorum testimonia nihil vetant, quominus claves sint commissae hoc
uno loco; nam amorem requirebat ea gratia Christus, ut claves digno
loco locare posset. Ut ergo perspicuum faciamus, quam ubique tenebriones
isti omnem lucem turbent, et claritatem obscurent, quaeremus
primo loco (ut donemus interim claves istic esse praestitas), qum
Christus dicat: "Pasce oves meas [cf. Joh. 21. 15-17]", quid putetis
claves esse? Hic nimirum haud minus ambigent, quam cum Christus
Iudaeos ex adverso interrogaret [Matth. 21. 25]: "Baptismus Ioannis
an ex deo est, an ex hominibus?" Nam si nostri isti dixerint: "Claves
sunt pascere", quippe qum dicat: Pasce oves meas; quod enim de
regno adferunt, superius per ipsius Petri verba contusum est ex
1. Pet. cap. 5. [1. Petr. 5. 1-9]. Si ergo claves sunt pascere ut certe
sunt, quemadmodum postea patebit, ubi manent dominatus et primatus,
qum et aliis apostolis aeque sit verbo pascendi munus commissum
ac Petro, quemadmodum Io. 20. [Joh. 20. 21-23] liquet? Ergo claves
non sunt hoc loci datae, sed superius. Si vero negaveritis hic "pascere"
pro verbo "reficere" accipi, iterum incidetis in pristinum errorem,
quo verbis significationem nativam adimitis et vi obtruditis novam,
quam ferre nulla ratione possunt. Quod re ipsa et Petri exemplo
patet. Re, quod animi non pascuntur, nisi verbo dei, ut ex superioribus
dudum patuit; et quod homo vivit in omni verbo, quod procedit
ex ore dei [cf. 5. Mos. 8. 3, Matth. 4. 4]. Exemplo, quod Petrus per
"pascere" verbo "reficere" intellexit, qum tam constanter verbo institit,
ut cum reliquis apostolis censeret, non aequum esse propter
mensae ministerium omittere verbi provinciam, Act. 6. [Act. 6. 2]. Et
quod nusquam legimus Petrum quemquam inaugurasse sua potestate
vel autoritate, sed potius ab aliis apostolis esse missum, Act. 8. [Act.
8. 14], ubi cum Ioanne mittitur Samariam in auxilium Philippi.
Deinde non intellexit Petrus per "pascere": leges condere; nam
Act. 15. [Act. 15. 10] ea sententia non vicit, quam Petrus dixerat.
Sed quid cum gryllis istis tam diu ageremus, cum videamus eos,
quicquid producunt, non alia causa producere, quam ne videantur esse
tacendo inferiores. Quem morbum gentilis quidam depinxit, dicens:
Eum hoc agere, ut dicat, non curare, quid dicat. Solitus est Christus
cum discipulis agere sicut fideles praeceptores; unde ipsum et
magistrum et dominum vocabant, Ioan. 13. [Joh. 13. 13]. Illi, qum
omnes cupiant recte formare, qui fidei suae commissi sunt. Alium
tamen atque alium, alio atque alio tempore vel loco protrahunt, periclitantur
aut explorant; nonnunquam unum aliquem docent cunctis
audientibus, ut simul omnes discant. Sic Christus, volens duo quaedam
omnino discipulos docere, Petrum accepit. Unum, ne Petro
fraudi esset, quod se ter negaverat, apud condiscipulos interrogavit,
an se amaret, quod ubi facere audirent discipuli, ut intelligerent Petrum
cum Christo in gratiam rediisse, ac loco suo restitutum, ut
iamiam patuit; alterum, ut omnes Petri exemplo discerent (nam
omnes ad pascendum mittebantur) hoc unum in pastore deum requirere,
ut se amet, non se ipsum. Certus, quod qui deum amet,
eius negocium fideliter agat. Ex quibus manifestum fit, neque hic
claves, neque soli Petro esse exhibitas.
Sunt autem tunc exhibitae, qum Christus animarum vita, morte
superata, resurrexit, ut habetur Ioan. 20. [Joh. 20. 23]. Capiemus hic
uno, ut dicitur, saltu lepores duos. Primum enim docebimus, quid
claves sint; quod ubi factum erit, simul adparebit, ubi datae sint.
Claves ergo metaphorice adpellavit Christus animorum liberationem
et consolationem. Quae tum fit, qum spiritu sancto illustrante mysterium
Christi intelligimus, eoque fidimus. Solvere ergo nihil est
aliud quam desperantem saluti mentem ad certam spem erigere. Ligare
vero est obstinatam mentem deserere. Quae in posterioribus
per singula exponentur. Habent igitur claves notam quandam, qua
facile, dum eas per scripturam euangelicam quaesieris, deprehendes.
Eam autem praedixit Christus Mat. 16. [Matth. 16. 19], nempe, quod
eis solvimur et ligamur. Occurrit igitur primum Matt. 18. [Matth.
18. 17f.] simile quid, qum Christus iubet eum, qui impudentius peccet,
abiici debere, non aliter quam impium aliquem et publicanum; mox
subdit: "Quaecunque alligaveritis super terram, erunt ligata et in
coelo, et quaecunque solveritis super terram, erunt soluta et in coelo".
Visae sunt nobis aliquando hic datae esse claves, ut in "Archetele"
docuimus. Verum qum hic tantum de iis agatur, qui impudentius
peccant, abiectique, ubi vitam emendaverint, recipiuntur, coacti sumus
ulterius progredi, ac quaerere, si uspiam inveniamus tales dari claves,
quae omnibus ex aequo medeantur. Sed antequam hinc solvamus (ne
quis pertinacius obstrepat hic datas esse claves, quemadmodum nos
aliquando sensisse iam confessi sumus), scire debemus, quod fide ipsa
praeceptore discimus claves hic non esse datas; nam de malorum
abiectione ac eorundem receptione solummodo agitur; qum tamen
claves rem talem esse oporteat, quae omnes conscientias liberet ac
soletur; non tantum eas, quae perfricta fronte palam ausae sunt peccare.
Quod si quaeras: "Qur igitur Christus ipse hanc legem profert,
qua veluti nota claves agnoscuntur, respondemus: Christum ea
hic veluti maxima quadam uti, ac descensum, ut logici vocant, facere.
Cum enim verbo dei conscientiae solvantur et ligentur, quae se non
impudenter prostituerunt, multo magis ea, quae se prostituerunt, ligandae,
id est: vitandae, sunt; et rursus, qum videmus poenitentiae dolore
mutatas esse, in pristinum consortium recipiendae. Probatur ergo
ista impudentium abiectio, abstentio vel excommunicatio, Christo
autore, iuste posse inter Christianos fieri vi ac tenore legis clavium,
quarum sit incredulos vitari posse; nihil minus ergo, qui se ore
Christianos esse confitentur, et factis negant. Similiter, cum clavium
sit impium ab impietate solvere et in fratrum numerum admittere,
nihil minus manifeste delinquentem, si mores mutet, recipi
posse.
Ab isto loco [Matth. 18. 18] omnia quacunque versum circunspicientibus
nusquam adparet haec nota, qua claves agnosci docuit Christus,
donec ad Ioannis 20. caput [Joh. 20. 19] veniatur. Ibi qum
Christus a morte surrexisset, discipulos his verbis salutat: "Pax vobis",
quam vocem angeli quoque dederunt nascente eo: "Et in terra pax
[Luc. 2. 14]"; ut ubique pateat eum esse pacem ac refrigerium animae.
Quod vel hinc intelligimus, quod discipuli mox, ut videre virum, gavisi
sunt [cf. Joh. 20. 20]. Iterat ergo vocem hanc, quo tenacius haereat:
"Pax vobis, inquiens. Sicut misit me pater, et ego mitto vos [Joh.
20. 21]". Ecce, quod Marcus dixit [Marc. 16. 15]: "Ite in orbem
universum et praedicate euangelium omni creaturae", hoc Ioannes
sic extulit [Joh. 20. 21]: "Sicut misit me pater". Miserat autem eum,
ut esset omnium gentium salus usque ad angulos terrae. Sic ergo
nunc discipulos mittit, ut eam salutem ubique adesse praedicent. Nam,
ut hoc interim admoneamus, eandem historiam eiusdemque diei scribunt,
Ioan. hic. 20. ca., Marcus 16., Lucas 24. [Joh. 20. 21, Marc. 16. 15,
Luc. 24. 47], quod nonnulli tamen hactenus non viderunt, sed quandoquidem
aliis atque aliis temporibus in templis leguntur dicti loci, eis
temporibus gestam arbitrantur, quibus leguntur, praesertim quod ex
Marco attulimus. Facile autem istos tres conferenti manifestum fiet,
quod dicimus: Quanquam alius peculiaria quaedam habeat, quae apud
alium non invenias; multa enim, imo infinita fecit Christus, quae
non sunt scripta in libro hoc [cf. Joh. 20. 30]. Et Ioanni praecipuum
fuit studium in cardinibus rei euangelicae nihil omittere, et deinde,
quae alii praeterivissent, diligenti spicilegio addere.
Tamen ne tardioribus quicquam desit, pauca nos conferemus.
Quae apud Lucam habetur historia seipsa dilucida fit, quod ipso
die resurrectionis gesta sit. De duobus enim, qui Emaum ibant [cf.
Luc. 24. 13-35], dicit, quod ipsa die, qua mulieres scilicet venerant et
nunciaverant se adparitiones angelorum vidisse, profecti sint. Ac
deinde, qum Hierosolyma repetunt, dicit eadem hora Emao abiisse,
qua Christum secum ambulasse, et in fractione panis cognovissent.
Cumque venissent in urbem undecim invenisse, qui nunciarent eis
Christum resurrexisse, et Simoni adparuisse; vicissim quoque istos
duos narravisse, quomodo sibi adparuisset. Quae omnia clarissime
videntur ipso resurrectionis die facta esse. Sequitur apud Lucam
[Luc. 24. 36]: "Dum autem haec loquntur". Ecce quam probe nectat
verba cum temporis significatione. "Dum haec loquuntur, inquit,
stetit Iesus in medio eorum, et dixit eis: Pax vobis [Luc. 24. 36]".
Ioannes historiae duum Emaum proficiscentium non meminit, sed
historiam ipso die resurrectionis factam clare indicat. "Cum ergo, inquiens
[Joh. 20. 19], vespera esset die illo", quo scilicet ipse Magdalenae
adparuerat, ac illa discipulis nunciaverat [cf. Joh. 20. 14-18].
Quum aduc non solvissent qui postmodum Emaum abibant; nam
Christo cum illis confabulante dicebant, mulierum nunciis se territos
esse, quae dixissent se angelorum adparitiones vidisse. Quae mulieres
aliae esse non poterant, quam Magdalene et eius sociae, quarum
historiam Marcus luculenter describit [cf. Marc. 16. 9-14], simulque
meminit eorum, qui Emaum proficiscebantur; et quomodo, reversis
ac narrantibus, ut sibi Christus adparuisset, quidam non crediderint.
"Postea [Marc. 16. 14]", inquit, quod nos habemus "novissime", quasi
illa postrema fuerit Christi adparitio, qum Graecis sit ὕστερον, quod
"novissime" nulla ratione significare potest, sed "postea". Inquit
ergo: Postea qum, scilicet ex Emao redeuntes, narravissent, quae
secum essent acta. Cum recubuissent undecim ipso resurrectionis
die. Lucas enim ait [Luc. 24. 36]: "Dum haec loquuntur". Ioannes
[Joh. 20. 19]: "Cum sero esset". Et plane altum iam esse oportebat
crepusculum; qui enim Emaum ibant, declinavisse iam diem videbant
[cf. Luc. 24. 29]. Deinde et hoc conferemus, quod Ioannes dicit.
[Joh. 20. 20]: "Gavisi sunt discipuli viso domino". Lucas vero [Luc.
24. 37f.]: "Conturbati vero et conterriti existimabant se spiritum videre.
Et dixit eis: Quid turbati estis, et cogitationes ascendunt in corda
vestra?" Ioannes enim hoc descripsit [Joh. 20. 19-23], quod sequtum
est Lucae descriptionem; nam Lucas tacendum non putavit, ut se
gesserint discipuli, qum primum essent intuiti dominum. Turbatos
ergo primum dicit, coepisseque cogitare, an fortasse praestigium esset
spiritus alicuius, quod videbant. Id qum Christus non ignoraret,
increpavit eos. Ecce simul Marci verba [Marc. 16. 14]: "Increpavit
incredulitatem ipsorum et duriciam cordis, quod his, qui viderant eum
resurrexisse, non crediderant". Et dixit [Luc. 24. 38] (redeo enim ad
Lucam): "Quid turbati estis et cogitationibus absurdis occupari corda
patimini?" Nunc addit Lucas [Luc. 24. 39-41]: "Videte manus meas
et pedes, quia ego ipse sum. Palpate et videte, quia spiritus carnem et
ossa non habet, sicut me videtis habere. Et cum hoc dixisset, ostendit
eis manus et pedes. Adhuc autem illis non credentibus et mirantibus
prae gaudio dixit etc." Hic tandem incipit Ioannes [Joh. 20. 20]:
"Et cum haec dixit, ostendit eis manus et latus". Lucas dixerat
[Luc. 24. 39 f.]: "Manus et pedes". Ioannes addidit [Joh. 20. 20]:
"latus" quoque; nam omnia nimirum vulnera, quae in cruce acceperat,
ostendit, eo quod Lucas de latere tacuisset. Prosequitur Ioannes
[Joh. 20. 20]: "Gavisi sunt ergo discipuli viso domino"; quod Lucas
obscurius dixerat [Luc. 24. 41]: "Mirantibus prae gaudio"; clare explicans,
quod, tametsi ab initio turbati fuissent, augescente tamen
agnitione per vulnerum ostensionem stupor sit in gaudium conversus.
His iam notis contenti erimus, quibus, velut ossibus, constat
omnes tres istos euangelistas eandem eiusdem diei historiam scribere.
Quod ergo Ioannes dicit [Joh. 20. 21]: "Sicut misit me pater, sic ego
mitto vos", Marcus his verbis protulit [Marc. 16. 15]: "Ite in orbem
universum, et praedicate euangelium omni creaturae". Lucas [Luc.
24. 47] vero sic: "Oportuit praedicari in nomine eius poenitentiam et
remissionem peccatorum in omnes gentes". Hoc enim tandem est
euangelium, ut supra fuse dictum est. Sequitur apud Ioannem
[Joh. 20. 22]: "Hoc qum dixisset, flavit in eos, et dixit: Accipite spiritum
sanctum". Hoc Lucas latius explicuit [Luc. 24. 45-49]: "Tunc
ergo, inquiens, adperuit illis sensum, ut intelligerent scripturas, et dixit
eis: Sic et sic (δεικτικῶς haec intelligenda sunt) scriptum est. Et sic
oportebat Christum pati, et resurgere a mortuis, et praedicari etc."
Qum ergo, ut assolet Ioannes, videret Lucam abunde prodidisse,
qua ratione et quae per spiritum sanctum docuisset Christus discipulos,
contentus fuit dicere: "Inflavit" et dixit: "Accipite spiritum
sanctum". Quid autem "mentem" vel "sensum adperire" aliud est,
quam: spiritu sancto adspirare? Deinde, qui Christum per universum
orbem dilaturi erant, accipiunt et spiritum Christi. Sicut
enim is missus erat, sic isti mittuntur [cf. Joh. 20. 21], eundem ergo
spiritum habere oportuit, qui eandem rem agebant.
Nunc proxima est nota, qua claves deprehendemus. Cum enim
iam in apostolatum inaugurasset, spiritumque suum dedisset, quo in
aeternum sciremus eos, qui euangelium suscipiunt praedicandum, frustra
laborem insumpturos, si dei spiritu non flagrent, mox adperit, quid hominibus
adferendo eos liberos reddere possint, et apud Marcum inquit
[Marc. 16. 15 f.]: "Praedicate euangelium omni creaturae. Qui
crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit. Qui vero non crediderit,
damnabitur". Iam hoc admonitione non eget, quod "credere"
hoc loci et multis aliis pro "fidere" positum est. Hae igitur
claves sunt, quas Christus apostolis commisit, quibus coeli ostia
reserarunt, euangelium praedicarunt. Qui praedicato euangelio crediderunt,
couscientiarum liberationem et solamen senserunt. Euangelium
enim, ut satis dictum arbitror, non modo gratiam amplecti docet,
sed et novam vitam. Porro novam vitam non orditur, nisi quem
prioris taedet. Hinc Lucas dicit [Luc. 24. 45-49] Christum apostolis
mentem adperuisse, ut ex scripturis intelligerent, quod in eius nomine,
id est: iussu ac potestate, praedicari oporteret poenitentiam et remissionem
peccatorum in omnes gentes. Remissionem ergo peccatorum
vi clavium fieri - cum etiam pontificum doctrina concedatur -, certum
est claves esse, quae captivas conscientias liberant. Sed quid
claves sint, hic vero longius distamus, quam coelum a terra. Pontificii
enim dicunt autoritatem esse homini a deo collatam. Christus
autem dicit: Fidem esse, qua creditur euangelio, id est: ut fidamus
filii dei iusticia et merito, nobis prorsus abiectis ac abnegatis. Christi
enim doctrina constat in nomine eius oportere et poenitentiam et
remissionem admissorum praedicari. Hae ergo claves sunt, quae hominem
sibi notum faciunt, ut se cognito saluti desperet. Et posteaquam
hoc factum est, omnem salutem sibi videat in Christo esse repositam,
quam vero sic suam ac certam esse sciat, ut nihil addubitet,
quin vere filius dei per eum sit factus. An' hic conscientiae non
subito prae gaudio exultabunt? An' non se liberatas, exhilaratas ac
fotas sentient? Verbum ergo dei, quo nos ipsos cognoscere discimus,
quoque deo fidere docemur, claves sunt, quibus ministri verbi liberant;
nam qui eo docti omnem fiduciam in deum collocant, iam vere liberi
sunt. Hoc ergo, quod Marcus dixit [Marc. 16. 15 f.]: "Praedicate
euangelium omni creaturae: Qui crediderit" etc., hoc Ioannes, ut
ostenderet, quid claves olim promissae essent (nam nullus euangelistarum
eam notam expresserat ante ipsum) his verbis expressit [Joh.
20. 22 f.]: "Accipite spiritum sanctum! Quorum remiseritis peccata,
remittuntur eis; et contra: Quorum retinueritis, retenta sunt". Tantum
de remissione hucusque diximus. Quo vero pacto peccata tenuerint
apostoli, hoc vero mirum est, qum Petrus doceatur septuagies
septies veniam dare delinquenti [cf. Matth. 18. 22]. Non invenimus
nisi duos modos, quibus apostoli tenuerint aut ligaverint peccata.
Unum 1. Cor. 5. [1. Cor. 5. 4 f.], sed is ad excommunicationem pertinet,
quae vi verbi fit, de qua paulo ante. Alterum vero, quem
Christus Mat. 10. [Matth. 10. 14] tradidit: "Quicunque non receperit
vos neque audierit sermones vestros, exeuntes foras, de homine vel
civitate, excutite pulverem de pedibus vestris". Adparet hic "ligare"
nihil aliud esse quam: errori relinquere. Hoc modo Paulus ligavit
Act. 18. [Act. 18. 6], qum in Iudaeos verbum aversantes pulverem
excutit et ad Gentes transit. Similiter Act. 13. [Act. 13. 46]. "Ligare"
igitur verbo aliud non est, quam ubi non capitur, iuxta Christi
praeceptum, deserere, nihilque cum contemptoribus commune habere.
Nam Sodomis sociisque civitatibus mitior erit divina vindicta, quam
eis, qui, prolata luce, magis diligunt tenebras quam lucem [cf. Matth.
10. 15]. Obstrepunt aduc pontificum sectatores: Claves omnino esse
apostolis traditas, non ergo verbum esse posse claves; nam verbum
non esse apostolorum, sed dei. Et quod verbum faciat aut per spiritum
suum deus, hoc non posse homini tribui. Nunc autem qum claves
sint apostolis traditae, adparet non esse verbum, quod traditum est.
Nam verbum non est apostolorum, sed dei. Respondemus: Infinita
esse per scripturam fere sacram, quae nobis tribuit deus, quae tam
abest, ut nostra sint, nisi cum per gratiam suam communicat, ut in
hominis potestate nullo pacto esse possint. Ut cum Mat. 10. [Matth.
10. 8] dicit: "Infirmos curate, mortuos suscitate, leprosos mundate,
daemones eiicite". Quod tamen sic abest ab apostolorum vi, ut ab
rege Israel aberat Naaman liberare a lepra, 4. Reg. 5. [2. Kön.
5. 7]. Et paulo post, qum dicit [Matth. 10. 14]: "Qui non audierit
sermones vestros etc." Attamen gravius delinquere non potuissent,
quam si sermonem suum attulissent hominibus; et beatus est, qui non
audit hominis verbum: "Frustra enim colunt me, inquit Mat. 15.
[Matth. 15. 9], docentes mandata et doctrinas hominum". His, inquam,
aliisque locis innumeris manifeste videmus, benignissimum patrem
nostra facere, quae ne alius quidem esse possunt quam sua; sed mirum
non est haec eum tribuere, qui filium nobis dedit, ut noster
esset. Quomodo enim non omnia nobis cum illo donabit [cf. Röm.
8. 32]? Iam satis arbitramur veras claves a rubigine humanarum traditionum
esse vendicatas, ut quisque videat eas aliud non esse, quam
euangelii administrationem, et eiusdem, ubi durat perfidia, subtractionem.
Ogganniant quidem licet: An' tu cornicum oculos configes? aut qui
columnae videntur docebis? Manum non verterimus; nam cuius verbo
nitimur, priscis est antiquior et nostris doctior. Et fide, qua soli deo
adhaeremus, experimur humanam conscientiam licet, humana tamen
liberatione aut absolutione, tranquillam reddi non posse, ut quidam
prodiderunt. Sed verbo docemur, quidem homine administro, quamvis
verbo non reddamur certi, nisi domini spiritus corda nostra liquefaciat,
quo verbum inseri ac in deum spes plantari queat. Fide ergo
constat, non absolutione, ut vocant concepta pontificiae autoritatis
verba, neque alio quocunque sacramento interiorem hominem reddi
posse certiorem. Sola enim fides novit, quantum fiduciae habeat per
Christum in deum. Unde facessant ac ocius facessant impostrices
pontificum claviculae ex fidelium ecclesia. Eis enim nihil quaesitum
est quam conscientiarum imperium. Quod ubi partum est, viam adperuit
avariciae ad omnium thesauros. Quos ubi patefecit, abstulit,
quantum voluit, ut haberet, quo libidini ministraret. Hic grassatum
est in omni scelere tam licenter et ampliter, ut nullae linguae, null
calami explicare queant, quantum malorum omnis generis istis clavibus
depromptum sit. Adulterium commiseras, patiebaris his clavibus ar
cam aut marsupium penetrari, nihil erat adulterium. Foenore oppresseras
inopem, clavibus aliquid dabas, sanctius erat quam patrimoniun
maternum. Quod paulo ante foenus erat, usura et talis remora, ut
salvus fieri nullo pacto posses, veneficium, proditionem, latrocinium
periurium designaveras, omnia abstergebat clavium vis; sed aegre, nisiaeris
aliquantum impendisses. Quin hoc mirum erat, quod quanto
plus abluebant, tanto potentiores ad abluendum fiebant, si modo aes
impendio effunderetur. Quis, per deum immortalem, tam caecus est,
ut non videat hanc stulticiam sine ira dei ingruere nequivisse? Deo
autem gratia, qui verbi sui pessulum nulla vi, nulla arte fragilem, ostio
obdidit, ut quacunque claves vertant, neque ad conscientias, neque in
arcam penetrare possint eorum, qui deo fidunt. Quamvis ergo et
clavium considerationi cognata sit confessio, tamen priore loco de
ecclesia dicemus, post de sacramentis eius.
[13] De ecclesia.
Detorsit ecclesiae tam nomen quam rem humana audacia ad
quosdam paucos, perinde, ac si tu universitatem, totam concionem,
totum populum aut coetum, paucos quosdam significare diceres.
Ecclesia enim coetus est, concio, populus universus, collecta simul
universa multitudo. Ecclesiam ergo qui dicit paucos quosdam significare,
sic errat, ut qui dicit populum regem significare aut esse, vel
qui dicit comitia, concionem, coetum, senatum esse aut significare.
Scripsimus igitur saepe de ecclesia, ista spe, ut docti alioqui homines
ab errore, quo pontificibus tribuunt, quod ecclesia sint, abstraherentur.
Sed hi partim infideles sunt, partim superciliosi. Qui increduli
sunt, sic a verbo abhorrent, ut frustra manibus versent; mente enim
alienati sunt ab eo. Qui vero superstitiosi, sic nihil recipiunt, quod
ipsi non tradiderint, ut plane videas eos hoc morbo laborare, quod
omnia tradidisse, et recte etiam tradidisse videri volunt. Hinc quorundam
scripta adeo impura sunt, quod ad veritatem adtinet, quamvis,
quod ad fucum nitidissima sint, ut nescias, an satius fuisset stilum
nunquam levavisse, quam veritatem adeo inverecundis blanditiis involuisse.
Qui tamen usque adeo sibi placent, ut nisi ipsorum vestigiis
incedas, ac contra Christiani pectoris ingenium sis vel procaciter
blandus, vel ambitiose elegans, cum veritatis etiam iactura, a tuis abstineant,
ut canis a balneo. Tumultuosa sunt illis, quae vera sunt;
morbum enim graviorem esse aiunt, quam qui fortibus remediis possit
restitui. Belli homines! An' unquam viderunt gravem morbum levibus
curari? Lenti morbi levibus curantur. Pontificum ergo morbus,
si nunc primum lente crudescere inciperet, conveniret plane his remediis
uti. Verum omnia ubi membra sunt a morbo absorpta, an' non
iam efficax istud remedium, quod unum ac solum pristinae sanitati
restituere potest, propinandum est? Lenta fortasse lentam redderent
mortem, sed nativa vitam ac valetudinem restituent. Non quod nobis
isti magnopere probentur, qui nihil quam tumultuantur pro rebus
nihili, quique sic a charitate sunt alieni, ut neque ferre quicquam nec
facere possint propter deum, hoc unum sanctissimum nomen Christi
in ore habentes, et animi amaritudine, contentionibus, clamore, factionibus,
susurriis, concursationibus invidiam, Furias et Cerberum
ipsum superantes. Nos - ut interim sancte iactemus, teste deo et
conscientia nostra - ad multorum hallucinationes connivimus, etiam
qum adperte a vero declinarent; quamvis ea lege, ut speraremus in
viam redituros. Cumque segnius resipiscerent aut omnino resipiscere
nollent, omissis illorum nominibus prodidi, quod in sacris literis videbam
pro mea parvitate. Tam mihi infensae sunt contentiones illae,
quae citra fratrum offensionem vulgari nequeunt, praesertim de iis
rebus, quae rem Christianam non produnt, ut nullum videam nocentius
venenum subdi posse adolescenti Christo, quam contentionem.
Quid enim, an non charitas et contentio ex diametro pugnant? Vita
vero Christiana, quid in universum est, quam charitas? Contentionem
ergo ubi severis, una opera charitatem profligaveris. Tam enim unius
eiusdemque glebae hospites esse nolunt, quam Christus Beliali
sociari [cf. 2. Cor. 6. 15]. Attamen ista praefari de ecclesia dicturientem
oportuit, quod quidam non desinunt ecclesiam adpellare impudentissimos
quosdam homines, qui nervis omnibus contendunt
ecclesiam Christi extinguere. Blandiantur, ac adulando aeris quam
plurimum emungant, sed his artibus Christum ne misceant, qum sole
clarius (ut est oratio cordis index) adpareat eos non dei honorem
sed auri montes quaerere, aut mox evaniturum gloriae fumum. Ficus
ergo ficus adpellent, et ecclesiam sinant "concionem" significare; et
ecclesiam Christi nihil aliud dicant esse quam: populum, concionem
ac coetum Christi, maxime, quod per omnem scripturam sacram
nusquam inveniunt ecclesiam Christi aut dei, pro paucis quibusdam
susurronibus potius quam episcopis accipi. Toleranda sunt multa, ut
ipsi quoque non solum perhibemus, sed etiam quotidie experimur;
attamen sic toleranda sunt, ut aliquando lapsum dent. Qui Caesaris
gloriae favent, praedicant de illo, quod, dum videret omnino cadendum
esse, sic vestem colligeret ac membra, ut honeste caderet. Christus
potuit uno verbo inimicos suos omnes subruere [cf. Joh. 18. 6], sed
pacis exemplum praebiturus pessimum genus hominum sic tulit, ut
aequalem tolerantiam non legas, quo videlicet synagogam commode
aboleret. Sic et isti tum civiles erunt, qum docent omnino cadendum
esse; componenda igitur esse omnia, ut sine fragore ac honeste cadant.
Imitari medicos hac in re non debent, qui spes promittunt bonas,
etiam ubi nihil spei est reliquum, sed pacis conciliatores, qui utrique
parti errores strennue opprobrant, quo levius frangatur pertinacia. Ad
ecclesiae vocabulum redeo. Et quoniam superiore anno mense augusto
de eadem re contra Hieronymum Emserum, impium plane ac impurum
hominem, scripsimus et tantae occupationum procellae sic nos
undique adobruunt, ut quicquid tempusculi subtrahere non admodum
necessariis rebus possumus, huc adsarcinemus. Iussimus ad verbum
huc aptari, quae istic de ecclesia sunt dicta: quamvis paucula quaedam
hic sumus audituri, quae paulo ante etiam audivimus, sed alium
usum, ac non sine fructu.
[14] De ecclesia contra Emserum.
Ecclesiae nomen Graecis a convocando derivatum esse, nemo
est, quem fugiat. Unde et Latinis receptum vocabulum, nunc pro
"coetu", nunc pro "concione", pro "certa multitudine", pro "populo"
tum secundum carnem, tum secundum spiritum, Israelitico in sacris
literis promiscue accipitur. Nam ubique videre est in veteri testamento,
quod ubi Hebraica veritas habet "kahal [קָהָל]" vel "edah [עֵדָה]", ibi
Septuaginta transtulerunt "συναγωγήν" aut "ἐκκλησίαν"; Latini vero
"coetum, congregationem, multitudinem, universum populum Israel",
aut id ipsum ecclesiae nomen posuerunt, quae si fusius ostendere velimus,
a concepto brevitatis studio avocabimur. Unde satis erit certos
et paucos ostendisse locos, quibus id manifestum fiat.
Exodi. 12. [2. Mos. 12. 3]: "Loquere ad omnem multitudinem
filiorum Israel". Hic habent Hebraei pro multitudine: edah [עֵדָה],
Graeci: συναγωγήν. Levitici octavo [3. Mos. 8. 3]: "Omnem coetum
filiorum Israel". Hic habent Hebraei: haeda hakahal [עֵדָה הַקָּהָל],
hoc est: omnem coetum ecclesiae, quod et Graeci: συναγωγὴν ἐκκλησὶας.
Numeri 20. [4. Mos. 20. 4]: "Ecclesiam domini". Hic habent
Hebraei: kahal, Graeci: συναγωγήν. Haec autem omnia huc solum
tendunt, quod ecclesiae nomine totum populi Israelitici coetum,
congregationem, concionem, exercitum, multitudinem intelligi videamus.
Unde clarum est: ecclesiam sic non modo pro piis, sanctis ac fidelibus,
sed etiam pro impiis, sceleratis ac perfidis, dummodo ex semine
Abrahae secundum carnem cumque piis mixti essent, accipi. Quoties
enim factum est, ut prodita perfidia sua quidam experimentum dederint?
quod tametsi corpore ac hominum opinione intra ecclesiam
censerentur, re tamen vera nihil minus quam intra ecclesiam essent,
quae sine macula et sine ruga [Eph. 5. 27], de qua paulo post.
Ad hunc modum in novo quoque testamento videmus "ecclesiam"
pro omnibus accipi, qui Christo nomen dederunt, quique intra coetum
Christianorum versantur et victitant, etiamsi re vera sint parum
fideles, ut cum Paulus dicit se persecutum esse ecclesiam dei,
1. Corin. 15. [1. Cor. 15. 9]. Nam persequebatur, quotquot essent
Christiani, hoc est: qui se Christianos confiterentur. At inter
Christianos semper et mali sunt et infideles, tametsi nos eos non
agnoscamus, nisi dum se fructibus produnt.
Hanc ecclesiam Christus ipse clarissimis coloribus depinxit
Mat. 13. [Matth. 13. 24-30], ubi per parabolam bonum semen seminantis
in agro, et inimici, hoc est: diaboli, clam lolium miscentis, nihil aliud
vult, quam quod omnes quidem recipimus verbum, qui Christiani
adpellamur, aut recepisse saltem videri volumus, nihilo tamen secius
diaboli quoque semen admittimus. At sementem deus tolerat ex
tritico et lolio surgentem usque in diem messis; quin etiam iubet, ut
utrunque sinamus crescere: servata tamen gravium, quibus abiectio,
et levium, quibus venia tantisper debetur, ratione (de qua nunc non
est dicendi locus), crescere, inquam, sinamus usque in diem messis.
Idem portendit parabola verriculi ad piscium venationem expansi
[cf. Matth. 13. 47-50], quo boni simul et mali colliguntur, simul victitant,
versantur, miscentur. Et tandem veniunt angeli, et separant
putidos ab integris et recentibus.
Idem pollet de virginibus decem parabola [cf. Matth. 25. 1-13].
Hic istud discimus, quod universa multitudo Christianorum,
quae se fidelem censet, simul unus fidelis populus, una ecclesia dicitur,
et aduc non est illa incontaminata; nam nevos multos habet, quorum
ad quosdam connivere alienum a Christo non est.
Habes nunc, tam in vetere quam novo testamento, ecclesiam tam
ex fidelibus quam infidelibus, sed fidem simulantibus, congestam; neque
adhuc talem, cui neque ruga haereat neque macula. Nam olim omnes
vitulum vel conflabant vel adorabant [cf. 2. Mos. 32. 2-6]; et cum
Christo Iudas fuit, cum apostolis Ananias et Saphira [cf. Act.
5. 1-11], et Alexander aerarius [cf. 2. Tim. 4. 14], et falsi fratres, et
exploratores, qui libertatem Christianam prodere et circuncisionem
Christo iungere conabantur. Attamen ubicumque cum Christianis
habitarent, nomen ecclesiae ad hunc modum acceptae non immutabant.
Est igitur alterum ecclesiae genus, quod Paulus Eph. 5. [Eph.
5. 25-27] describit, sic inquiens: "Viri, diligite uxores vestras, quemadmodum
Christus dilexit ecclesiam, et tradidit se ipsum pro ea, ut
ipsam sanctificaret; quam aquae lavacro per verbum mundavit, ut eam
sibi copularet, quo praeclara esset ecclesia non habens vel rugam vel
maculam". Hic nemo negat unam veluti columbam in canticis [Hohes
Lied 2. 14, 5. 2, 6. 8] esse ecclesiam, sed quam? Eam nimirum, pro
qua se Christus tradidit, in eum usum, ut sibi eam sanctificaret,
quaeque dum verbo isti, quod Christus sese pro nobis tradidit, crederet,
aquae lavacro tincta, sic ab eo mundaretur, ut prorsus speciosa
et praeclara esset ecclesia, Christi sponsa, citra omnem rugam et
maculam. Sequitur ergo, quod qui credunt Christum ita nos dilexisse,
ut se ipsum pro nobis sanctificandis traderet, Christi ecclesia
sint, et ab omni ruga et macula alieni; nam Christus eos ad hunc
usum mundavit, ut sibi copularet. Porro "quos filius liberaverit, vere
liberi sunt" [Joh. 8. 36]; et quod deus mundavit, ne Petro quidem
permittitur, ut immundum dicat [cf. Act. 10. 14 f.]. Una igitur ista formosa
columba, ab omni labe libera, non aliquot pontifices sunt, etiam
sancti, pii, immaculati, sed quotquot se Christi sanguine redemptos
ac ei velut speciosam sponsam copulatos inconcusse credunt. Non
enim se in tam angustum contrahi patitur, ut intra pauca, et sibi solis
hunc honorem arrogantia, membra contineatur; sed per universum
orbem sese extendens ubique membra sumit, et quanto vastior ac
amplior, tanto et speciosior est.
At obiiciunt hic quidam: Talis ecclesia tam nusquam est quam
Platonis respublica, quod nemo sine crimine vivat, quod omnes peccaverint,
quod nos ipsos seducamus, si peccatum habere negemus
[1. Joh. 1. 8]. Qua ratione igitur fieri possit, ut alicubi sit ecclesia,
quae rugam non habeat aut maculam? Quibus ad hunc modum satisfacimus:
Quae sine ruga est et macula, non suopte ingenio talis est,
sed Christi beneficio; sic enim inquit Paulus: "Dilexit ecclesiam
- Christus videlicet - et tradidit seipsum pro ea, ut ipsam sanctificaret"
[Eph. 5. 25 f.]. En tibi, unde sancta sit, pura et ab omni ruga
levigata. Christus tradidit seipsum pro ea, ut ipsam sanctificaret. Nos
enim quid sumus quam vitiorum lerna? Unde qum mundi esse cupi
mus, alio lustrante opus habemus; at is solus Christus esse potest.
Agnus enim est, qui tollit peccata mundi [cf. Joh. 1. 29]; in eius nomine,
quicquid petierimus, a patre accipiemus [cf. Joh. 16. 23]. At quomodo
invocabimus, si non credamus [cf. Röm. 10. 14]? Invocant ergo ac petunt
tunt a patre per Christum ii modo, qui Christo nituntur. At qui nituntur
Christo, quam qui sciunt eum pro nobis esse passum? Quomodo
vero hoc scitur? Fide. Constat igitur, quod qui in Christo
nituntur, sine ruga sunt et macula, eo quod Christus sine his ipsis
est, qui et noster est: nos enim sanctificavit, ut illi iungi per ipsum
possemus. Atque hoc est, quod divus Io. 1. ca. 2. [1. Joh. 2. 1 f.]
docet: "Sed et si peccaverit quis, advocatum habemus apud patrem,
Iesum Christum, iustum, et ipse est propiciatio pro peccatis nostris"
etc. Et Paulus ad Hebr. 10. [Hebr. 10. 19-23]: "Cum igitur,
fratres, liberam ac certam fiduciam ad ingrediendum sancta habeamus
per sanguinem Iesu, quam ille viam nobis instauravit, novam quidem,
sed vivam, per velamen, hoc est: per carnem suam; cum etiam habeamus
sacerdotem magnum, eundem Christum constitutum super domum
dei, accedamus cum vero corde et fidei absoluta firmaque persuasione,
ut corda nostra sint aspersa, hoc est: lustrata a malorum
conscientia, et corpus ablutum aqua munda; teneamus confessionem
huius fidei nostrae indeclinabilem".
His testimoniis manifeste docemur, quod per Christum nobis
via perpetuo patet ad deum [cf. Eph. 2. 18], ut qui sit super domum,
hoc est: ecclesiam dei, perpetuus sacerdos constitutus et propiciator;
sed hac ratione, ut fidei confessio inconcussa maneat. Hi ergo sine
ruga sunt et macula, qui in Christo sunt; is enim solus eas abstergere
potest.
Fit hoc apertius, cum ipsius Christi verba protulerimus. Cum
discipulos Mat. 16. [Matth. 16. 15] interrogasset: "Vos autem, quem
me tandem esse dicitis?" ac Petrus omnium nomine respondisset
[Matth. 16. 16]: "Tu es Christus, filius dei vivi", reddidit inter alia
Christus: "Et ego tibi dico, quod tu es Petrus et super hanc petram
aedificabo ecclesiam meam" [Matth. 16. 18]. Ne hic diutius super
istorum verborum sensu digladiemur (vicit enim olim sententia, quae
Christum petram facit, non Petrum; neque id solum, sed et fides
eam dictat et Christi verba alibi aperte ipsam germanam esse ostendunt,
ubi se vitem facit, nos palmites, qui fructum nullum dant, nisi
in vite manserint, Ioannis 15. [Joh. 15. 4f.]); ne, inquam, his immoremur,
videmus hic luce clarius ipsam Christi ecclesiam sponsam
suam (dicit enim ipse: meam) hic habere fundamentum et robur, quod
sit eius, cum confitetur Christum dei vivi esse filium. Hoc veritas
ipsa loquitur. Pereant, qui contra loquuntur. Quod autem quibusdam
hoc leve nimis videtur, inde provenit, quod Christum filium dei
esse vivi se potius credere simulant, quam vere faciant. Qui enim
filium dei esse credit, quem videt pro se cruci adfigi, qui fieri potest,
ut non simul peccati magnitudinem ponderet, tantam nimirum, ut solus
dei filius ipsam expiare possit? et imbecillitatem, imo impotentiam
nostram, ut quae tanta sit, quod nostro Marte ad deum accedere
nulla ratione datur. Cum igitur dei filius nos a peccati morte liberavit,
ac nos id firmiter credimus, fieri non potest, ut non admirabili
metamorphosi in alios homines transfiguremur.
Id autem qum tam raro fieri videamus, hinc provenit, quod iuxta
prophetae verbum omnes sunt hypocritae [cf. Jes. 9. 17]. Unde et
apostoli tantopere ubique sudant, ut veterem hominem exuamus, et
novum induamus, nempe Christum [cf. Col. 3. 9f.].
Magnum opus est Christum cruci adfixum credere filium dei
esse. Hoc opus dei esse, ipse testatus est Ioannis 6. [Joh. 6. 29]:
"Hoc est opus dei, ut credatis in eum, quem misit ille". Qui igitur
et quotquot Christo fidunt, supra petram, quae nullis ventorum procellis
concuti, nullis diluviorum inundationibus dilui potest [cf. Matth.
7. 25-27], aedificati sunt. Et quotquot supra eam aedificati sunt,
Christi ecclesia sunt: "meam" enim ipse dixit. Sua autem esse non
potest impura et rugosa. Relinquitur ergo, quod qui Christo fidunt,
sine ruga sunt et sine macula: nam omne studium huc vocant, ne in
peccatum, in quo prius mortui erant, relabantur, Roman. 6. [Röm.
6. 2]. Quod qui non faciunt, labiis magnifica detonant, factis Christum
produnt: quo deinde fit, ut nomen dei per eos male audiat
[cf. Röm. 2. 23f.].
Haec est illa ecclesia, quae errare non potest, quod sibi pontifices
tam falso quam impudenter arrogant. Nam haec ecclesia Christi uno
verbo dei nititur, quod tam firmum et immobile est, ut coelum et
terram citius ruere oporteat, quam ipsius unam apicem [cf. Matth. 5. 18].
Contra, pontificum ecclesia suo verbo nititur. Currunt quidem,
tanquam sint a domino missi, sed visiones, hoc est: placita cordis sui,
loquuntur [Jer. 23. 16]. Unde nihil quam tenebras miserorum oculis
offundunt. Lumen enim fidei, quo verbum et agnoscitur et fratribus
proponitur, cum non habeant, vide, quantae sint tenebrae! Quod pulcherrime
Christus insinuavit Matth. 6. [Matth. 6. 23], inquiens: "Si
ergo lumen, quod in te est, tenebrae sint, ipsae tenebrae quantae
erunt?" Quod autem fidei lumen non habeant, hinc patet, quod verbum
dei non unice praedicant et tuentur. Nam fidelis mens ea est,
quae unum deum spectat; at quae hoc facit, nullius verbum audire
potest, quam dei sponsi sui. Tam abest, ut possit humana delyramenta
aliis praedicando inculcare. Haec omnia planis Christi verbis
plana fient Ioan. 10. [Joh. 10. 1], ubi docet, quod qui aliunde quam
per hostium in ovile ovium introierit, fur sit et latro; hostium autem
se esse paulo post aperit. Quid ergo per Christum in caulas dominicas
ingredi aliud est quam Christum indutum esse [Röm. 13. 14]?
Christi verbum unum ac solum adferre, et esurientibus proponere?
Sicut enim pater eum miserat, sic et ipse discipulos suos misit [cf.
Joh. 20. 21]. Christus autem cum pontificum placitis et traditionibus
acerrime depugnavit, et dei verbum unice audire praecepit. Ergo
qui se per ipsum in ovile suum ingredi iactant [cf. Joh. 10. 1ff.], adversus
humanas traditiones pugnabunt, et verbum dei unice proponere
satagent: quod si minus fecerint, iam dei verbo iudice fures sunt et
latrones [cf. Joh. 10. 1]. Tales autem cum sint, qui fieri potest, ut
errare nequeant, qui propterea fures facti sunt et latrones, quod a
vero tramite declinaverunt?
Ecce tam abest, ut quorundam pontificum conventiones ecclesia
sint ista Christi sponsa, quae errare non potest, ut, si recte ad aequilibrium
eos expendas, fures et latrones potius sis pronunciaturus, quam
quicquam aliud.
Adhuc tamen esse oportet speciosam ecclesiam, quae rugam non
habeat neque maculam, adversus quam etiam inferorum munitiones ac
portae nihil possint [Matth. 16. 18]; et secundum ista, quae labi et errare
nesciat. Eam igitur Christus pulcherrima ovium et pastoris parabola
ostendit [cf. Joh. 10. 11-30], ibidem docens, quod oves vocem pastoris
audiant, si sit pastor, et quod eum sequantur; sed alienum non sequantur,
quia vocem eius non agnoscant. Ovium ergo est iudicare, pastor
an fur sit, qui ad se venit? et an vox pastoris an insidiatoris sit?
Unde autem ovibus tanta solertia, ut hic non hallucinentur? Hinc,
quod paulo post sequitur: "Ego cognosco oves meas, et cognoscunt me
meae". Unde autem cognoscunt oves Christum tam sagaciter, ut nullius
vocem pro illius accipiant? Hinc, quod a deo cogniti sunt [Gal. 4. 9];
hinc, quod pater eos traxit (nam ad Christum nemo venit, quam is,
quem pater eius traxit [Joh. 6. 44]); hinc, quod omnes a deo docti
sunt [Joh. 6. 45]. Sequitur ergo, quod hae oves modo non errant, quae
vocem pastoris sui tam probe agnoscunt, ut aliam prorsus non recipiant.
En tibi ecclesiam, quae errare non potest! eam videlicet, quae
solam pastoris vocem audit, et pastoris non cuiuslibet, sed eius solummodo,
qui per ostium intrat, qui solum hoc adfert, quod Christus,
qui solum in nomine patris venit quomodo et Christus, et (ut breviter
dicamus) cum sit unus tantum pastor, tametsi abusive plures
adpellentur pastores. Haec tandem sola est ecclesia labi errareque
nescia, quae solam pastoris dei vocem audit; nam haec sola ex deo
est. Qui enim ex deo est, verbum dei audit. Et rursus: "Vos non
auditis, quia ex deo non estis" [Joh. 8. 47]. Ergo, qui audiunt, dei
oves sunt, dei ecclesia sunt, errare nequeunt: nam solum dei verbum
sequntur, quod fallere nulla ratione potest. Quod si aliud verbum
sequntur, iam non sunt oves Christi, non grex, non ecclesia; nam
alienum secuti sunt. Hoc enim est ovium, ut alienum ne audiant
quidem. Sic enim prosequitur Christus: "Omnes quotquot venerunt
(intellige: in nomine suo), fures sunt et latrones, sed non audierunt
eos oves". Ergo quotquot audierunt fures et latrones, non sunt oves
Christi; nam oves Christi non audiunt istos. Vide in transcursu
periculum etiam imminere ovibus, si eos audiant, qui suum verbum
adferunt.
Habes iam, quaenam sit ecclesia, quae errare nequeat, ea nimirum
sola, quae solo verbo dei nititur; non eo, quod Emserus putat nos
solum spectare, quod literis aut vocibus constat, sed eo, quod in
mente splendet et omne verbum, a quocunque adferatur, agnoscit, an
patris ac pastoris sui sit nec ne. Quae lux non aliunde hauritur, quam
a patre luminum [cf. Jak. 1. 17], qui per spiritum suum ita suos omnia
docet, ut omnia iudicent, et ipsi a nemine iudicentur [1. Cor. 2. 15];
nam a nemine seduci possunt. Turgeat licet alius eloquentia, alius
iniquo dominatu cunctos premat: veruntamen hic noster immotae rupi
similis stat, moveri nescit; nam scit, quae vox dei, quae seductoris sit.
Atque haec est unctio, quam Io. 1. cap. 2. [1. Joh. 2. 20] nos omnia
docere perhibet. Haec, inquam, errare non potest; nam neque quisquam
praeter solum deum ipsam docere potest. Vides, quo frigidae
istae pontificum argutiae cadant, dum contendunt verbi coelestis sententiam
ab hominum iudicio pendere oportere? cum ex superioribus
plane constet verbo nusquam fidem haberi, quam ubi pater traxit
[Joh. 6. 44], spiritus monuit, unctio docuit: atque haec unum sunt.
Fateor hic tibi ignoscendum esse, Emsere, dum verbi vim non sentis,
quod etiam hanc de ecclesia sententiam non capis. Nunquam enim
scies, quaenam sit ecclesia, quae labi non potest, nisi verbum agnoscas
dei, quod ecclesiam constituit; dum eo fidere facit et eam ab
errore defendit, dum aliud verbum audire non permittit. Hanc rem
solae piae mentes norunt. Neque enim ab hominum disceptatione
pendet, sed in animis hominum tenacissime sedet. Experientia est;
nam pii omnes eam experti sunt. Doctrina non est; nam doctissimos
homines videmus rem saluberrimam ignorare. Hinc est, quod Christus
patri gratulatur, quod haec a sapientibus absconderit, et infantibus
adperuerit [Matth. 11. 25]. Frustra igitur pro quibusdam adeo
sumus anxii, quod verbum recipere nolint; sed frustra non erit, ut
anxie deum precemur, quo spiritus sui gratiam largiri et in agnitionem
verbi sui trahere dignetur.
Vides etiam hic, Emsere, quam probe sibi constent, quae de
ecclesia in "Confutatione" nostra scripsimus, quae tu velut minime
cohaerentia satis inciviliter calumniaris.
Diximus hanc Christi sponsam ecclesiam per universum orbem,
ubicumque fideles sunt, dispersam, ne tam misere, instar alligatae
Hierosolymis asinae [cf. Matth. 21. 2], Christi oves aut Rhomae,
aut Alexandris, Iuliis, Leonibus, Hadrianis perpetuo adstringerentur.
Ne tu putes temere dictum esse, diximus hominum oculis
obscurum esse, quinam aut quot intra Christi ecclesiam sint, ad
hunc usum, ut adpareat non istic esse ecclesiam, ubi aliquot pontifices
congeminant, sed illic, ubi verbo dei haeretur, ubi Christo vivitur;
quod et ipsum soli deo nudum et apertum est. Tam potens malum
est hypocrisis! Fieri enim potest, ut non modo ii, qui verbo obstrepunt,
extra hanc ecclesiam Christi sponsam constituti sint, sed
etiam hi, qui se Christi esse praedicant, quique pia in proximum
opera multa exercent. Nam ista saepenumero ex mente impiissima
proficiscuntur; sunt enim, quos gloria vexat inanis. Deum autem
nemo latere potest, huic renes et corda patent [cf. Ps. 7. 10, Apoc.
2. 23]. Hinc diximus hanc ecclesiam hominibus ignotam, et nunquam
coituram esse usque ad ultimum istum diem, quo dei filius ad se
vocabit omnes gentes et iudicio cum eis contendet [Matth. 25. 31f.].
Illic videbitur, qua quisque fide fuerit.
Postremo loco diximus de peculiaribus ecclesiis. Et hoc, quod
Christus morbidam ovem excludi a grege iussit, Mat. 18. [Matth.
18. 17], eis tribuimus, quod universa omnium membrorum ecclesia nunquam
hic coire potest, cui diceremus, quod frater nollet resipiscere.
Neque hoc sine exemplo diximus, sed Pauli tum verba tum exemplum
adduximus, qui ecclesiae, quae tum Corinthi erat, iussit, ut eum,
qui parum pudice cum noverca versabatur, tantisper abiicerent, donec
eum facti pertaesum esset [1. Cor. 5. 1f.]. Sic in Actis 13. [Act. 13. 1]
apud ecclesiam, quae Antiochiae erat, Paulus et Barnabas,
Niger, reliqui fuerunt. Sic passim in literis sacris de peculiaribus
ecclesiis sermo fit. Sed omnes istae ecclesiae una ecclesia, Christi
sponsa sunt, quam Graeci "catholicam", nos "universalem" adpellamus.
Quae non est omnium episcoporum collectio, sed sanctorum,
hoc est: fidelium omnium communio, ut patres in symbolo addiderunt.
Nam apud veteres videre licet hanc particulam: sanctorum communionem,
defuisse, sed succedente tempore, cum sibi nimirum hi, qui hodie
quoque se pro catholica ecclesia gerunt, hoc nomen arrogarent,
explicandi nominis gratia fuit addita.
Harum itaque est, ut iam patuit, impudenter delinquentem abiicere,
et resipiscentem ac ad regulam Christi sese componentem rursum
in gratiam et communionem admittere. Harum est et de pastore
iudicare (ut supra dictum est) et de doctrina, ut 1. Corinthio. 14.
[1. Cor. 14. 29-32]: "Prophetae autem duo vel tres loquantur, et reliqui
diiudicent! Nam si alii sedenti revelatum erit, primus taceat! Potestis
enim singuli prophetare, ut omnes discant et consolationem
adhortationemque accipiant. Etenim spiritus prophetarum prophetis
obtemperant".
Videmus hic plane, quod verbum dei olim longe alia ratione
tractatum fuit quam hodie. Nam non solis per ordinem prophetis,
sed vulgo etiam in subselliis sedentibus, in ecclesia de verbo loqui
licebat, quod spiritus revelasset. Qui mos si nunquam remisisset,
nunquam tot errores in Christi ecclesiam fuissent inducti; sunt enim
semper, qui per spiritum coelestem deprehendunt adfectuum docentis
fraudem, qua deinde patefacta liberaretur verbum a violenta depravatione.
Sed hoc detrimenti istinc venit, quod spiritus prophetarum
noluerunt prophetis subiici [cf. 1. Cor. 14. 32]. Quo etiam manifestum
fit, quod horum prophetarum spiritus non ex deo fuerunt, qui fratribus
prophetantibus obtemperare et auscultare noluerunt; nam verorum
prophetarum spiritus prophetantibus obtemperant [1. Cor. 14. 32]. Paulatim
vero huc ventum est, ut quicquid perversissimus quisque nugator
pro suggestu, in loco scilicet prophetae, effutiret, pro oraculo haberetur;
et quisquis non haberet, sed vel gry contra mutiret, crudelissime
vapularet.
Quod autem hic quispiam obiicere posset, hic verbi iudicem constitui
ecclesiam, etiam quamvis, et nos superius strennue negasse ullum
ei iudicem imponere licere. Dicimus: idem sentire quod prius; nam
perpetuo qui spiritalis est, omnia iudicat [1. Cor. 2. 15]. Veruntamen
quid aut quomodo iudicet, audire oportet. Qui in ecclesia scripturam
coelestis verbi explicari audit, hoc quod audit iudicat: Attamen quod
auditur, non est ipsum verbum, quo credimus. Si enim eo verbo,
quod auditur et legitur, fideles redderemur, omnes plane essemus
fideles. Alicubi enim verbum fidei vel legimus vel audivimus, praesertim
hac tempestate, qua omnia reboant euangelium, etiam silvae et
arva; sed contra videmus et audire et videre multos, nec tamen fidem
habere. Manifestum ergo fit, quod eo verbo, quod coelestis pater in
cordibus nostris praedicat, quo simul illuminat, ut intelligamus, et trahit
[cf. Joh. 6. 44], ut sequamur, fideles reddimur, de quo satis paulo
superius dictum est. Qui illo verbo imbuti sunt, verbum, quod in
concione personat et aures percellit, iudicant; sed interim verbum
fidei, quod in mentibus fidelium sedet, a nemine iudicatur, sed ab
ipso iudicatur exterius verbum. Quod et ipsum deus in medium adferri
ordinavit, tametsi fides non sit ex verbo externo. Quod probe
Christus explicuit per parabolam seminis in callem, saxum, spinas
et bonam terram cadentis [cf. Luc. 8. 5-8]. Iudicat autem fidelis non
ex sua, sed divini spiritus sententia. Propterea dixit prophetarum
spiritus prophetis esse audientes [1. Cor. 14. 32]. Non enim est contentionis
et dissidii deus, sed unitatis et pacis [cf. 1. Cor. 14. 33]. Ubicunque
igitur fides vera est, ibi et spiritus coelestis esse cognoscitur.
Ubicunque autem spiritus coelestis est, ibi studium unitatis et pacis
esse nemo ambigit [cf. Gal. 5. 22]. Fit igitur, ut quicunque fidelis
propheta sit, sicubi ignorat et errat, corrigentem ac docentem ultro
admittat, etiam infimum quemque. Neque est periculum, ut in ecclesia
confusio fiat. Nam si per deum ecclesia congregata est, ibi ipse est
in medio eorum [cf. Matth. 18. 29]; et quotquot fideles sunt, ad unitatem
et pacem tendunt. Ac si qui vel arrogantius vel odiosius contendere
perstiterint, statim olfacient quinam ex adfectibus, qui ex
caritate et dei spiritu loquantur, et sic garrulos compescent.
Hoc autem ut expeditius faciant, gnomona habent, quo spiritus
explorare docuit divus Ioannes, an ex deo sint 1. cap. 4. [1. Joh.
4. 2 f.]: "Omnis spiritus, qui confitetur Iesum Christum in carne venisse,
ex deo est; et omnis spiritus, qui non confitetur Iesum Christum
in carne venisse, ex deo non est; et hoc est Antichristi".
Quid autem est credere Christum Iesum in carne venisse? anne hoc
tam salutare est? Minime, nisi credamus nobis venisse, et nobis
Christum Iesum, hoc est: unctum, salvatorem esse, eum, qui vere
rex et salvator est, filius dei et hominis. At si ipse salus est, ut vere
est, quid prodest alibi salutem quaerere? an' hoc citra iniuriam natura
salvatoris fieri potest? Is ergo spiritus ex deo est, qui illi soli gloriam
tribuit; contra ex deo non est, qui creaturae tribuit, quod dei est
[cf. Röm. 1. 25]. Quod si nunc dissidium de verbi sensu in ecclesia
oriatur, hi, qui spirituales sunt, confestim vident, qui sensus maxime
ad dei gloriam deique voluntatem tendat, qui contra; fieri enim
nequit, ut, qui de terra est, non de terra loquatur [cf. Joh. 3. 31];
et qui de coelo est, non omnes vincat apud eos, qui eodem spiritu
imbuti sunt. Exemplo fiet haec res apertior: De clavibus multa sunt
etiam hac tempestate iactata; sed quam recte, piorum esto iudicium.
Nos hic eum sinum non excutiemus [cf. Neh. 5. 13]. Alii pontifici
Romano adiudicarunt, alii cuivis, ut vocant, sacerdoti; et qum maxime
pii videri voluerunt, peccata per solum deum remitti tradiderunt, sic
tamen, ut sacerdos remissa pronunciet. Atque huc detorserunt iudicium
levitarum, quorum erat de lepra decernere [cf. 3. Mos. 14. 1-32];
decem leprosos, quorum tamen qui Samarites erat, ad salvatorem,
non sacerdotem, gratulatum redibat [cf. Luc. 17. 11-19]; et Lazarum
e fasciis sepulcralibus extractum [cf. Joh. 11. 1-46]. His nunc verbi
dei autoritatem opponemus; ac primum pontificis sectatoribus hoc, adsentientibus
suis scriptoribus, extorquebimus, ut non negent Petro
claves non illic esse praestitas, ubi Christus dixit: "Et tibi dabo
claves regni coelorum" [Matth. 16. 19], sed solummodo promissas. Deinde
ab omnibus quaeremus, ubi tandem sint traditae; nam traditas
oportet, Christus dixit; fieri oportuit, quod dixit. Respondent, partim
illic, ubi dixit Ioan. 20. [Joh. 20. 22 f.]: "Accipite spiritum sanctum.
Quorum remiseritis peccata, remissa sunt" etc., partim, ubi dicitur:
"Pasce oves meas" Ioan. 21. [Joh. 21. 15]. Nunc vide, quam
facile deprehendatur, ubinam a recto clavium sensu declinent, ubi eum
teneant. Proximi sic deprehenduntur: Si tunc Petro claves sunt traditae,
cum dictum est [Joh. 21. 15]: "Pasce oves meas", ergo "pascere"
est clavium officium. Cum ergo nemo tam stupidus sit, qui non per
pascere "verbo docere" intelligat, fit, ut, cum illi maxime contendunt
soli Petro ac primum claves esse creditas, nihil aliud efficiant, quam
quod Petro ante omnes sit verbi ministerium commissum. Nam si
"claves habere" pascere est (ut certe est), negare non possunt Petro
illic aliud nihil quam diligens ac fidele verbi ministerium imperatum.
Quod autem addunt primum Petro imperatum, hic hallucinantur; nam
prius erat verbi ministerium omnibus commissum, ipso resurrectionis
vespere. Alii vero, quorum viam dominus vult, sic deprehenduntur: non
imus inficias, illic claves esse traditas, ubi Christus dixit: "Accipite
spiritum sanctum" etc. [Joh. 20. 22]. Sed quod claves sint aliquod
sacerdotis verbum, aut aliud quodcunque tandem quam euangelii verbum,
id vero inficiamur sedulo. Nam quod Ioannes his verbis explicuit
[Joh. 20. 22 f.]: "Accipite spiritum sanctum. Quorum remiseritis
peccata, remittuntur eis, et quorum tenueritis, tenta sunt", hoc Lucas
aliis sic enarravit [Luc. 24. 45-48]: "Tunc adperuit illis mentem, ut
intelligerent scripturas. Et dixit eis, quod sic scriptum esset et sic
oportuisset Christum pati, et resurgere ex mortuis tercia die; et in
nomine ipsius praedicari poenitentiam et remissionem peccatorum in
omnes gentes, initio facto a Hierosolymis; vos autem estis testes
horum". Quod hic Lucas dixit "Tunc aperuit illis mentem", hoc Ioannes
dixit: "Accipite spiritum sanctum" [Joh. 20. 22]. Is enim ad
hoc datur, ut mentem adperiat. Marcus ad hunc modum extulit
[Marc. 16. 15 f.]: "Ite in orbem universum, et praedicate euangelium
omni creaturae. Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit; qui
non crediderit, condemnabitur". Quod hic Marcus dixit [Marc.
16. 15 f.]: "Ite in orbem universum", hoc Ioannes dixit [John. 20. 21]:
"Sicut misit me pater, sic et ego mitto vos". Lucas [Luc. 24. 47 ff.]:
"Praedicari in omnes gentes etc. Vos estis testes horum". Quod
Marcus dixit [Marc. 16. 15 f.]: "Praedicate euangelium omni creaturae.
Qui crediderit (praedicato nimirum euangelio) et baptizatus fuerit,
salvus erit", hoc dixit Ioannes [Joh. 20. 23]: "Quorum remiseritis
peccata, remittuntur eis". Nam hac sola ratione remittuntur peccata,
si firmiter crediderimus Christum pro nobis esse passum. Et quamvis
remissio peccatorum discipulis tribuatur, hoc tamen aliunde non
est, quam quod discipuli verbum ministrant; "non enim est aliud
nomen sub sole, in quo nos oporteat salvos fieri, quam in nomine
Iesu Christi" Act. 4. [Act. 4. 12]. Ideo Lucas eam sententiam
sic protulit [Luc. 24. 47]: "Sic oportet praedicari in nomine ipsius
poenitentiam et remissionem peccatorum in omnes gentes". Quod
Marcus dixit [Marc. 16. 16]: "Qui non crediderit, condemnabitur",
hoc Ioannes sic tradidit [Joh. 20. 23]: "Quorum retinueritis, retenta
sunt". Retinuerunt autem apostoli peccata incredulorum, qum abeuntes
ab eis pedum pulverem excusserunt, iuxta praeceptum domini
Lucae 10. [Luc. 10. 11]. Sicut in Actis legimus fecisse Paulum
capite 18. [Act. 18. 6]. Claves ergo sunt "pascere". "Pascere" vero
est: euangelium adferre. Cui qui crediderit, salvus est, solutus est;
scit enim se per filium esse liberatum. Contra, qui non crediderit,
condemnatus est, ligatus est, carni addictus est, ut quae sint spiritus,
non capiat.
Quod autem istorum apud euangelistas locorum hic sit sensus,
hinc manifestissime patet, quod singuli istic loci Christi adparitionem
ac sermonem, qui ipso resurrectionis die coram discipulis facti sunt,
describunt, quod omnibus facile patet, dum hystoriae contextum recte
intuentur. Nos hic diutius non immorabimur; nam in "Conclusionibus
nostris" fusius eam rem attigimus. Nunc redibimus, unde digressi
fuimus. Si, inquam, in ecclesia de clavibus fiat dissensio, ut pontifices
sibi vendicent, sacerdotes item sibi, verbum autem ad hunc modum
expensum soli deo vendicet: quis erit in ecclesia fidelis, qui non
aperte videat hanc sententiam esse et verissimam et certissimam, si
claves solius verbi esse cognoscantur, et eius modo verbi, quod creditum
in mentibus fidelium sedet; et quod apostoli nihil aliud faciunt,
quam quod claves adferunt, hoc est: verbum dispensant? Nam aliae
duae sententiae carnem resipiunt, quamvis altera magis altera. Pontificis
enim sectatorum ita carnem resipit, ut ea non modo mentem,
sed et pene rem omnium fidelium circumscripserit. Sic ergo iudicat
quaevis ecclesia de verbo, quod coram se proponitur. Sed quo iudicat?
Verbo fidei, quod intus per spiritum doctum est in animis fidelium.
Iudicium ergo hoc peculiaribus ecclesiis non ita tribuitur, ut
solis tribuatur: est enim ecclesiae, Christi sponsae. Quoniam vero
illa hic nunquam coit, iudicat per partes et membra sua. Sic Antiochiae
erant docti in ecclesia, sic Hierosolymis; et Moses per singula
sabbata legebatur etc. En tibi fusius, quid sacrae literae de
ecclesia, Christi sponsa, quae errare non potest, habeant. Quae ut
rectius ac citius capere possis, iterum in brevia quaedam placita
edigam, superiorum veluti summaria:
Ecclesia, quae eos quoque complectitur, qui se Christi nomine
falso venditant, non est sponsa Christi, neque de ista fit mentio in
symbolo.
Ecclesia, quae firma fide Christo dei filio innixa est, ecclesia
catholica est, sanctorum omnium communio, quam in symbolo confitemur,
rugam non habet neque maculam. Christi enim sanguine
abluta est, ut eidem speciosa sponsa esset.
Ecclesia ista in via gentium, iuxta Petri verbum [cf. 1. Petr. 4. 3],
reliquum vitae tempus non incedit; cavet enim a peccato, in quo prius
mortua iacuerat. Et quoniam haec via polluta est, quamdiu in carne
versatur, habet, quod poeniteat, et quod per Christum caput suum
expiet.
Ecclesia ista soli deo est cognita. "Homo enim videt in facie,
solus deus in corde" [1. Sam. 16. 7].
Ecclesia ista non potest errare, quia in solo dei verbo nititur.
Est enim ovile domini, in quo oves nullius vocem audiunt, quam
pastoris sui [cf. Joh. 10. 3-5].
Ecclesia pontificum, quae suum verbum adfert, est ecclesia inimici
hominis, hoc est: diaboli, qui silenti nocte superseminavit zizania
[cf. Matth. 13. 24-30]. Et oves, quae istam audiunt, oves Christi non
sunt; nam quae Christi sunt, non audiunt vocem alienorum [cf. Joh.
10. 5]. Vide infallibile iudicium verbi dei.
Ecclesia, quae est Christi sponsa, et pastorem et verbum eius
iudicat. Non ergo pontifices ecclesiae domini sunt aut iudices, sed
ministri; quos ecclesiae integrum est abiicere cum verbo eorum, dummodo
suum, non Christi adferunt.
Ecclesia, Christi sponsa, quandoquidem hic nunquam coire potest,
attamen verbo semper opus habet. Fit, ut per partes et membra
sua, hoc est: peculiares ecclesias, cum pastorem tum verbum exterius
iudicet; sed per verbum dei, quod in mentibus fidelium scriptum est.
Ecclesia peculiaris impudentem item reiicit, ac poenitentem rursus
in gratiam accipit; sed non alia vi, quam quod membrum ecclesiae
Christi est.
Ecclesia, quam triumphantem vocant, istius nostrae ingenium et
conditionem non habet. Unde et in praesentia de ea nihil dicendum
esse duximus.
Haec tibi, o robustissime ibex (sic enim adpellari amas), expugnanda
erant, non transilienda. Scripturis rem agimus, non clamoribus.
Unde et te ostendere oportebat, ubi scripturam minus recte intellexissemus,
ubi vim adtulissemus; non causari "communicantes" qua
ratione miniato calamo primam literam haberet scriptam, et id genus
nugas; quas cum doctis dudum contuleramus, et nihil quam nugas
esse expenderamus. Sed et nunc ex superioribus placitis vel unum
erroris convince, et nonnihil feceris. Sed spero, quod, cum ecclesiae
Christi firmitatem et fundamentum videris, ab errore pristino sis animum
revocaturus, et cum ea amiciciam fortunasque omnes iuncturus.
[15] De sacramentis.
Promisimus post ecclesiae considerationem de sacramentis dicturos.
Vocem istam "sacramentum" magnopere cupiam Germanis nunquam
fuisse receptam, nisi Germane esset accepta. Cum enim hanc
vocem "sacramentum" audiunt, iam aliquid magnum sanctumque intelligunt,
quod vi sua conscientiam a peccato liberet. Rursum alii,
qum istorum errorem viderunt, dixerunt sacrae rei signum esse.
Quod equidem non improbarem admodum, nisi hoc quoque statuerent:
quod qum externe sacramentum peragas, certo interne peragatur
mundatio. Tercii prodiderunt sacramentum signum esse, quod tandem
detur, ubi mentis expiatio facta sit; sed in eum usum detur, ut is, qui
accipit, certus reddatur, quod iam transactum sit istud, quod per sacramentum
significatur. Non libenter dissentimus a magnis viris, praesertim
hac tempestate sic florentibus ac foeliciter scribentibus, ut
mundum videantur alia specie induisse, ac e rudi expolitissimum fecisse.
Hoc tamen oro, ut, quae hic adducturi sumus, ea lege considerent,
qua nos ipsorum semper scripta expendimus. Illud unum
observan us in legendis aliorum scriptis, quo animo videatur scripsisse
autor; nam omnia in ipsa oratione patefiunt consilia. Quod sicubi
videmus ex amore dei et proximi scriptum esse, connivemus ad multa;
ut et ad nostra multi nimirum vehementer connivent. Attamen ubi
datur occasio, sarcimus pro virili, quod hiat, advertimus, quod aversum
est, liberamus vincta, ligamus temere vagantia, nullius tamen perstricto
incivilius nomine, quo pax, cuius turbandae quidam adeo studiosi
sunt, custodiatur. Duos excipio: Emserum et Eggium; pestes
enim sunt doctrinae Christi. In quos paulo acerbius ac nominatim
scribere coegit sua ipsorum procacitas. Alter enim nihil admonitum
adeo fastuose adorsus est imprudertem, ut Christi doctrinae futurus
desertor fuissem - cuius negocium, non meum ago -, si epinicium
canenti, priusquam sub conspectum venisset, cessissem; nam sic contra
me scripsit, ac librum edidit, ut menses senos operientem, an aliquid
ad nos missurus esset, frustraverit. Alter vero perniciem nobis per
insidias struxit, ac simul ad Helvetiorum comitia insulsissimas ac
mendacissimas calumnias mittens occupare voluit, ut, si consilium processisset,
iure caesus viderer, quo se magno Romanis Germaniaeque
tyrannis venderet. Eius ubi crimen detego, negari enim non potuit.
Dii boni, ut ille furit. Sic et omnes oro, quotquot hos commentarios
nostros lecturi sunt, ut libere, non ex adfectibus iudicent,
et quod videant a Christi purissima doctrina esse alienius, loco moveant;
non decretis aut damnationibus ex sese petitis, sed verbi coelestis
cuspide ex literis utriusque testamenti prolata.
Bona igitur venia, ut praefari desinam, dicam, quid nos de nomine
ac vi huius vocis compertum habeamus.
"Sacramentum" Varroni pignus est, quod ligitantes nescio ad
quam aram deponebant; et qui vicisset, pignus aut pecuniam suam
repetebat.
Rursus "sacramentum" iusiurandum est, qui usus vocabuli etiamnum
apud vulgum Galliarum et Italiae durat.
Postremo dicitur et "sacramentum militare", quo milites duci adstringuntur
ad imperium eius, iuxta belli ius aut leges. Habent enim
et bella leges, sed suas quasdam: iustae enim leges inter arma silent.
Nam pro re sacra et arcana apud veteres accipi, non constat.
Unde huic acceptioni locum non dedimus; neque ei, ubi antiqua novi
testamenti translatio pro: mysterio "sacramentum" habet. Nam haec
vox istam non exprimit, neque scio, ut Latina ulla vox μυστήριον
probe exprimat; nam arcanum ad plura extenditur, quam μυστήριον,
et "sacrum" paulo angustius est.
Unde adducimur, ut sacramentum nihil aliud esse videamus, quam
initiationem aut oppignorationem. Sicut enim, qui litigaturi erant,
certum pecuniae pondus deponebant, quod auferri non licebat, nisi vincenti,
sic, qui sacramentis initiantur, sese adstringunt, oppignorant,
ac velut arrabonem accipiunt, ut referre pedem non liceat. Non dicam
hic, quam foede ignoraverit quidam, quid etiam haec vox initiatio
significet, qui ad epistolam meam, qua dixeram baptismum initiatio
esse, sic respondit: "Et si est initiatio, tamen non est perfectio vel
iustificatio#'; ignorans, quod initiatio hic non pro principio aut exordio
solum accipitur, sed etiam pro celebri seriaque ad ordinem aliquem,
sodalitatem aut functionem τελετῇ, hoc est: mysterio aut arcana
consignatione, quae verbis conceptis fit. Quibus peractis, is, qui eis
initiatus est, iam functioni, ordini institutoque, cui se addixit, praestare
debet, quod institutum aut functio requirit. Sacramentum ergo, qum
aliud porro nequeat esse quam initiatio aut publica consignatio, vim
nullam habere potest ad conscientiam liberandam. Eam enim solus
deus liberare potest. Soli enim nota est, solus enim ad eam penetrat;
quod satis probatum est in consideratione hominis et euangelii. Quiergo
fieret, ut aqua, ignis, oleum, lac, sal et crassae istae res ad
mentem usque pervenirent? Quod dum non possunt, quo pacto mundare
poterunt? Aut quid tandem est mentis mundatio? An' aliqua
mundae rei contrectatio? Sed quid tangere potest mens, aut quid
mentem? Qum ergo creatura nulla possit hominem intus et in cute
nosse, sed deus solus, relinquitur, quod conscientiam purgare nemo
potest, nisi solus deus. Testes sunt Solomon, 2. Para. 6. [2. Chron.
6. 30]: "Tu enim solus nosti corda filiorum hominum", et Pharisaei
Lucae 5. [Luc. 5. 21]: "Quis potest dimittere peccata, nisi solus deus?"
Ac ne quis miretur de hoc posteriore testimonio, validiora sunt testimonia,
quae ab adversariis petuntur. Toto igitur coelo errant, qui
sacramenta vim habere mundandi putant. Quod cum secundi vidissent,
tradiderunt sacramenta esse signa quaedam, quae dum fiant, certum
reddant hominem de eo, quod interius fit. Quamvis et hoc frustra
invenerint, quasi vero, dum aqua tingitur homo, iam aliquid in eo fiat,
quod ipse nescire nullatenus potuisset, nisi aqua simul perfusus esset.
Ignorarunt isti, verbo absit invidia!, quid fides esset aut quomodo in
homine nasceretur. Diximus dudum, fidem rem esse, non scientiam,
opinionem aut imaginationem. Sentit ergo homo intus in corde fidem.
Tunc enim nascitur, qum homo sibi desperare incipit, ac soli deo
fidendum esse videre. Absoluta vero est, qum se homo totum abiecit,
et ante solam dei misericordiam proiecit, sed hoc pacto, ut de ipsa
propter Christum pro nobis impensum nihil diffidat. Hoc autem
quis ignorare potest, qui fidelis est? Tunc enim primum liber es a
peccato, qum se mens inconcusse credit morti Christi, qum in ea
quiescit. Et si interea Iordane toto fuisses obrutus, et sexcenties
concurrissent sacra verba, mens tamen nihil sensisset se melius habere,
nisi quantum frivola ista et mox abitura opinio, quae sacramenta perhibet
purificare, tam constanter inculcata, falso persuasisse videretur.
Stupent enim, qui fidem non habent, ad quaeque sibi admota, quae
vim aliquam habere dicuntur, ac se invenisse salutem, imo etiam sensisse
putant, qum tamen nihil poenitus senserint. Quod ipsa vita,
quae sequitur, adparet. Nam si novi homines fiunt, videlicet deum
amantes ac proximum, a vitiis abhorrent, Christum autem induunt
ac in dies magis ac magis in virum perfectum adolescunt, spiritu sancto
agente mutati sunt. Sed quis hanc mutationem non sentiat? Si vero
aliquamdiu sibi propter adeptam innocentiam placeant, et mox, ut
stupor ille fatuus evanuit, ad veterem vitam, ceu canis ad vomitum
redeant [cf. Prov. 26. 11], iam constat eos mentis mutationem non sensisse,
sed aquae horrorem tantum. Baptizantur ergo multi, qui, dum
baptizantur, nihil praeter horrorem aquae sentiunt, non etiam peccatorum
remissionem, id est: mentis liberationem. Quales fere fuerunt,
qui ab Ioanne baptizati sunt, et qui post Christi ascensionem, apostolis
et discipulis praedicantibus, baptismum acceperunt, priusquam
salutis per Christum certi essent, aut ad plenum eam docti, ut Actorum
19. [Act. 19. 2-6] et 10. [Act. 10. 44]. Cornelius enim et sui
spiritum sanctum acceperant, priusquam aqua tingerentur [cf. Act.
10. 44-48]: Certi ergo gratiae dei fuerant ante baptismum. Friget ergo
ista opinio secunda, quae putat sacramenta talia esse signa, ut, cum
exerceantur in homine, simul intus fiat, quod sacramentis significetur.
Nam hac ratione libertas divini spiritus alligata esset, qui dividit singulis,
ut vult, id est: quibus, quando, ubi vult. Nam si tunc cogeretur
intus operari, qum nos extra signis notamus, signis prorsus alligatus
esset, cuius tamen contrarium factum esse videmus, ut supra testimoniis
putuit [cf. Act. 10. 44-48]. Tertio ergo loco prodierunt, qui, qum aperte
viderent, sacramenta purificare non posse, nec divini spiritus operationem
sic esse sacramentis mancipatam, ut, cum ista fierent, ille simul
cogeretur intus operari (constat enim spiritum sanctum interim ante
baptismum esse traditum, interim vero post, ut Actorum 10. et 19.
[Act. 10. 44-48; Act. 19. 2-6], tradiderunt ergo, sacramenta signa esse,
quae hominem certum faciant rei intus iam peractae. Unde, ut exempli
causa dicamus: Baptismum omnibus negant, qui non prius fidem sic
diserte tum docti tum confessi sint, ut ad omnes eius articulos respondere
possint. Quorum opinio aeque ut proxima a vero declinat.
Nam, qui sic fidem et docti et confessi sunt, iamdudum certi fuerunt
salutis, ut paulo ante in confutatione erroris secundorum patuit. Si
enim mens iam fidit, ignorare non potest fiduciam suam. Quid ergo
baptismo eget, qui iamdudum per fidem in deum certus fuit abolitorum
criminum? Sunt ergo sacramenta signa vel ceremoniae - pace
tamen omnium dicam, sive neotericorum sive veterum -, quibus se
homo ecclesiae probat aut candidatum aut militem esse Christi, redduntque
ecclesiam totam potius certiorem de tua fide quam te. Si
enim fides tua non aliter fuerit absoluta, quam ut signo ceremoniali
ad confirmationem egeat, fides non est. Fides enim est, qua nitimur
misericordiae dei inconcusse, firmiter et indistracte, ut multis locis
Paulus habet.
Tantum de nomine.
Sacramenta vero duo omnino reliquit nobis Christus: baptismum
et coenam dominicam. Quibus sic initiamur, ut altero nomen demus,
altero victoriae Christi memores nos eius ecclesiae membra esse probemus.
Accipimus in baptismo symbolum, quod vitam simus ad regulam
Christi formaturi; coena dominica damus experimentum, quod
morte Christi fidamus, qum gratulantes et laeti adsumus in eo coetu,
qui domino gratias agit pro beneficio redemptionis, quod moriendo
pro nobis liberaliter dedit. Reliqua sacramenta ceremoniae potius
sunt; nihil enim initiant in ecclesia dei. Unde non immerito loco
moventur; non enim a deo institutae sunt, ut aliquid eis in ecclesia
initiemus.
Haec omnia in sequentibus clariora fient.
[16] De matrimonio.
De matrimonio hic nihil dicturi sumus, quam ne cui videatur eius
dignitatem esse levatam, qum inter sacramenta non connumeramus,
qum tamen Paulus sacramentum adpellet Ephes. 5. [Eph. 5. 32].
Hoc ergo dicturi sumus, dupliciter isto loco peccatum esse: primo ab
interprete, qui, quoties arcanum pro "mysterio" traducere debuisset,
"sacramentum" transtulit, qum tamen ista vox illi non respondeat;
deinde a nobis, qui sensum huius loci minus diligenter expendimus,
quo Paulus nihil aliud voluit, quam comparatione sponsi Christi et
sponsae ecclesiae, viri et uxoris, ostendere, quod, quemadmodum Christus
pro suis mortuus et ipsorum factus est, sic et matrimonio coniuncti
debeant pro sese mutuo omnia ferre ac facere: vir tamen,
quandoquidem imago dei est, cum primis uxorem diligere, tueri, pro
ea se expendere; contra, uxor marito fide et amore unice haerere.
Quibus fiat, ut coniuges deo sint quam simillimi, qum ex adverso deus
non dedignetur se et ecclesiam suam mariti et uxoris nomine adpellari.
Sancta ergo res sit connubium, cui se adsimilari non dedignetur neque
Christus nec eius sponsa, ecclesia, vel quaevis fidelis anima.
Quodsi sacramentum esse contendas matrimonium ea causa, quod
Christum et ecclesiam figuret, nihil morabimur. At non est initiatio,
sed foedus vitae fortunarumque omnium coniunctio, et communis alea.
Cum ergo Christi et ecclesiae coniunctio matrimonii comparatione
discitur, quid opus est inter sacramenta numerare? Quid si ista vox
"sacramentum" nunquam esset Christianis auribus audita? An' non
matrimonium erat matrimonium, et baptismus suo nomine contentus
erat, similiter coena dominica? Quanquam, ubi receptum est nomen,
ipsi nihil tumultuari velimus, sed hoc agere, ut intra fines suos sese
contineat. Matrimonium sanctissima res est, nec sacramenti nomenclatura
sanctior fit aut clarior, sed obscurior et confusior. Nemo
enim ignorat, quid sit connubium, sed omnes ferme ignoramus, quid
sit sacramentum. Sic nemo ignorat, quid sit baptismus, sed pauci
sciunt, quid sacramentum sit. Matrimonium ergo foedus sacratissimum
esse agnoscamus, etiamsi inter sacramenta nunquam connumeremus.
An' inter Graecos non est connubium, baptismus, coena dominica,
sed abest ab eis haec vox sacramentum? Et Germani peregrinae
voci non habent, quod respondeat, unde et ignorantes eam receperunt.
Sacramenta ergo initiationes qum sint et nihil aliud, matrimonium vero
qum foedus sit, quod inter duos modo constat, hac voce obscurari
non patiamur.
[17] De baptismo.
Ioannes, qui baptizando baptistae nomen invenit, propriis verbis
adperuit, quid baptismus sit: nempe initiatio, qua se signabant, qui
vitam erant emendaturi. Loquimur autem nunc de elementali baptismo,
quo tinguntur, qui vitam novam ingressuri sunt; non de baptismo,
qui totam causam tam praedicationis quam tinctionis complectitur.
Quod dum hi, qui tam acriter hodie contra infantium baptismum
digladiantur, non vident, videlicet baptismum interim pro tota causa
doctrinae et sacramenti accipi, interim vero pro sacramento, id est:
signo tantum: Andabatarum nonnunquam more pugnant. Sic ergo
Mat. 3. [Matth. 3. 11] loquitur divinus baptista: "Equidem baptizo vos
in aqua in poenitentiam". Quid porro hoc aliud est, quam: Ego
tingo vos aqua, ut poenitentiam pristinae vitae agatis, hoc est: ut
superioris vitae vos sic pudeat, ut ea prorsus abiecta novam ordiamini?
Signo isto nihil aliud facio, quam, ut estis rudes rerum coelestium,
quod doceam vos posthac, si modo salvi esse cupitis, aliam
omnino vitam induere oportere. Ut, quemadmodum, qui abluuntur,
tanquam novi prodeunt, sic vos primum actione visibili in abstersionem
anteactae vitae inducam. Marcus enim 1. capite [Marc. 1. 4]
hunc eundem ordinem verborum servat: "Fuit in deserto Ioannes
baptizans et praedicans baptismum poenitentiae in remissionem peccatorum".
Non quod sic sentiam, Ioannem tingere coepisse antequam
docere, sed quod facile tingeret quosque, qui ad se veniebant, de
quibus illi non constaret, quam probe recepissent verbum, neque id
exegisse. Qum enim vidisset multos Pharisaeorum et Sadducaeorum
ad baptismum suum venisse, et cognovisset per spiritum sanctum,
quod cor eorum non esset rectum aut integrum cum domino, acriter
eos obiurgavit: "Progenies viperarum" etc. [cf. Luc. 3. 7]. Hoc intendens:
Venistis quidem ad baptismum, non ut vitam sitis pristinam
posituri, sed ut hominibus videamini ex eorum esse numero, qui signo
baptismi, velut iureiurando aut arrabone, se adstringunt ad vitae immutationem;
intus autem nihilo meliores estis, nec quicquam de vita
pessima mutatis. Sed quandoquidem omnino poenitentium coetui connumerari
vultis, fructus poenitentiae ostendite [cf. Matth. 3. 8]! Facite,
quod poenitentes decet! Quibus omnibus patet baptismum initiale
sacramentum esse, quo se signabant, et inter poenitentes accensebant,
qui vitam ac mores erant mutaturi. Atque haec erat praeparatio ad
venturum Christum, quemadmodum Lucas 4. [Luc. 4. 17 f.] ex Isaia
[cf. Jes. 61. 1 f.] probat. Qum enim quisque omni vita sua percensa, non
modo nihil inveniret, quo niti ad salutem posset, sed simul etiam videret
vires deesse, quibus se a priore vita adsereret et novam constanter
propagaret, opus habebat, qui rebus sic deploratis manum praeberet.
Hunc ergo simul ostendit divinus non modo baptista, sed etiam euangelista,
id quod summe necessarium fuit. Qum enim poenitentiam sciret
desperationem parere, iuxta ostendit eum venisse, qui spes lapsas rursum
erigeret. Sic inquiens Io. 1. [Joh. 1. 26 f.]: "Ego baptizo aqua,
sed in medio vestrum iam constat et natus est, imo hic inter vos quoque
adstat, quem tamen vos non novistis; ipse est, qui post me veniet,
qui tamen ante me fuit; cuius ego calciamenti corrigiam solvere non
sum dignus". "Ille baptizabit vos in spiritu sancto et igni" Mat. 3.,
Act. 1. [Matth. 3. 11, Act. 1. 5]. Simul ergo docuit Ioannes poenitentiam,
et eum, qui peccata deleret, praesto adesse dixit.
Sed antequam ultra progrediamur, dicendum est de spiritus sancti
baptismo, de quo qum quidam non recte sunt docti, minus deinde
recte de baptismo disserunt.
Est ergo et spiritus sancti baptismus duplex: Alter, quo omnes
irrigantur interne, qui Christo fidunt: "ad eum enim nemo venit, nisi
quem pater traxerit" Io. 6. [cf. Joh. 6. 44]. "Eruntque omnes a deo
docti" Isa. 54. [Jes. 54. 13]. Alter, spiritus sancti baptismus exterior
est, aeque atque baptismus aquae. Quo compluti aliquando pii linguis
coeperunt protinus loqui peregrinis [cf. Act. 10. 44-46]. Quae res signum
fuit aliis potius, quam iis, qui loquebantur. Qui enim loquebantur, intra
se sentiebant fidem ac mentis illuminationem, sed alii hoc de eis ignorabant.
Flexit ergo ipsorum linguas in peregrinas voces, quo alii cognoscerent
spiritu divino fieri, quod agebatur. Atque iste posterior spiritus
sancti baptismus non est necessarius, sed superior sic est necessarius,
ut, nisi detur, nemo salvus fiat. Nemo enim nisi fide salvus redditur.
At fides non nascitur, nisi spiritu sancto docente. Utrumque autem
baptismum venturum esse dixit Ioannes, qum ait [Luc. 3. 16]: "Ille
baptizabit vos in spiritu sancto et igni". Non sumus autem omnes
linguarum signo perfusi; sed omnes, qui pii sumus, spiritu sancto illuminante
et trahente, fideles facti sumus. Praecessit ergo baptismus
Ioannis utrumque baptismum spiritus sancti, quantum ad Christum
adtinet; alioqui enim neque poenitentiam incipi citra spiritum sanctum
posse constat. Imo baptismus Ioannis etiam antecessit poenitentiam,
ut iam de Saducaeis et Pharisaeis patuit, et Luc. 3. [Luc. 3. 7].
Primum sic patet; nam Ioannes mittebat eos, quos terruisset, ad
Christum, quem aduc ignorabant, sed fore promittebat, ut in eo
salutem invenirent. Sic enim habetur Io. 1. [Joh. 1. 28]: "Haec in
Bethabara facta sunt, ubi Ioannes baptizabat". "Sequenti die videt
Ioannes Iesum ad se venientem, et dicit: Ecce agnus dei, qui tollit
peccatum mundi. Hic est, de quo vobis dicebam: Post me veniet vir,
qui ante me fuit, quia primus meus erat, et ego non sciebam eum;
sed ut manifestetur Israeli, propterea veni ego aqua baptizans [Joh.
1. 29-31]". Ecce, ut Ioannes aqua tinxit, quos ad Christum mittit;
et ideo tinxit, ut ad Christum mitteret. Secundum autem, nempe,
quod Pharisaei quoque et Saducaei baptizati sint a Ioanne, sic
manifestum fit. Lucae 3. [Luc. 3. 7] sic legitur: "Dicebat ergo ad
turbas, quae exibant, ut baptizarentur ab eo: Progenies viperarum,
quis ostendit vobis fugere a ventura ira?" Quod autem Lucas hic
dicit de turbis, quod exirent, ut baptizarentur ab Ioanne, hoc idem
Matthaeus 3. [Matth. 3. 5 f.] sic extulit: "Tunc exibat ad eum Hierosolyma
et omnis Iudaea, et omnis regio circa Iordanem, et
baptizabantur ab eo in Iordane". Consequens ergo est, ut et istum
sermonem [Matth. 3. 7]: "Videns autem multos Pharisaeorum et
Sadducaeorum venientes ad baptismum suum, dixit" etc., sic intelligamus,
ut et Pharisaei et Sadducaei baptizati sint. Sicut enim
Lucas perhibet exivisse, ut baptizarentur, quos aperte Matthaeus
scribit baptizatos esse, sic et Matthaeus dixit, venisse ad baptismum
pro baptizatos esse. Quae quidem sententia manifestior fiet, si quis
hoc quod sequitur: "Progenies viperarum" [cf. Luc. 3. 7], propius
expenderit. Quod vero Lucae 7. [Luc. 7. 29 ff.] scriptum est, alia vice
factum est cumque aliis actum, ut Mat. 11. [Matth. 11. 7-19] dilucide
patet.
Quid vero distent Ioannis baptismus et Christi, multa tum
olim tum nunc est quaestio; sed inutilis plane. Nam discrimen omnino
nullum est, quod ad causam ac finem attinet, quamvis quod ad usum
sive formam adtinet, non nihil discriminis sit. Quod tamen discrimen
proprie non est; varie enim eadem re citra fidei iacturam uti possumus.
Nihil efficiebat Ioannis tinctio; loquimur autem hic de aquae
baptismo, non de irrigatione interna, quae per spiritum sanctum fit.
Nihil efficit Christi tinctio; nam Christus baptismo Ioannis contentus
fuit, tam in se, quam in discipulis. Quodsi baptismus eius
quiddam uberius ac plenius habuisset, secundario nimirum tinxisset
discipulos, ac se ipsum non iuxta Ioannis ritum baptizari passus
esset. Quod autem Christus non alio baptismo quam Ioannis
baptizatus sit, quod ad tinctionem adtinet (nam id perpetuo inculcamus,
ne sentire videamur Christum per spiritum suum nihil amplius
impertitum esse quam Ioannem), facile apud Matthaeum, Marcum,
Lucam patet, ubi videmus Iesum more reliquorum ad baptismum
venire, tametsi poenitentia non egeret. Unde et manifestum fit Ioannem
nihil diserte exegisse, ut quidam contendunt. Sed omnium est clarissimum,
quod Ioannes 1. cap. [Joh. 1. 32-34] scripsit, ubi baptistam
sic loquentem facit: "Vidi spiritum veluti columbam descendere de
coelo, et mansit super eum. Atque ego non noveram eum; sed qui
me miserat aqua baptizare, is mihi dixit: In quem videas spiritum descendere
et manere super eum, hic est, qui baptizat in spiritu sancto.
Et ego vidi ac testimonium perhibui, quod hic est filius dei". Qum
ergo non novisset eum Ioannes, nisi posteaquam vidisset spiritum
coelitus in eum descendere, haud aliter eum baptizavit, quam alios
quoscunque. Quamvis obstare videatur, quod paulo ante scriptum
est, ubi Ioannes Iesum ad se venientem adpellavit agnum, qui
mundi peccatum expiet [cf. Joh. 1. 29]. Sed hic considerandum est,
euangelistam non tantum spectare ordinem, quantum rei summam.
Describit enim, quod priore loco factum est, posterius. Cum enim
digito monstrasset agnum, mundi peccata delentem, ne cui videretur
audacius quam verius esse loqutus, probat, quod mundus per ipsum
ablui possit, hac potissimum ratione, quod filius dei sit; inquit enim
[Joh. 1. 34]: "Et ego vidi, et testimonium perhibui, quod hic est filius
dei". Porro [cf. Joh. 1. 32 f.], quod filius dei sit, hinc probat, quod
coelestis spiritus in eum columbae specie descenderit, atque in eum
sederit. Unde, quod prius factum erat, posterius recitat euangelista.
Signum enim visibile Ioanni datum erat, ut eo Christum agnosceret.
Quem ubi agnovit, aliis quoque euangelizat agnum esse, mundi peccata
delentem. Sequitur enim paulo post, quod eum postera die iterum
ostendit duobus discipulis suis, qui et eo deserto Iesum secuti sunt
[cf. Joh. 1. 35-43]. Quae omnia manifestum faciunt, quod Ioannes in
Iesum Christum ducebat, et quam primum fieri poterat, ad illum
suos remittebat. His ad hunc modum se habentibus, occurrit aliud,
videlicet, quod Ioannes non baptizaverit ignotum: Adperte habetur
enim Mat. 3. [Matth. 3. 14], quod Iesu ad Ioannem, ut baptizaretur
ab eo, veniente, Ioannes dixit: "Ego abs te baptizari debeo, et tu
venis ad me"? Qui sermo non potest ad ignotum dici videri. Unde
colligi posse videtur, cognitum fuisse Ioanni Iesum, etiam antequam
vidisset spiritum in eum descendere. Hic quoniam longum esset hunc
nodum expedire, ad Augustinum librum 2. "de consensu euangelistarum",
caput autem 15. remittimus. Nos hoc solum spectamus
ut manifestum reddamus: Unum omnino esse baptismum, sive Ioannis
eum adpellemus, sive Christi. "Una fides enim et unus baptismus"
Ephe. 4. [Eph. 4. 5]. Quod hinc etiam Mat. 3. [Matth. 3. 14] colligi
potest, quod Ioannes causabatur, se potius debere a Christo baptizari,
hoc nimirum intendens: Ego eos, quos initio aqua, ad te mitto,
quod ipse quoque sum ad te mittendus, tu vero ad me venis? Christus
ergo nodum eius sic secuit: "Mitte ista! Nam nos quicquid
iustum est, hoc est: factum oportet, implebimus" Sicque baptizatus
est Iesus, non alio modo, quam caeteri hominum. Nihil enim de
immutatione habetur, quae obmissa non esset, si facta fuisset; neque
enim magnum fuisset Christum baptizari, si alio quam vulgari ritu
tinctus esset. Nunc autem qum dei filius a Ioanne tinctus est, a quo
peccatores tingebantur, mirum est immaculatum dei filium istud accepisse
signum, quod mutandis dabatur, qum ipse sit immutabilis deus.
Postremo, quod est omnium validissimum, baptizabantur aduc
baptismo Ioannis, qui iam Christum audierant, et iustificaverunt,
Lucae septimo [cf. Luc. 7. 29]. Quod si contendas, βαπτισθέντες istic
loci clare significare, quod iam olim baptizati essent, nihil morabimur.
Eodem enim modo colligitur, quod volumus, videlicet baptismum
Ioannis et Christi eandem rem esse. Nam nisi unus atque idem
baptismus esset, rebaptizasset eos Iesus per suos. Qum ergo etiam
hic contentus fuit Ioannis baptismo, constat eundem fuisse cum
Christi baptismo, quamvis prior sensus magis arrideat, videlicet, quod
audito Christo tincti sint baptismo Ioannis. Aut, quod vero multo
propius est, accipitur hoc loco "baptizati" pro: imbuti, ut sit sensus,
quod ii hactenus fuerint ab Ioanne docti, audito vero Christo,
de quo multa apud Ioannem audiverant, ipsum iustificaverint, hoc
est magnifice ac tanquam de iusto solemus de ipso senserint.
Quod autem discipuli Christi Ioannis baptismo tantum abluti
sint, hinc patet: Io. 1. [Joh. 1. 37] sic habetur, quod duo discipuli
Ioannis baptistae audierant hoc praeconium, quod praeceptor suus
de Christo pronunciabat: "Ecce agnus dei [Joh. 1. 29]" etc., quorum
alter Andreas erat, Simonis frater. Qui si discipulus Ioannis fuit,
haud dubie baptizatus fuit; baptizabantur enim ab eo etiam, qui discipuli
eius esse nolebant, multo magis, qui eum ducem sequebantur.
Iterum habetur Io. 3. [Joh. 3. 26], quod Ioannis discipuli nunciabant
ei: "Rabi! Is, qui tecum erat trans Iordanem, cui tu testimonium
perhibuisti, ecce, inquam, hic baptizat, et omnes veniunt ad eum".
Quibus adparet, Christum per ministros suos non alia ratione aut
forma baptizavisse, quam qua Ioannes baptizabat; nam si secus baptizavisset,
non potuissent hoc omittere Ioannis discipuli. Tercio habetur
Ioan. 4. [Joh. 4. 2]: "Quanquam Iesus non baptizaret, sed discipuli
eius" Qum ergo nusquam videre sit discipulos a Christo esse baptizatos
(non enim baptizabat) et simul videamus discipulos eius baptizavisse,
verisimile non est, quod alios baptizaverint, et ipsi nunquam
baptizati sint. Qum ergo baptizati sunt, non alibi baptizati sunt quam
in Ioannis baptismo; nam Christus non baptizabat. Qum ergo
Christus baptismum Ioannis acceperit ac nihil tam in sua quam in
apostolorum tinctione mutaverit, constat plane baptismum sub Ioanne
sumpsisse initium, neque discrimen ullum fuisse inter Ioannis Christique
baptismum, quod ad essentiam, effectum aut finem adtinet. Constat
enim Christum propter nos esse baptizatum, ut nobis baptismum
commendaret. Quem ergo baptismum commendare voluit? Alium
aliquem quam Ioannis? Cur ergo non ipse primus illo alio baptizatus
est? Quum ergo Ioannis baptismo nobis baptismum commendare
voluit, nec quicquam de illo immutavit, adparet Ioannis baptismum
et Christi eundem esse baptismum.
Sed videntur huic sententiae resistere, quae Actorum 19. [Act.
19. 1-10] et Matth. 28. [Matth. 28. 19] scripta sunt. Nam prior locus
in Actis adperte contestatur duodecim quosdam in nomine Iesu
iterum baptizatos esse, qui tamen prius in Ioannis baptismo tincti
erant. Quod si Ioannis et Christi baptismus idem sunt, nihil erat
opus in Christi baptismo tingi. Considerandum ergo est utriusque
baptismi ingenium. Baptizabat ergo Ioannes ad initiandum poenitentiae,
ut dictum est, et salutem adesse promittebat in eo, qui post
se venturus erat. Is enim agnus esset, qui peccatum solus tolleret,
quo etiam fidere docebat: in eum enim, qui venturus erat, dicebat,
Act. 19. [Act. 19. 4] hoc est: in Christum. Baptismus igitur Ioannis
novam vitam requirebat, et spem in Christo ostendebat. Atque is
fuit doctrinae baptismus; nam aqua utrobique fuit eadem, Christi
baptismus nihil aliud exigebat. Ipse enim non aliter quam Ioannes
praedicare incipiebat: "Poenitentiam agite" Mat. 4. [Matth. 4. 17].
Quod autem Christus ipse spes erat, Ioannes autem non erat spes
(non enim erat ipse lux, Ioan. 1. [Joh. 1. 8], sed ad Christum mittebat),
hoc nullum discrimen in baptismo generabat; nam uterque tendebat
in Christum, hoc est: novam vitam requirebat, quae ad exemplum
Christi formaretur. Quin et hoc nihil arguit differentiae, quod
Christi baptismus autorem salutis iam praesentem haberet, Ioannis
autem futurum promitteret; nam eadem sors erat eorum, qui in Ioannis
et qui in Christi baptismo essent tincti, si, antequam Christus
coelos ascenderet, mortui fuissent. "Nemo enim ascendit in
coelum, nisi filius hominis, qui est in coelo" Ioan. 3. [Joh. 3. 13].
Quicunque ergo ante Christi in coelum profectionem mortui sunt,
coelos non potuerunt penetrare, tametsi vitam commutarent et spem
omnem in Christum tenderent; ipse enim est resurgentium primitiae
[cf. 1. Cor. 15. 20]. Multo minus, quod aqua essent abluti, efficere
potuit, ut coeli paterent. "Christum enim primas in omnibus habere
oportet" Coloss. 1. [Col. 1. 18]. Cum ergo Ioannes vitam doceret
esse mutandam ac formandam ad exemplum Christi, ad quem mittebat,
Christumque ipsum spem nostram esse pronunciaret, neque
Christus aliter docuerit (quid enim exigit omnis Christi doctrina
quam novam vitam, quae secundum dei volutantem formetur, et
Christo inconcusse fidat?), sequitur, quod, si doctrinae baptismus
fuit idem, idem sit et aquae. Doctrinae ingenium est idem. Quid
enim interest, quod Ioannes protinus adfuturum dixit, et Christus
seipsum exhibuit? An' non et Ioannes eum ostendit, cum diceret
[Joh. 1. 29]: "Ecce agnus dei" etc. Nec enim apostoli aliter de Christi
priore missione dicere potuerunt, quam Ioannes dicebat; imo in
universum nemo potuit Christum exhibere, quam ipse seipsum. Ut
ergo apostoli ad Christum trahebant, sic et Ioannes. Unde non
immerito ipsum Lucas dixit euangelizare 3. cap. [Luc. 3. 18]. "Multa
quidem, inquiens, et alia exhortans euangelizabat populo". Quid enim
aliud docebat Ioannes quam apostoli? Adde, quod gravissimus eius
sermo, cuius summam Ioannes euangelista 3. cap. [cf. Joh. 3. 28-36]
complexus est, euangelii rationem adpertissime exprimit, cum sic ait
[Joh. 3. 35 f]: "Pater diligit filium, et omnia dedit in manum eius. Qui
credit in filium, habet vitam aeternam; qui vero diffidit filio, non
videbit vitam, sed ira dei manet super eum". Quid hoc, obsecro, aliud
est, quam: "Qui crediderit praedicato euangelio, salvus erit; qui vero
non crediderit, condemnabitur [Marc. 16. 16]?" Qum ergo doctrinae
baptismus omnino idem sit, qui fit, ut in aquae tinctione discrimen
fingamus, qum uterque in eum usum abluerit, ut novi homines prodiremus,
vitamqne iuxta eam doctrinam, quam uterque praedicabat,
formaremus?
Redeundum ergo nunc est ad 19. caput Actorum [Act. 19. 1-10],
ubi visum est quiddam obstare huic sententiae, quod unus sit baptismus,
sive Christi adpelles, sive Ioannis, sive aliorum quoque
apostolorum. "Qum Paulus Ephesum venisset ac discipulos quosdam
invenisset, dixit ad eos: An ne spiritum sanctum accepistis,
cum crederetis [Act. 19. 1 f.]?" Quid hic quaerit Paulus? An' hoc
quaerit, num linguis locuti sint? Et videtur hoc quaerere; nam
postea manibus impositis loquebantur linguis [cf. Act. 19. 6]. Quae
ergo ista nova percontatio est? Num hoc ad fidem requirebatur?
Minime, qum videamus linguarum miraculum rarius esse factum.
Non ergo de linguarum dono interrogabat, tametsi hoc postea sequeretur
[cf. Act. 19. 6], sed de interno fidei robore. Constabat enim
illi, quo per Apollum essent baptizati, hoc est: docti, qui tamen
primum, ubi Epheso Corinthum venisset, ab Aquila et Priscilla
examussim viam dei doctus erat [cf. Act. 18. 24-28]. Unde qum Paulus
merito vereretur, ne fors quiddam eis deesset, interrogavit, an per
spiritum sanctum intus docti essent, ut saluti per Christum nihil
diffiderent. Qum ergo istud nondum adsecuti essent, negant, se spiritus
sancti mentionem unquam audivisse. Miratur ad hanc vocem
Paulus, rogatque in quidnam baptizati essent. Respondent: In baptismum
Ioannis. Ecce, ut hic "baptismum" pro "doctrina" accipit,
quemadmodum et Christus Mat. 21. [Matth. 21. 25], qum Iudaeos
interrogat: "Ioannis baptismus, ex hominibus erat an ex deo?" Ubi
manifestum est, Christum non de aquae baptismo loqui; nam is
prorsus de terra erat, sed doctrina coelo descenderat. Et Io. 3.
[Joh. 3. 26] dicunt Ioannis discipuli: "Ecce hic baptizat, et omnes
veniunt ad eum"; qum tamen ipse non baptizaret, ut quarto postea
capitulo habetur [cf. Joh. 4. 1], sed baptizabat Christus doctrina;
qum non aliter doceret quam etiam Ioannes, quod ad argumentum
adtinet; nam alias nemo sic docebat tanquam potestatem habens.
Eodem 3. cap. Io. paulo ante iam adductum locum sic ait [Joh. 3. 22]:
"Post haec venit Iesus et discipuli eius in terram Iudaeam, et illic
demorabatur cum eis et baptizabat". Hic qum doctrinae mentionem
prorsus nullam faciat, fit manifestum, quod "baptizare" pro "docere"
usurpaverit euangelista. Hic moneo, ut diligenter attendant, qui hunc
locum minus germane intelligunt. Quod nunc sequitur, non dixit
Paulus in eum usum, ut Ioannis baptismi existimationem levet aut
dignitatem, quemadmodum vulgo credidimus, sed ut ingenium eius
clare explicet, quo exposito isti cognoscere possent, an sic in poenitentiam
et Christum concessissent, quemadmodum Ioannes praedicaverat.
Sic ergo ait [Act. 19. 4]: "Ioannes quidem baptizavit
baptismum poenitentiae". Quid hoc aliud est, quam: praedicavit
poenitentiam? populo dicens, ut in eum crederent, qui veniebat, hoc
est: in Christum Iesum. His auditis baptizati sunt in nomen domini
Iesu. Si ergo isti hanc baptismi formam teuebant, quam hic
Paulus recitat, quid, quaeso, eis deerat? Si enim poenitebat eos
vitae prioris et spem omnem in Christum habebant, iam renati erant.
Fit igitur manifestum, quod in Ioannis doctrina non sufficienter instituti
erant, quantumcunque putarent se in ea promovisse. Quis enim
apostolorum clarius euangelium Christi praedicavit quam Ioannes,
ut paulo ante visum est? Defuerat autem et ipsi Apollo non nihil,
ut Act. 18. [Act. 18. 24-28] habetur, unde ne verisimile quidem est,
ut teneri aduc discipuli expeditiores essent, quam magister, tam cantatus
in legis prophetarumque eruditione. Qum ergo hactenus credidissent
se Ioannis doctrinam recte tenere, Paulo summam recitante,
invenerunt se aduc longe abesse ab absoluta doctrina. Baptizantur
ergo, id est: ducuntur per Paulum in Christum. Nam neque
hoc tacendum est, utcunque Latini interpretes verterint, Graeci
tamen istic loci constanter habent: "In quid" baptizati estis, non "in
quo"; et iterum: in Ioannis "baptismum", non: "baptismo"; et paulo
post: Baptizavit "baptismum" poenitentiae, non "baptismo", et postremo:
Baptizati sunt "in nomen" domini Iesu, non: "in nomine".
Tametsi non ignorem eiusmodi schematismos nonnunquam ad hunc
modum verti, sed hoc loco monet sermonis constantia, ne temere dictum
tum putemus. Quin, ut criticos istos nihil moremur, multo vividius
est, quod Graeci Mat. 28. [Matth. 28. 19] habent: "Baptizantes cos
in nomen patris et filii et spiritus sancti", quam "in nomine", quemadmodum
Latini habent. Nam "in nomen baptizari" est: in fidem
in deum inseri. Nomen autem: "potentiam, maiestatem, gratiam" hoc
loco significare non est novum; ipse Christus enim dicit Marc. 16.
[Marc. 16. 17]: "In nomine meo daemonia eiicient" id est: in mea
virtute. Nihil enim habebant apostoli sive dictorum sive factorum,
quod merito sibi tribuere possent, ut inquit Paulus Ro. 15. [Röm.
15. 18]; et Actorum quarto [cf. Act. 4. 12] negat Petrus ullum esse
nomen sub sole, quam Christi, in quo salvi possimus fieri, hoc est:
per solam Christi gratiam. Quamvis interim, quod ad exteriorem
aquae baptismum adtinet, non vetem, dum tingimus aut initiamus
baptismo, sacris his verbis uti: "tametsi baptizare in nomen patris et
filii etc.", revera nihil aliud sit, quam eos, qui prius carnis erant et
mundi, iam patri, filio sprituique sancto initiare, dedere, consecrare.
Ex his secundae quoque obiectioni facile respondetur, ubi dicebatur
Christi baptismi aliam esse formam, quam Ioannis; nam ea verba,
quae Mat. 28. [Matth. 28. 19] scripta sunt: "Baptizantes eos in nomen
etc." non ad hunc usum solummodo dicta sunt, quo theologi alligave
runt. Germanus enim horum verborum sensus est, ut, qui Christum
sint induituri, patri, filio spirituique sancto initientur, hoc est: iungantur,
adstringantur. Externa vero res est, qum tinguntur concurrentibus
sacris verbis: "In nomine patris et filii et spiritus sancti", ac verae
rei signum et ceremonia. Ut cum aliquid per manus traditur, ipsa
manuum copulatio non est rei traditio, sed visibile signum, quo testamur
contractum esse ex utraque parte perfectum. Sic sunt ceremoniae
exteriora signa, quae accipientem aliis probant eum se ad novam
vitam obligavisse, aut Christum confessurum esse usque ad mortem.
Hactenus de baptismo.
Quod autem ad infantium baptismum adtinet, quem quidam eis
hodie sic negant, ut si tam constanter abhorrerent a contentione,
factionibus, rixis, maledicentia, elatione animi et impatientia, satis
laudare nemo posset. Nunc qum rogas, an infantes tincti baptismo
damnentur necne, ipsique respondeant non damnari; et contra, si
roges, an damnentur, si non tingantur, respondeant non damnari, tuque
inferas, non ergo contineri infantes hac lege: "Qui crediderit
(praedicato scilicet auditoque euangelio) et baptizatus fuerit, salvus
erit; qui vero non crediderit, damnabitur [Marc. 16. 16]"; nam hoc
adultis dici, non eis, qui audire nequeunt; non ergo posse infantes a
communi salute reiici, eos praesertim, qui a fidelibus prognati sunt;
nam alioqui conditionem eorum deteriorem futuram, quam carnalis
Israëlis. Si ergo Christianorum liberi haud minus dei sint quam
Israëlitarum, qui eos vetet baptizari iuxta Petri verbum, Act. 10.
[Act. 10. 47]? - nihil de pertinacia mutant. Peculiari igitur libro, absolutis
his commentariis, infantium baptismum deo volente tractabimus.
[18] De eucharistia.
Scripsimus ante annos duos inter articulos sexagintaseptem decimo
octavo de eucharistia, ubi tempori multa potius scripsimus quam
rei. Nequit enim et Christus satis laudare fidelem verbi sui dispensatorem,
qui tempestive cibum adponat famulicio domini, sic per
admirationem inquiens, Matt. 24. [Matth. 24. 45]: "Quis, id est: quantus,
est iste fidelis dispensator et prudens, cui dominus familiam suam
credidit, quo cibum ei tempestive praebeat?" Statuimus ergo perpetuo
tenore sic dispensare verbum, ut fructum plurimum domino
nostro reportemus. Quis enim non abiiciat servum, qui saeviente
bruma tellurem aratro proscindere, eique semina credere pergat?
Vere ista sunt agenda. Sic nos multa dedimus ea tempestate horum
teneritudini, quibus scripsimus, sed omnia, ut aedificaremus. Christi
exemplo vel deprompsimus vel recondimus. Qui posteaquam eucharistiam
instituisset, dixit [cf. Joh. 16. 12 f.] se aduc multa habere, quae
discipulis dicta oporteat, sed tum eos ipsa capere non posse; reservanda
ergo censet usque ad spiritus sancti adventum. Qum ergo hic,
bone lector, quaedam offendas, quae in superioribus scriptis nostris
non vidisti, aut quaedam clarius hic dici quam alibi, quaedam vero
aliter, noli admiratione capi. Noluimus cibum dare, qum intempestivum
esset, neque margaritas porcis proponere [cf. Matth. 7. 6].
Sed neque, si citra omne periculum etiam potuissemus, tunc proponere
voluimus, qum nemo caperet. Retractamus igitur hic, quae
illic diximus, tali lege, ut quae hic damus, anno aetatis nostrae quadragesimo
secundo, propendeant eis, quae quadragesimo dederamus;
quando, ut diximus, tempori potius scripsimus, quam rei, sic iubente
domino, ut tali ratione aedificemus, ne inter initia canes et porci nos
rumpant. Veremur enim, quod, si uspiam perniciose erretur in veri
uniusque dei tum adoratione tum cultu, hic fiat in eucharistiae abusu.
Quae si germanum, iuxta institutionem Christi, usum servavisset; non
irrepsissent tam atrocia scelera in populum dei, ecclesiam. Nunc,
qum omnes ad hoc intenti fuimus, ut sancta potius attrectaremus, aut
circum nos haberemus, quin palam dicam, sancta faceremus, nostra
virtute scilicet, quae fortasse sancta non erant (nemo enim ignorat,
quantum sit in ossa piorum, ut adorarentur etiam insumptum!), quam
ut ipsi sancti fieremus, factum est, ut lignum, lapides, terram, pulverem,
soleas, vestes, annulos, galeas, gladios, cingula, ossa, dentes, pilos,
lac, panem, quadras, tabulas, vinum, cultros, amphoras et quicquid
unquam attrectarunt pii homines, adoraverimus amplectendo,
osculando; et quod stultissimum erat, nos plane beatos existimabamus,
si quid talium solummodo aspexissemus. Promittebamus nobis ipsis
abolita esse peccata, propiciam fortunam ac mundum totum. Veram
autem pietatem, quae nihil aliud est, quam ex amore timoreque dei
servata innocentia, sic deseruimus, ut communem iusticiam, hoc est:
humanam, ne apud infideles quidem sic frigere videamus, ut apud
Christianos. Putavimus nos operaepraecium facere, si de sanctissimis
rebus sublimiter sentiremus, quibus tamen sanctitas a nobis
tributa erat, si quam civilissime de eis dissereremus, et nos interea omni
spurcicia non aliter scateremus, quam sepulchra dealbata [cf. Matth.
23. 27]. Deo fidentem esse ac sanctum, hoc erat Christianum esse.
Nemo ergo, qum de eucharistia nos audit disserere, sic de nobis
iudicet, ut, quandoquidem Zuinglius dixerit, putet sequendum esse;
si qui forte tam sunt in hominis verba iurati, quamvis paucos aut
nullos esse putem. Contra vero nec abiiciat, quae ex fontibus arcanorum
dei prolata videt, propterea, quod, qui protulit humilis autor
est; nam in utramque partem peccari video. Suspendendum ergo erit
omne iudicium, donec perorata causa liquido videamus, quid pronunciandum
sit.
Εὐχαριστίας nomen dederunt Graeci coenae dominicae, pientiores
semper ac doctiores, verbo absit invidia, Latinis homines, ut ipsorum
monimenta sole clarius testantur. Dederunt autem indubie hac causa
id nominis, quod tam ex fide quam verborum Christi apostolique vi
intelligerent, Christum hac coena voluisse iucundam sui commemorationem
fieri, gratiasque publice haberi pro beneficio, quod in nos
liberaliter expendit. Est enim eucharistia gratiarum actio. Qui ergo
in hac publica gratiarum actione interesset, toti se ecclesiae probaret
ex eorum esse numero, qui Christo pro nobis exposito fiderent, e
quo se numero eximere, subducere aut alienare, sive desertione, sive
impuritate vitae, summa esset perfidia. Unde et "communio" vel
"communicatio" apud Paulum 1. Corin. 10. [1. Cor. 10. 16] vocatur.
Hinc etiam excommunicatio, qum scilicet alicui negabatur ad hanc
fidelium communicationem accessus, propter vitae spurciciam. Tenemus
ergo nunc ipso nomine, quid eucharistia, id est: coena dominica,
sit, nempe: gratiarum actio et communis gratulatio eorum, qui
mortem Christi annunciant, hoc est: ebuccinant, laudant, confitentur
ac unice exaltant. Qum autem gravissimus Christi sermo, quem
Ioannes 6. capite [cf. Joh. 6. 26 ff.] complexus est, a multo plurimis germane
non intellegatur, licet ab eisdem alio audacter distrahatur, statuimus
ante omnia nativum eius loci sensum adserere, ne hinc possint
ad tuendum errorem suum arma petere, qui omnem scripturam cogunt,
velit nolit, suae opinioni servire.
Christus, cum videret eos, qui ad se ventitabant, ventri deditos
esse, et eius causa ad se venire [cf. Joh. 6. 26], pro suo more accepit
occasionem docendi a re nata. Paulo igitur ante saturatos sic adoritur
[cf. Joh. 6. 26 f.]: Vos hac causa venitis ad me, ut saturemini cibo.
Ego vero non veni in hunc mundum, ut corporalis cibi promum geram,
sed ut mentem pascam. Vos operamini et sudatis sequendo propter
ventris cibum. Ignavi, operamini cibum, qui minime periturus est: is
enim, quem hactenus queritis, cum ventre perit; ille autem cibus, quem
ego daturus sum vobis, spiritalis est, unde et perire nequit, sed manet
in aeternum. Me enim pater meus deus signavit, hoc est: firmavit,
ut indubitata salus sim et pignus vitae. Qum ergo Iudaei non intelligerent,
quid Christus voluisset, qum iuberet cibum operari, hoc
est: quaerere, qui perire nesciret, dicunt: Quid faciemus, ut operemur
opera dei? putantes eum de opere aliquo externo loqui, quod ab eis
exigeret. Respondit ergo Iesus et dixit eis [Joh. 6. 29]: "Hoc est
opus dei, ut fidatis eo, quem ille misit". Ecce quodnam sit opus,
quod deus a nobis requirit: nullum prorsus hic Christus adfert, quam
fidere filio dei, se scilicet. Ecce autem iterum, quis sit cibus, quem
parare paulo ante iusserat, cum diceret [cf. Joh. 6. 27]: Operamini cibum,
qui non perit; et alium non inveniemus esse quam ut Christo
fidamus. Cibus ergo iste, de quo Christus hic loquitur, fides est.
Ponitur ergo hic prima nota, qua deprehendimus eos poenitus errare,
qui Christum toto isto capite putant quicquam de sacramentali
cibo loqui.
[I.] Quaerere enim iubet cibum, qui non pereat; et hoc nihil
aliud est quam operari opus dei. Porro opus dei hoc est, quo fiditur
filio, quem pater misit [cf. Joh. 6. 29]. Est ergo cibus, quem quaerere
iubet, fidere filio. Fides igitur cibus est, de quo tam graviter per
totum hoc caput disserit. Dicunt ergo Iudaei [Joh. 6. 30]: "Quid
signi facis, quo sciamus, videlicet tibi fidendum esse, et credamus?
Quid operaris", quo te deum esse agnoscamus, cui uni haerere lex
praecipit? Non enim te latet, ut patres nostri coelitus deplutum
panem in eremo ederint [Joh. 6. 31]. Nam in Psalmis ea res cantata
est [Ps. 78. 24]: "Panem de coelo dedit eis". Respondit Iesus [Joh.
6. 32 f.]: "Vere, vere, dico vobis, Moyses non dedit vobis panem de
coelo; nam et si superne deciderit, non tamen coelestis erat, sed pater
meus dat vobis panem de coelo verum. Panis enim dei est, qui de
coelo descendit, et dat vitam mundo". Panis Moseos vitam sustinebat
corporalem, sed panis, quem pater dat, animum reficit; tamque
abundans et efficax est, ut mundo universo vitam det. Qum ergo
Iudaei non caperent Christi sermonem, qui nihil aliud erat quam
euangelii explicatio (per "panem enim edere" verbo euangelii credere
intelligit), dicunt ad eum [Joh. 6. 34]: "Domine, semper da nobis panem
hunc". Dixit ergo eis Iesus [Joh. 6. 35]: "Ego sum panis vitae. Qui
ad me venit, nullatenus esuriet; et qui me fidit, non sitiet unquam".
Cum audissent ergo Iudaei Christum dicere, quod panis, qui de
coelo descenderet, vitam daret mundo, optabant sibi semper hunc
panem dari. Iesus autem intellegens, quod sensum euangelii non
caperent, exponit, quisnam sit iste panis tam vivificus, ut mundum
totum possit vitalem facere, et dicit [Joh. 6. 35]: "Ego sum panis vitae.
Qui ergo ad me venit, hoc est: qui mihi inseritur, qui me recipit,
nullatenus esuriet". Quod autem hic "venit" pro "recipit" accipiatur,
sequentia verba indicant [Joh. 6. 35]: "Qui me fidit, non sitiet". Fides
ergo est, quae famem ac sitim omnem sedat; sed quam famem, aut
quam sitim? Animae nimirum. Fides ergo in Christum sola est,
quae mentem satiat ac potat, ut nihil amplius desit. Prosequitur
Christus [Joh. 6. 36]: "Sed dixi vobis, quod me vidistis et non fiditis".
Quid loc porro aliud est, quam: Vos miramini quidem, quod dixi
eum, "qui ad me veniat neque esuriturum neque sititurum", cum tamen
vos iam nunc praesto apud me adsitis fami ac siti obnoxii. Hoc inde
provenit, quod me quidem carnis oculis vidistis, dudum et etiamnum
videtis. Sed ego de hoc visu vel accessu non loquor, sed de fidei
luce. Eam si quis habeat, nihil desiderabit. Non quaeret per noctem,
quem diligat, cui aestus suos queratur [cf. Joh. 3. 2]; non vagus
omnia pererrabit. Certus est enim, eum, quem tenet, verum animae
sponsum esse unicumque thesaurum, nec alium sitiet. Hanc vos fidei
lucem non habetis. Non enim fiditis me. Hinc non intelligitis, quo
pacto ego sim animae cibus, hoc est: spes. Causa vero huius vestrae
caecitatis est, ut nihil durius dicam, quod pater non traxit vos in mei
cognitionem; alioqui reciperetis me [cf. Joh. 6. 44]. Nam omne, quod
mihi pater dat, ad me veniet. Quod vero ad me adtinet [Joh. 6. 37-39]:
"Ego nullum, qui ad me venit, foras eiicio. Non enim descendi de
coelo, ut meam voluntatem, quam vos mihi haud aliter tribuitis quam
aliis hominibus (sum equidem verus homo, atque secundum eam naturam
peculiarem etiam voluntatem habeo, sed longe obtemperantiorem,
quam vos habeatis. Vestra enim voluntas dei voluntati frequenter
obluctatur, mea nunquam non obtemperat); descendi ergo ipse de
coelo, ut voluntatem faciam eius, qui me misit. Ut autem sciatis
quidnam velit is, qui me misit: Est haec voluntas patris mei, qui me
misit, ut omne, quod mihi dedit, ne perdam ex eo, sed ipsum resuscitem
ultimo die". Sed ne hoc etiam ignoretis, quid per hoc verbi:
Dat mihi pater, et dedit mihi pater, intelligere debeatis, apertius
loquar: Haec est voluntas eius, qui me misit, ut omnis, qui videt, id
est: cognoscit filium, et fidem in eum habuerit, vitam habeat aeternam.
Et ego resuscitabo eum ultimo die. En cibum, de quo loquitur: Misit
deus filium suum in hunc mundum, ut vivamus per eum. Qui ergo
vitam sunt per eum habituri? Qui eius gratia nituntur. At quomodo
nitentur, nisi agnoscant? Dixit igitur: Omnis, qui videt filium, hoc est:
qui intelligit, qur in mundum sit missus filius, et eo fidit, habebit vitam
aeternam. Hic videbatur carni, quod Christus sibi nimium sumeret,
qum dicebat [Joh. 6. 48]: "Ego sum panis vitae". Nam paulo ante
dixerat [Joh. 6. 33]: "Panis enim dei est, qui de coelo descendit, et dat
vitam mundo". Ex quibus sequebatur, quod ipse esset is panis, qui
de coelo descendisset. Remurmurat ergo caro, hoc est: Iudaei; et
dicit [Joh. 6. 42f.]: "Nonne hic est Iesus, filius Ioseph, cuius nos
patrem novimus et matrem? Quomodo ergo dicit iste: De coelo descendi?
Respondit ergo eis Iesus et dixit: Ne murmuretis inter vos
mutuo". Non audistis, quod iamiam dixi: Omne, quod mihi pater
dat, ad me veniet? Cogit me vestra incredulitas, ex qua sequitur intellegendi
tarditas, eandem rem iterum atque iterum dicere. Sic habet
res: Nemo potest ad me venire, hoc est: nemo accedit mihi tanquam
unico salutis pignori, nisi pater, qui me misit, ipsum trahat; quem autem
is ad me traxerit, hoc est: mihi per fiduciam iunxerit, hunc ego resuscitabo
ultimo die [cf. Joh. 6. 44]. Mirum est, quod verba mea perpetuo
putatis esse paradoxa quaedam, qum tamen nihil, aut parum dicam,
quod non in vestris ipsorum vel prophetis, vel lege scriptum sit. Est
autem et hoc in prophetis scriptum Isa. 54. [Jes. 54. 13] et Hieremiae
31. [Jer. 31. 34]: "Et erunt omnis docti a domino". Qur igitur
miramini, quod vobis, propter incredulitatem, mei cognitionem a patre
negari perhibeo, qum etiam prophetae vestri tradant hanc rem a patre
doceri oportere? Quid autem nudius aut apertius dici potest, quam
quod nunc dicam? Dicam tamen, ne quid iustae querimoniae possit
vobis esse reliquum. Quod prius his verbi extuli [Joh. 6. 37]: "Quod
dat mihi pater, ad me venit"; aut istis [Joh. 6. 44]: "Nemo potest
venire ad me, nisi pater meus traxerit illum", nunc aliis sed liquidioribus
sic accipite [Joh. 6. 45]: "Quicunque audivit a patre ac ab eo
didicit, is venit ad me" tanquam ad unicam salutis ancoram. Non
quod patrem quisquam viderit [cf. Joh. 6. 46], ne forte et has voces,
audire et discere, ad sensus potius quam ad mentem, hoc est: internam
illustrationem, referatis. Nemo unquam vidit patrem [cf. Joh.
6. 46], quamvis ille intus operetur, ut, quae ille vult, audiamus et
discamus, nisi is, qui est a deo: hic vidit patrem. Dico ergo vobis,
tam vere vere, quam plane plane, quod [Joh. 6. 47]: "Qui fidit me,
habet vitam aeternam". Nunc habetis summam huius meae doctrinae,
imo summam totius mihi demandatae legationis, videlicet, quod [Joh.
6. 47 f.]: "Qui fidit me, habet vitam aeternam. Ego sum ille panis
vitae", cuius naturam ab initio huius sermonis exposui. Nemo negat
maiores nostros in eremo manna edisse; at illi mortui sunt [cf. Joh.
6. 49]. Qui vero hunc panem manducat, me scilicet, hoc est: qui me
fidit, habet vitam aeternam. "Panis iste est, qui de coelo descendit,
ut qui ex eo edat, non moriatur [Joh. 6. 50]".
[II.] Videndum est hic obiter, quod Christus nobis ea parte
salutaris est, qua de coelo descendit, non qua ex illibatissima quidem
virgine natus est, tametsi secundum eam pati ac mori oportuerit; sed
nisi deus simul fuisset, qui moriebatur, non potuisset toti mundo
salutaris esse. Est ergo haec secunda nota, quod Christus hoc
capite per "panem" et "edere" nihil aliud, quam "euangelium" et "credere"
intelligit, quod, qui credit eum pro nobis immolatum eoque
nititur, vitam habeat aeternam; et quod prorsus non loquitur de sacramentali
esu. Nam ut hanc sententiam magis ac magis declaret, iterum
ait [Joh. 6. 51]: "Ego sum panis vivus, qui de coelo descendi.
Si quis edat ex isto pane, vivet in aeternum". Sed ne diutius vos
suspendam, brevibus exponam, quid causae faciat, quod ego toti
mundo sim salutaris, aut qua via hoc fiat, audite [cf. Joh. 6. 51]: "Panis,
de quo multa loquor, quem et vobis daturus sum, caro mea est,
quam ego pro mundi vita expendam".
[III.] Est ergo haec tercia indubitata nota, quod Christus hic
non loquitur de sacramentali esu; nam hactenus tantum est nobis
salutaris, quatenus pro nobis mactatus est; at secundum carnem mactari
tantum potuit, et secundum divinitatem tantum salutaris esse. Sic
ergo Christus est animae cibus, quod ea, dum videt deum filio suo
unigenito non pepercisse, sed in contumeliosam mortem tradidisse, ut
nos vitae restitueret, certa fit gratiae dei salutisque. Neque hic quisquam
velit argutus esse, quod carnem suam dixit pro mundi vita expendi,
ut hinc colligere audeat Christum secundum humanam naturam
tantum esse omnibus salutarem. Dicat enim ipse carnem suam impendi
pro mundi vita: caro ergo vivificet. Nam, ut deus et homo
unus est Christus, ita fit, ut, cum iuxta carnem caesus sit (quis
enim deum posset occidere?), ac mors eius nobis vita facta sit, ut
propter naturarum unitionem et communicationem alteri nonnunquam
tribuatur naturae, quod totius Christi est. Post istum ergo sermonem:
"Panis, quem ego dabo, est caro mea, quam pro vita mundi
expendam" [Joh. 6. 51], nihilo facti sunt Iudaei doctiores propter incredulitatem
et contumax odium. Non enim capiebant mentem verborum
Christi, quod non esus, sed caesus nobis esset salutaris. Sic enim
mentem human%/am reddi certam misericordiae dei, quum videt eum filio
suo non pepercisse [cf. Röm. 8. 32] etc. Murmurant ergo, quanto erant
imperitiores, tanto audacius et impotentius, per indignationem dicentes
[Joh. 6. 52]: "Quomodo potest iste nobis dare carnem suam ad edendum?",
haerebant enim aduc in carne, quae ante oculos adstabat. Unde
non immerito horrebant, quamvis theologi nostri nihil horreant. Christus
ergo, cum videret se nequicquam omnia tentare, ut in cognitionem
sui traheret, sic cum eis egit, quomodo Isaias aliquando 6. cap.
iussus est agere. Ubi sic loquitur dominus [Jes. 6. 9f.]: "Vade et dices
populo huic: Audite audientes, et nolite intelligere; et videte visionem,
et nolite cognoscere. Excaeca cor populi huius, et aures eius aggrava,
et oculos eius claude, ne forte videat oculis suis, et auribus suis audiat,
et corde suo intelligat, et convertatur, et sanem eum". Cum,
inquam, videret Christus se nihil proficere, ignorationem eorum amplius
degravat, quemadmodum Mat. 13. [Matth. 13. 13-17] suis etiam
verbis docet. Inquit ergo, qum tam odiose de se loquerentur [Joh.
6. 53-55]: "Amen, amen, dico vobis, quod, nisi edatis carnem filii hominis
et bibatis eius sanguinem, non habebitis vitam in vobis ipsis.
Qui edit meam carnem et bibit meum sanguinem, habet vitam aeternam,
et ego resuscitabo eum in ultimo dic. Nam caro mea vere est
cibus, et sanguis meus vere est potus". Caro, inquam, Christi, quatenus
in mortem tradita est, pro liberatione nostra; et sanguis, eo,
quod fusus est, pro ablutione nostra; ut in superioribus manifeste
liquet. Cum enim nollent mysticum sermonem capere, quem tamen
sic expediverat, ut nihil desiderare debuissent, potentius eos ferit ac
caeciores facit. Sic enim isti merebantur, et sunt haec iudicia dei.
[IV.] Unde et supra haec omnia addit [Joh. 6. 56]: "Qui edit
carnem meam, et bibit meum sanguinem, in me manet, et ego in illo".
Haec incredulis ad obstinationem dicuntur, piis autem ad informationem.
Et est quarta nota, qua perspicitur Christum hic de sacramentali
esu non loqui (sunt enim, proh dolor, innumeri, qui sacramentaliter
edunt et bibunt corpus et sanguinem Christi, neque tamen
in deo sunt, neque deus in ipsis, nisi qua ratione in elephanto est et
pulice); sed de esu fidei: Qui enim credit se traditione Christi
liberatum, et sanguinis eius effusione ablutum, is haud dubie in deo
manet. Nam omnem fiduciam tuto in filium dei iactat, nec alio spes
suas dirigit; non enim aliud bonum sitire potest, qui summo iam fruitur
(dico autem quatenus viatoribus frui congruit, non quatenus de usu et
fruitione theologi loquuntur; fruuntur enim pii deo, dum hic sunt:
quamvis istud sit omnibus ignotum, quorum mentes amore dei non
flagrant). Et contra, deus in eo manet. Non enim (ut ipsis Christi
verbis patuit [cf. Joh. 6. 44]) quisquam Christo accedit, nisi quem pater
trahit; qui ergo a patre intus docente discit, in eo nimirum deus est;
ac simul, qui in Christo manet, in eo manet et Christus. Nam "in
Christo manere", est: per amorem, quod se pro nobis exposuit, deo
firmiter adhaerere; sed "amor deus ipse est", 1. Io. 4. [1. Joh. 4. 8].
"Qui ergo in amore dei manet, deus in eo est, et ipse in deo" [1. Joh.
4. 16]. Sed amor fidem sequitur intellectus ordine. Fides ergo, qua
Christi gratia nitimur, est, per quam in deo manemus, et ipse in
nobis. Hunc esse sensum probant Christi verba, quae sequntur
[Joh. 6. 57]: "Quemadmodum misit me vivens pater, et ego propter
patrem vivo, sic et is, qui edit me, vivet propter me". Misit me
pater, inquit, unde et eius voluntati in omnibus pareo; sum enim patris
filius. Sic nimirum et hi, qui me edunt, hoc est: qui me fidunt, se
ad exemplum meum formabunt. Frustra edetis, hoc est: frustra vos
credere simulabitis, nisi et vitam immutetis. Mundum veni non modo
redimere, sed etiam mutare. Qui ergo me fidunt, ad meum exemplum
se transformabunt. Hic est panis, qui de coelo descendit, quod ipso
effectu declaratur: Qui enim hunc panem manducat, vivet in aeternum;
qui corporeum edit, non itidem. Quod hinc vobis liquet, quod patres
vestri manna desuper veniens ederunt, sed mortui sunt. Non potest
ergo ullus corporeus cibus efficere, ut quis in aeternum duret. Offendit
hic sermo non eos modo, qui Christum odio habebant, sed suorum
etiam quosdam discipulorum. Qui, ut nihil incivilius committerent,
dicebant [Joh. 6. 60]: "Durus est hic sermo; quis potest eum audire?"
in carne visibili non minus aduc haerentes quam adversarii eius. Iesus
ergo cognito, quod de hoc murmurarent etiam discipuli quidam, dixit
eis [Joh. 6. 61f.]: "Anne hoc vos scandalizat? Quid ergo (intellige: dicetis
vel sentietis, aut aliquid simile), si videatis filium hominis ascendere
eo, ubi prius erat?" Non capitis meum sermonem, quia non
creditis filium dei esse. Quid autem dicetis, qum me videbitis meis
ipsius viribus in coelum ascendere? Nonne tunc filium dei esse confiteri
coget res ipsa? Propterea non fiditis me, quia non creditis me
filium dei esse. Quod autem non creditis, in causa est, ut quicquid
dicam, non intelligatis. Ego vos ad superna per similitudines et lepidas
allegorias allevo, vos autem incredulitatis pondere ad ima semper
subsiditis. Spiritalis res est, de qua loquor, non geritur rebus corporeis,
sed spiritus spiritum docet. Spiritus, inquam, dei miserum
hominis spiritum dignatur ad se trahere, sibi iungere, alligare ac prorsus
in se transformare. Ea res mentem pascit, laetificat, certamque
salutis reddit. Quod quid aliud est quam animae cibus? Aut qua
similitudine commodius exprimi potest quam cibi? Ut enim ieiunus
stomachus defluente cibo gestit, quo deinde absumpti spiritus, absumpti
calores et vires instaurantur; sic ieiuna mens, cum se deus ei
adperit, prae gaudio gestit, et in diem magis ac magis augescit,
roboratur, inque formam dei transformatur, donec in virum perfectum
adolescat. Spiritualis ergo cibus est, de quo loquor. Solus enim
spiritus eum dat, qum solus mentem ad se trahat et reficiat. Imprudenter
nimis cogitatis, qum putatis me de ista carne loqui, quae
venis et nervis alitur et constat. Ea non prodest quicquam. Quamdiu
sine intellectu estis [cf. Matth. 15. 16]? Clare dico vobis, quod
tam abest, ut de corporea carne aut essentiali corpore loquar, ut
palam tester meam carnem nihil poenitus prodesse.
[V.] Atque haec est quinta et disertissima nota, qua deprehendimus
Christum hic nullo pacto de eucharistiae sacramento loqui;
neque hoc solum, sed his verbis tanquam lege caveri, ne unquam de
corporea carne quicquam somniemus. Qum enim Christus dicat,
non quicquam prodesse [cf. Joh. 6. 63], non debet humana temeritas
unquam de ea edenda disputare. Quod si occurras, alium aliquem
sensum esse oportere (nam caro Christi non nihil prosit, cum ea
simus a morte redempti), respondemus: Caro Christi omni modo
plurimum imo immensum prodest, sed, ut diximus caesa, non ambesa.
Caesa nos servavit a caede, sed comesa poenitus nihil prodest. Veritas
dixit; aliter se habere nequit res. Nam Iudaei de edenda non
immolanda carne disputabant, quo et Christi sermonem tendere necesse
est. Quantumcunque ergo theologi de essentiali Christi corpore,
aut corporea carne disputent, nihil unquam obtinebunt, quam quod
se ipsos produnt stupidiores, sed audaciores esse Iudaeis contra
omnem diligentiam ac benignitatem salvatoris. Iudaei enim, cum
semper haererent ad visibilem carnem, Christum potius deserebant,
quam benigne docentem vellent intelligere, quamvis ipse, quod amantem
magistrum decet, errorem aperte ostendit, ne in eo pereant; dicitque
carnem, quam ipsi spectabant, prorsus nihil prodesse. Theologi autem
nostri perinde faciunt, ac si dicerent: O Iesu, non est opus hac declaratione,
nos recte capimus sententiam. Intelligimus enim, quod de carne
visibili manibusque tractabili loqueris; eam nos oportet edere, si modo
salvi esse cupimus. Tu, qui corda et cogitationes hominum nosti [cf.
1. Chron. 28. 9], frustra fuisti prudens, qum dixisti carnem nihil prorsus
esse utilem; nam nos, qui sumus in nostro regno potentiores quam tu,
facile vincemus, ut omnes cogantur disertis etiam verbis confiteri, se
carnem tuam edere; ac simul qum edunt, etiam sensu percipere se
carnem edere et sanguinem bibere. Unde istuc verbi: "Caro non
prodest quicquam [Joh. 6. 63]", tantisper preme, donec videas nos obtinuisse
supra Iudaeorum stuporem (qui ab eo, qui corda omnium
novit, abibant potius, quam adulando simularent se intelligere, quod
ignorabant), ut vulgo confiteantur se intelligere, credere aut sentire,
quod nunquam intellexerunt, crediderunt aut senserunt. Et ecce tibi
hunc Berengarium, quem coëgimus, ut "de consecrat. dist. 2. cap.
[Corpus iuris canonici c. 42, Dist. II, de consecratione], Ego Berengarius'"
habetur, confiteri, corpus et sanguinem Christi post consecrationem,
verum, hoc est: corporeum et essentiale, adesse; et sensualiter
non solum sacramentum, sed in veritate manibus sacerdotum tractari,
frangi et fidelium dentibus atteri etc. Sic et omnes, qui mutire contra
audebunt, huc adigemus. Quod si tu omnino dictum velis: "Caro non
prodest quicquam [Joh. 6. 63]", a te avertemur. Praestat enim, ut a
te recedamus, quam ut compendio questuique nostro decedat. Noli
offendi, bone lector, salsa ista ironia nostra! Videbis paulo post, cur
sic sit qum tam stupido hominum genere agendum, qui etiam sensus
coëgerunt aliud fateri, quam experirentur. Cum ergo Christus adperte
docuisset spiritus esse comestionem, non oris, de qua loquebatur:
carnem enim poenitus nihil prodesse, addit [Joh. 6. 63]: "Verba, quae
ego loquor vobis, spiritus sunt et vita sunt". "Verbum" pro toto
negotio totaque historia et causa Hebraeis accipi, ubique patet in
sacris literis. Luc. 1. [Luc. 1. 65]: "Per omnia montana Iudaeae
vulgabantur omnia verba haec". Unde et Christus hoc loci sic intelligendus
est dixisse: Haec causa, quam vobis exposui, coelestis
spiritus est, ac vitam parit eis, qui se ei credunt. Quod autem pauci
ex vobis eam vel intelligunt vel accipiunt, hinc est, quod magna pars
non credunt.
[VI.] Hic est veluti colophon totius sermonis: Ego euangelium
vobis annuncio, sed vos ei non creditis. Est autem euangelion nihilaliud,
quam ego ipse, quamvis me ab initio verecunde et obscure
exposuerim, ne arrogantiae exemplum ullum aut temeritatis praeberem;
sed dicta oportet, quae pater vult. Dixi ergo me esse, quem patribus
pater pollicitus est, verum animae cibum, salutem certam, et infallibile
spei pignus. Qui ergo me fidit, iam salvus est; nam intra se sensit,
quam primum fiduciam omnem iaceret in me, ut laeta redderetur
conscientia, ut animus a desperatione erigeretur in certam salutis
possessionem.
Extendimus paulo fusius, quam supra, huius 6. capitis, quantum
ad eucharistiam adtinet, argumentum, sed, ut speramus, non infructuose.
Liquere enim hinc posse arbitramur, quod quaecunque hactenus
theologi et iuris pontificii periti ex hoc loco ad eucharistiae
abusum detorserunt, vel audacter vel ignoranter fecisse, unde et illorum
rum autoritas parum debet valere, ubi veritate nixa non est. Quodsi
omnino eam perpetuo tanquam inviolabile scutum obiicias, aliud
non dicam, quam, fidem ipsam hunc huius loci sensum dictare: nisi
ego in fide maxime aberrem, dum inconcusse credo unam ac solam
esse in coelum viam, qum dei filium firmiter credo salutis nostrae infallibile
pignus esse, eoque sic fido, ut nullis huius mundi elementis
hoc est: rebus sensibilibus, quicquam ad salutem indipiscendam tribuam.
Si vero quis me nunc procacius roget: In quem usum tam
anxie hanc Ioannis pericopam exposuerim, respondeo: Ut veritas in
lucem prodiret. Cui si aliqua parte pepercimus, testibus scripturis
hoc manifestum fieri oportet, non cuiusvis adcusatione. In promptu
erat Christum falsis confictisque calumniis apud iudicem adcusare. At
cum iste interrogaret [Matth. 27. 23]: "Quidnam mali fecit?", nulli producuntur
testes, sed minis et clamoribus res agitur. Nisi ergo impiis
Christi hostibus similes fieri volumus, non debemus propter pontificum
autoritatem in innoxiam veritatem, quae Christus ipse est, desaevire.
Si ergo hic germanus est huius loci sensus, non debet ullius autoritas
propendere, non debet omnis caro committere, ut cuiusquam autoritatem
veritati anteponat. Non debet humana sapientia plus valere quam
divina veritas. Quicquid ergo ex isto capite decerptum, sive in legibus
pontificiis, sive apud theologos legitur, sive in templis aut compitis
canitur, alio quam hoc nativo sensu, quem dominus per nos explicuit,
alio detortum est, sic nihil polleat, ut sanctius omnes futurum
fuisse adseramus, si hi, qui hoc admiserunt, nunquam adtrectavissent
puram veritatem, quam quod audacia sua sic contaminarunt. Quid
ergo eorum valebit autoritas, quantum vis magni et excellentes sint?
nam excellentior est veritas. Aliis autem, qui sic prorumpunt: Videris
mihi sentire, quod corporalis caro Christi et sanguis quoque non sint
ibi in eucharistia, sic respondemus: An' hoc de te ipso dicis, an' alii
tibi dixerunt? Si fidelis es, non ignoras, qua ratione salus constet;
ac deinde tantum potest apud te dei verbum, ut de corporea carne
nihil perconteris. Si vero alii tibi dixerunt nos hoc sentire, dico eis
me in hac re sentire, quod sentit ecclesia Christi. Illa ne admittet
quidem hanc quaestionem: An corpus Christi realiter, corporaliter
aut essentialiter sit in sacramento eucharistiae. Qum enim tu haec
elementa mundi adferes, obiiciet hunc umbonem: "Caro non prodest
quicquam [Joh. 6. 63]"; quid ergo de carne disputas? Et si nunc "o
coelum, o terra" clames, quin etiam "stellas et maria", aliud non dicam,
nisi: "Caro non prodest quicquam [Joh. 6. 63]"; qur ergo de ipsa
cariosus rectius quam sollicitus es? Hic ergo murus ahaeneus esto:
"Caro non prodest quicquam [Joh. 6. 63]". I nunc et machinas omnes
a move, katapultas, arietes, vineas et omne telorum genus, tam aberit,
ut convellas, ut ne concutere quidem possis. Aliter ergo de carne et
sanguine huius sacramenti sentiendum est, quam theologi hactenus
statuerint, quorum opinioni omnis sensus, ratio, intellectus et fides
ipsa reclamarunt. Non enim eos audiendos esse arbitror, qui dicere
audent: Ego semper firmiter credidi me essentiale corpus aut corpoream
ac sensibilem carnem Christi in hoc sacramento edere. Quasi
vero, dum sic dicunt, persuadere possint, ut quisquam credat se sentire,
quod non sensit. Cum ergo dicunt, fide constare omnia, ideo
negari non posse; nam firmiter credendum sit, quod sensibiliter percipiamus
corpoream carnem, respondemus: Scimus, quid sit fides,
scimus etiam, quid sit sensus. Tu vero, qum hoc ignores aut nos
ignorare putes, claritati nostrae tenebras inferre niteris. Fides constat
per spiritum dei in cordibus, quam sentimus. Non enim obscura
res est, mentis esse immutationem, sed sensibus non percipimus. Iam
vero veniunt isti, et quandoquidem fidem putant violentam animi nostri
ad quamvis rem etiam disparatissimam conversionem liberam, ideo fide
inconcussa hic credi corpoream sensibilemque carnem adesse perhibent.
Ubi tamen bis falluntur: Primo, quod fidem putant ab hominis iudicio
et electione proficisci. Falluntur ergo hic. Nam tametsi fides sit spes
et fiducia in res quasdam a sensu remotissimas, non tamen constat
nostro iudicio aut electione; sed hae res, quibus adferimus spes
nostras, ipsae faciunt, ut in se spes omnes referamus. Nam si nostra
electione aut consilio fideles redderemur, possent omnes homines propriis
viribus fideles fieri, etiam impii. Cum ergo fides nec a sensu
aut ratione proficiscatur nec in res sensibiles tendat, facile deprehenditur,
quomodo secundo loco errent. Secundo ergo sic errant, quod
fidem ad res sensibiles trahunt, et per istas certitudinem adferre perhibent,
cum nihil sit opus; quae enim sensu percipiuntur, iam fidei
nihil debent. Quod enim videt quis, quid sperat? Sensibilia enim
sunt, quae sensibus adposita sentiuntur. Videamus nunc, quam probe
ista sibi mutuo conveniant: Fide credimus corpoream sensibilemque
carnem Christi hic adesse. Fide creduntur res a sensu remotissimae.
Corporea vero omnia sic sunt sensibilia, ut, nisi sentiantur, corporea
non sint. Disparata igitur sunt: credere et sentire. Attende igitur,
quale monstrum orationis hoc sit: Ego credo me sensibilem et corpoream
carnem edere. Nam si corporea est, fide opus non habet;
sentitur enim. Quae autem sentiuntur, fide non egent; sensu enim
certissima esse sentiuntur. Contra vero: Si credis te edere, iam non
potest esse sensibile aut corporale, quod credis. Nihil ergo aliud
quam portentum dicis. Adde, quod hoc loci perhibebant theologi,
quod sensus etiam ignorabant, puta, panem carnem esse; nam hoc si
fuisset, sensu iudice constitisset, non fide. Fides enim non est de
rebus, neque in res sensui expositas. Nec eos audiendos esse putamus,
qui, dum dictam opinionem non solum rusticam, sed etiam impiam
et frivolam esse vident, sic decernunt: Edimus quidem veram
corporeamque Christi carnem, sed spiritaliter. Nondum enim vident
simul stare non posse, "corpus esse" et "spiritaliter edi". Sic enim
diversa sunt: corpus et spiritus, ut utrumcumque accipias, non possit
alterum esse. Si spiritus est, quod in quaestionem venit, iam certa
relatione contrariorum sequitur, corpus non esse; si corpus, iam certus
est, qui audit, spiritum non esse. Unde corpoream carnem spiritualiter
edere nihil est aliud, quam quod corpus sit, spiritum esse
adserere. Haec ex philosophorum fontibus contra istos adduximus,
qui philosophiam, quam tamen Paulus cavendam esse monet Coloss.
2. [Col. 2. 8], verbi dei magistram ac praeceptorem fecerunt, ut
liquido videant, quam probe nonnunquam placita decretaque sua expendant.
Breviter: Fides non cogit sensum sentire fateri, quod non
sentit, sed trahit ad invisibilia et spes omnes in ista confert [cf. Hebr.
11. 1]. Non enim versatur inter sensibilia et corporea, neque aliquid cum
his commune habet. Age nunc, quid foelicitatis hinc nascatur intellige,
si credas te corpoream sensibilemque Christi carnem edere, aut, ut alii
dicunt, corpoream carnem spiritualiter edere! Fateberis indubie nihil
aliud quam perplexitatem, stuporem, et, ut libere dicam, suspicionem
de aliis quoque certissimis sanctissimisque fidei rebus hinc provenire.
Cum tamen bellissimi homines interim dicerent hanc portentosam
sensibilis corporeaeque carnis comestionem fulcimentum esse fidei, et
nonnunquam pro miraculo adferebant, quod tamen nemo sentiebat.
Quis, quaeso, similia ludibria unquam commentus est, atque hoc in
oculis eorum, qui mente summo ac vero deo adhaerebant? Qui, quam
primum fidem suam relegebant, videbant huiusmodi paradoxis nihil
opus esse. Nam quid promisit unquam deus iis, qui crederent corpoream
carnem hic edi? An' non, qui vere fideles erant, salutem hic
sitam certo sciebant, si misericordia dei niterentur, cuius indubitatum
vel signum vel pignus habemus Iesum Christum, unigenitum filium
dei? Quid ergo putas hoc commentum argutum scilicet, quod solis
verbis constat (nam nulla mens capere potest, sed neque fides ipsum
docet, ut visum est) apud pios valuisse? Nihil hercle! Unde et indubie
factum est, ut, qui vere pii essent, aut hic nihil tale crederent,
aut qum ad credendum urgerentur, mente fugam capesserent, etiamsi
ore confiterentur, sic habere se credere, ut impii adserebant. Quis
enim, cum ad sic portentosa induceretur, non sic fugam dedit: Tu rem
istam non expendas, credas patribus? Et quoties veritatis stimuli dicerent:
Mira res est; quomodo fieri potest, ut hoc credere cogaris,
quod sic habere posse non vides? quodque Iudaei cum non caperent,
Christus spiritualiter docuit intelligi debere, nunc vero isti corporaliter
et sensibiliter fieri perhibent, quod tu tamen nec sentis, nec experiris,
nonne quisque dicebat ad semetipsum: Tibi non licet de his
rebus anxie cogitare? Veruntamen isti sic docuerant fugiendum esse,
quominus veritas illucesceret ac intelligeretur. Qui autem impii
fuerunt, ne Christo quidem fisi sunt. Tam abest, ut illi gratias
agerent pro redemptione nobis impensa. Quid ergo aliud, quam tyrannide
sua nobis obtruserunt, quod etiam impossibile est eos credidisse,
etiamsi sexcenties dicerent? Fides enim donum dei est. Qum
ergo deus hoc nunquam tradiderit, nimirum ad credendum non traxit.
Quod autem non tradiderit, manifestum est, quia caro poenitus nihil
prodest. Adde, quod est multo tum firmissimum tum clarissimum,
quod omnes, ut dictum est, in consideratione huius spiritualis-corporalis
(sic enim inviti loqui cogimur) manducationis mentem avocavimus,
ista maxime causa, quod semper veritas vinceret; attamen frigida
sive meticulosa mens nollet obniti, quod a papa videret diversum praecipi.
Qua hoc ergo causa factum est, cum animum nihil sic oblectet
atque verbi dei commanducatio? Quemadmodum David Psalm. 118.
[Ps. 119. 103] testatur: "Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, super
mel sunt ori meo!" Et iterum [Ps. 19. 9]: "Praeceptum domini lucidum
illuminans oculos". Et [Ps. 119. 105]: "Lucerna pedibus meis
verbum tuum, et lumen semitis meis". Qum, inquam, velamen, quod
iubar Mosaicae faciei temperabat [cf. 2. Mos. 34. 33-35], ademptum
sit, quid causae fuit, qur omnes in consideratione huius manducationis
fugimus? Si enim verbi dei autoritate nixa erat, habebat hanc nimirum
cum reliquis dei verbis communem naturam, ut, quanto magis
tractaretur, tanto clarior ac gratior fieret. Deprehenditur ergo, quandoquidem
fides dulcissima iucundissimaque res est animae, et haec tamen
corporalis sensibilisque manducatio mentem aut gravabat, aut contristabat,
quod ex audacium hominum opinione citius profecta est, quam
ex dei verbo. Quamvis, ut in neminem simus iniquiores, possint quidam
ignorationem culpae suae praetexere propter Christi verba, quae
"consecrationis" dicimus; ea enim palam dicunt panem demonstrantes:
"Hoc est corpus meum", de quibus nunc dicturi sumus.
Confutavimus iam, ut speramus, insulsam istam de corporali carne
opinionem, ubi tamen hoc solum obtinere volumus, quod corporalem
ac sensibilem Christi carnem edi, dum gratias deo agimus, tradere,
non modo impium sit, sed etiam stultum et immane, nisi apud ἀνθρωποφάγους
fortasse degas; liberum interim cuique relinquentes, de
spirituali manducatione utcunque velit sentire, modo Christi, non
suis nitatur placitis, donec ea, quae nos allaturi sumus de verbis
Christi, expenderit. Tum per nos licebit eligere, quod dominus
dabit; nulli enim legem praescribimus.
Testor ergo per deum unum solum omnipotentem, patrem, filium
et spiritum sanctum, qui omnium corda novit, quod quae mox prolaturi
sumus, non alia causa, quam indagandae veritatis proferemus.
Scimus veteris Adami inexplebilem gloriae sitim, qua, si unquam
immodice laboravissemus, fuisset exaturandi occasio a maximis Christiani
orbis principibus iam olim oblata, quam tamen sic pertinaciter
reticebimus, ne, ut quidam solent, deprecando narremus. Scimus iuxta
hoc, quam difficile sit contra omnibus inolitam opinionem prodire. Sic
enim fere Christi cultores sumus, ut nos operae precium fecisse videri
velimus, si acriter externa ista signa defenderimus, quae sacramenta
vocavimus, etiamsi nunquam aut perraro vitam relegamus, et, quod
ruinosum est, fulciamus. Quamvis ista cum primis erat habenda cura,
ut quam proxime accederemus ad archetypum, cuius nomen habemus,
Christi. Periculosa ergo res est in tale discrimen te committere,
ubi tot sis hostes atque eos atrocissimos habiturus. Hic enim quisque
maxime saeviendo videri vult maxime pius esse. Quid ergo facias?
Iubet lex, ut inimici etiam bovem errantem domino suo remittas [cf.
2. Mos. 23. 4]. Et mundum totum si videas errare, non admonebis,
praesertim qum hac nostra tempestate videas tot Hercules incunctanter
prodire, et quicquid perniciose doctum est, prodere? Credidit
coelestis rex multis multa talenta, e quibus quidam diligenter negociantur,
quidam vero desident [cf. Matth. 25. 14-30]. Tradidit et nobis
assem, cuius cura nunquam non urit, continue monens, ne rubigine absumi
patiamur [cf. Matth. 6. 19]. Unde cum alii per immensum scripturarum
pelagus intrepide navigent, quod omnia sint illis firma, malus,
artemon, rudentes, conti, remi, prora, latera, puppis, adferunt immensas
merces undique petitas. Nostra vero cymba, cum sit male sarta, littus
caute legere cogit, ac mercem tenuem cautius vehere. Dabimus ergo
operam, ut quicquid in hac re protulerimus, sic firmum sit ac solidum,
ne facile queat convelli. Oramus autem simul omnes, qui Christo
nomen dederunt, ut ne iudicent, donec causam totam audiverint; iam
aequanimiter feremus, quemcunque calculum tulerint. Nam si nobiscum
sentient, haud dubium est gratos nos futuros esse; si contra
explodent, damnabunt, devovebunt, hoc facient, si modo sapiant,
scripturarum vi. Unde gratiam illis non parvam debebimus; nam nos
ab errore in viam reducent. Sic enim prorsus animati sumus, ut recte
monenti, sed coelesti doctrina, libentissime velimus parere. Quod si
qui clamoribus rem gerent, tam frustra vociferabunt quam Hercules
Hylam. Obsurduimus ad has voces: Haereticum est, erroneum, piarum
aurium offensivum. Toties enim hae voces percelluerunt has aures, ut
callum fecerint. Nemo ergo sic dicat: Quis feret haec? Totus orbis
aliter sentit. Sed sic potius secum reputet, saepenumero factum, ut
universa aliqua gens erraret praeter paucos, quemadmodum Noë tempestate
factum est [cf. 1. Reg. 18. 32]. Et Helias se etiam solum
putabat [cf. 1. Mos. 6. 17f.]; Micheas vero contra universam audaciam
prophetarum turmam verus propheta stabat [cf. 1. Reg. 22. 9-28]. Verissima
quaeque semper fuerunt paucissimis cognita. Sic fortasse ii,
qui de eucharistiae pane aliter, quam vulgo fit, sentiunt, non temere
hoc faciunt. Videbo iuxta Moseos consilium, quid sibi hic ignis velit
[cf. 2. Mos. 3. 3]. Confiteor autem ingenue coram deo meo et domino
Iesu Christo et omni creatura, quod ad hunc sensum verborum
Christi, quem proferemus, propensior sum, quam ad alium istum,
quem hactenus tenuimus, quamvis nihil temere adseram: sed si quis
clariora ac fidei conformiora protulerit, cum multa gratiarum actione
amplexurum polliceor.
Diximus ergo, tam durae sententiae de corporali sensibilique
Christi carne occasionem dedisse ignorationem verborum Christi:
"Hoc est corpus meum" etc., quorum si sensum ex sacris literis expendissemus,
potius quam ex avarissimorum hominum decretis, nunquam
tam imprudenter in multas absurdas quaestiones incidissemus. Debebant
autem ista verba "Hoc est corpus meum" non sic illotis manibus
tractari, ut non prius omnibus scripturae angulis perspectis videremus,
quem sensum ferre possent, quem recusarent. Ut exempli causa in aliis
quoque fieri videmus. Dum quidam hodie tribuunt operibus, quod solius
gratiae dei est, non faciunt hoc citra scripturae autoritatem. Inveniuntur
enim haud pauciora scripturae testimonia, quae operibus tribuunt, quod
dei gratiae est, quam quae soli dei gratiae. Quae ergo sententia nunc
merito vincere debet? Ea, quam fides dictat. Ista vero sic dictat:
Dei opus sumus, ex ipso spiramus, in ipso movemur et sumus [cf. Act.
17. 28], in ipsum tendimus; omnia ergo eius sunt, nos servi inutiles
sumus, qui non sufficimus ad quicquam [cf. Luc. 17. 10], sed omnis
nostra sufficientia ex deo est. Qui hanc sententiam tenent, iam facile,
qum in operum mentionem apud scripturas incidunt, se expediunt.
Vident enim dei gratiae et amiciciae esse, ut nostris operibus adscribat,
quod ipse tamen operatur; imo ipsum opus eius, non nostrum
esse, ac iam per omnem scripturam tuto navigant. Sic et hic loci
faciendum fuit. Posteaquam Christus dixerat Iudaeis: "Caro nihil
poenitus prodest [Joh. 6. 63]" (tantum enim pollet Graecus sermo,
οὐκ ὠφελεῖ οὐδέν); non debuit os ullum de corporea carne ultra loqui
audere. Praesertim cum dilucide videatur Iudaeos ad eandem
corpoream carnem offendisse, et Christum his verbis eorum offensioni
occurrisse, ut nemo quicquam diversitatis in hac quaestione esse,
ne somniare quidem iuste possit. Nihil enim aliud Iudaeos offendebat,
quam quod corpoream visibilemque carnem edi oportere arbitrarentur;
at errori eorum occurrit Christus et dicit carnem poenitus
nihil prodesse, spiritum esse, qui mentem vivificet. Verba se salutaria
dixisse, nempe, quod qui ipso fidat, qui corpus suum et sanguinem
sit pro nobis depensurus, is habiturus sit vitam aeternam. Haec verba
esse brevia, sed vitam ex ipsis et spiritum coelestem respirare. Qur
ergo tam incauti in tam duram sententiam incidimus, qum tam efficax
amuletum haberemus, quod omnia praestigia humani veneficii tam facile
potuit prodere? An' hoc verbum Christi non repagulum est, quod
transilire nec vult nec potest pia mens? An' non est regula, ad quam
omnia alioqui aspera et dura complanat, qui integra in deum fide est?
Quis enim, qui rei caput teneat, nempe, quod, qui Christo fidunt, illis
iam potestas facta sit filios dei fiendi, imo agnoscant se iam per unum
eundemque spiritum et filios esse et haeredes dei [cf. Röm. 8. 16f.] -,
quis horum, inquam, ad haec verba: "Hoc est corpus meum" stupebit
Iudaeorum instar, qum tam aperte Christum audiat dicere: "Caro
non prodest quicquam [Joh. 6. 63]?" Sic, o clementissime ac iustissime
deus, ubi tibi fidere cessamus, in tenebras incidere permittis, ut etiam
in medio sole caecutiamus et palpitemus, haud aliter quam solent, qui
oculis capti sunt. Nam si fides integra fuisset, has tenebras haud secus
propulisset, atque sol iste visibilis noctem dissipiat. O impervestigabilia
iudicia tua [cf. Röm. 11. 33]! Ut enim decuit iusticiam tuam perfidos
nos hac caecitate percutere, ita et clementiam decuit oculos nostros
rursum adperire et ad claram lucem, ut aquilas pullis suis facere per
hibent, surrigere, ut, qum lucem nos ferre posse experti simus, iam et
hoc beneficium agnoscamus, quod ad lucem nostris viribus nunquam
adperire oculos potuissemus, nisi tu, qui vocas etiam ista, quae nondum
sunt [cf. Röm. 4. 17], nos in admirabile lumen tuum adduxisses.
Cogunt ergo dicta Christi verba: "Caro non prodest quicquam
[Joh. 6. 63]" omnem intellectum in obsequium dei [cf. 2. Cor. 10. 5], ut
iam ista "hoc est corpus meum" nulla ratione vel possis vel debeas de
corporea carne aut sensibili corpore intelligere, ut patuit. Videndum
ergo iam erit, quemnam sensum habere oporteat; nam (ne hoc praetereamus)
nihil potest inepta ista obiectio: Qur non potius ista verba
"caro non prodest quicquam" cogimus ad praescriptum horum: "Hoc est
corpus meum", ut illa potius dicamus ad horum normam esse aequanda,
quam haec ad illorum vim adaptemus? Primum enim clarissima
sunt, quae Christus illic agit, ut allegoricum sensum tam ex antecedentibus
quam sequentibus, aut symbolicum poenitus nullum adserere
quisquam possit. Deinde, quod fides eum sensum germanum
esse videt, quem verba prae se ferunt. Quis enim credet Christum
suos in istas tenebras detrusisse, in quibus Iudaeos non est passus
permanere? Lux est Christus, lux est euangelium. Quis nunc credat,
nos ad ista cogi, a quibus Iudaei, ne abhorrerent, abducti sunt?
Postremo, quod sensus hic non sic obstrepunt et tumultuantur, atque
dum fides audet se dicere credere, quod corporea caro edatur. Persuaderi
enim nequeunt sensus, ut se sentire dicant, quod nullo pacto
sentiunt; nam alioqui aegre permittunt fidei ista credere, quae ipsi
non experiuntur, etiamsi eis nihil imponatur supra leges suas et naturam.
Nunc autem qum haec ficta fides, quae sic de sensibili carne
statuit, sensibus etiam invitis obtrudat, ut praeter omnem ipsorum
legem cogantur confiteri, sentire, quod non sentiunt, perpetuo non
obtemperant; et si tyrannide premas ac vi, ut inviti cogantur confiteri,
quod non sentiunt, perpetuo tamen reclamant. Sed nunc redimus.
Videndum, inquam, quis sit nativus horum Christi verborum sensus;
nam corporeum istum ac grossum habere nequeunt. Prodierunt hac
nostra tempestate, qui dicerent symbolicum sensum in ista voce "hoc"
deprehendi oportere, quorum ego fidem commendo, si modo ficta non
est. Deus enim intuetur cor, nos ex facie iudicamus miseri [cf.
1. Sam. 16. 7]. Commendo ergo magnopere illorum fidem, non qua
nimis imprudenter haec verba tractare audent, sed qua viderunt consistere
nequire, ut hic corpoream carnem intellegamus. Veruntamen
cuius Carybdis metus eos ad hanc Scyllam offendere coëgerit,
nunc non dicam; nihil enim ad hanc rem. Cum ergo sic legunt, cum
apud euangelistas tres, tum apud apostolum Paulum: "Accepit Iesus
panem, et, cum egisset gratias, fregit et dixit: Accipite, edite! Hoc
est corpus meum"; contendunt hic demonstrationem variari, sic ut
istud pronomen "hoc" non demonstret panem, quem acceperat, fregerat
et porrexerat, sed ipsum sensibile Christi corpus. Estque eorum
haud dubie sententia (nam nos praeter unum libellum atque eum
tenuem nihil eorum legimus), quod Christus voluerit discipulis
ostendere hoc suum corpus istud esse, de quo prophetae multa praedixerunt,
quibus videlicet modis tractandum esset. Quorum sententiam
vel maxime iuvaret, quod Ioan. 6. [Joh. 6. 51] sic praedixerat Christus:
"Panis, quem ego dabo, caro mea est, quae pro mundi vita
expendetur". Posset enim hic dici: Ecce hoc ipsum corpus, quod
admodum nuper praedixi pro vita mundi mactari oportere! Iamiam
rapietur ad aram. Sed absit metus et cunctatio! Adsum, me ipsum
exhibeo. Ac ne in errorem ullum possitis incidere, puta, quod dei
filius sim, credere me non istud corpus mactationi impensurum esse,
sed aliud quoddam subito conflaturum, quod angelos fecisse saepenumero
visum est - ne, inquam, ut est humanae inventionis audacia,
putetis me aliud pro isto corpore daturum, aperte ac dilucide vobis
dico, me hoc, quod coram videtis, corpus esse traditurum pro mundi
redemptione.
Bona ergo istorum venia dicam, quod sentio, quodque rem ipsam
esse clarissime videbimus. Si ad hunc modum vocem istam "hoc"
in Christum retorquebimus, frigebit omnis actio; quae tamen usque
adeo anxie ab omnibus perscripta est, ut impium sit eam frustra
putare tam diligenter expressam esse. "Accepit Iesus panem, benedixit,
gratias egit, fregit deditque discipulis, dicens: Accipite et comedite:
Hoc meum corpus tradetur pro vobis". Quid enim opus fuit
tanto adparatu, quem euangelistae sic prosequti sunt, ut usque in
hodiernum diem, quoties haec verba audimus, iam Christum ipsum
videre putemus agere ac loqui omnia? Quid, inquam, Christus tanto
adparatu opus habuit, si nihil aliud volebat dicere, quam corpus hoc
suum iam inter, ut dicitur, sacrum ac saxum stare? An' iubet, ut edant
more hospitalium hominum, cum iam caenati essent, ut sit sensus: Este
bono animo, ac laeti edite? Quorsum ergo adtinet: "Benedixit, gratias
egit, fregit, dedit?" An' non edebant, nisi ipsis Christus divisisset,
dedisset? Cogimur ergo hic omnem et actionem et sermonem amittere,
quod impiissimum esto, aut plane confiteri, quod hoc ipsum, quod
Christus tanta diligentia maiestateque dabat corpus suum symbolicum
esse. Nec obstat, quod "panis" tam Graecis quam Latinis masculini
generis est, "corpus" autem neutrius. Nam huiusmodi locutiones
innumeras audies in omni fere lingua, quibus ab artificio ad materiam
transitur, ut: Accipe hunc craterem, hoc enim purissimum aurum est
inter omnia regia vasa. Ecce, ut hic "crater" masculinum artificium
significat, aurum vero materiam. Arte enim confit crater, aurum materia
est, ex qua fit. Reditur ergo ab artificio ad materiam, ut utriusque
rei precium cognoscatur. Unde isto argumento veteri opinioni
potius arma praeberentur, quam extorquerentur, si in hanc egritudinem
verborum pugnae inciderimus. Dicent enim isti carnivori: Ecce, hic
transitur ab artificio, pane videlicet, ad materiam, nempe: corpus; ut
sit sensus: Iste panis, quod ad materiam adtinet, est ipsum corpus
Christi. Quamvis hic impostura fieret, quod ideo dicimus, ne quis
fortasse rem ad eum, quem diximus, modum tentet. Nam in communibus
locutionibus ab artificio reditur ad materiam, quam artificum
manus adprehenderat, ut in ea operaretur. Unde hic a pane redire
oporteret ad farinam, ac dicere: Hic panis farina est. Quae tamen
ut sunt argutula, et perinde minime solida, non in eum usum diximus,
ut quicquam roboris in eis locemus, sed solummodo, ut ostendamus
huiusmodi locutiones in omni plane lingua inveniri. Quo deinde adparet
infirmum esse argumentum, quod a mutatione generis captum
fuit. Tercio loco, cum subdit Christus: "Hoc facite in meam commemorationem
[Luc. 22. 19, 1. Cor. 11. 24]", quid hic, quaeso, in eius
commemorationem facere iubentur? Si dicas "edere", obiiciemus nos:
Quorsum ergo abiiciemus ista verba: "Hoc est corpus meum", quae
interposita sunt? An non videtur vehementer esse violentum, qum
omnis tum actio tum sermo, qui haec verba antecedunt, similiter qui
mox sequntur, hoc clare agunt, ut, quod praebeatur ad edendum,
corpus Christi sit, quamvis symbolicum; et quod fieri iubetur in commemorationem,
causam omnem comestionis exprimat? - nonne, inquam,
violentum esse videtur haec verba, quae in medio sita sunt,
alio torqueri? Videtur omnino: Non enim sic vis est facienda verbis,
etiam ubi fides alium esse sensum non ambigit.
Difficultas ergo universa non in isto pronomine "hoc" sita est,
sed in voce nihilo, quod ad elementorum numerum adtinet, maiore,
puta in verbo "est". Nam ea in sacris literis non uno loco pro
"significat" ponitur. Audio, ut hoc primo loco dicam, Viclevum
olim et Valdenses etiam hodie in hac esse sententia, ut "est" hic
sit positum pro "significat", quorum tamen ipse fundamenta scripturae
non vidi. Fieri enim potest, ut recte quidem sentiant, sed, quod
recte sentiunt, non recte muniant. Quae fortasse causa fecit, ut
eorum sententia pro impia sit damnata. Nos enim, ut per gratiam
dei multis pugnis cum multis de scripturarum sensu manus conseruimus,
experti saepe sumus quosdam, etiam dum recte quidem sentirent,
causam tamen deserere, ac aliis tradere coactos esse, quod, quae
recte sentirent, non probe firmarent. Unde has voces nihil veriti:
"Viclevianus est, Valdensis est, haereticus est", eos scripturae
locos adducemus, in quibus negari non potest hanc vocem "est",
omnino pro "significat" esse positam. Post evidenter probabimus
etiam hoc loco "est", pro "significat" oportere accipi. Illud his
testimoniis patebit. Gen. 41. [1. Mos. 41. 26] dicit Ioseph somnii
Pharaonis interpres: "Septem boves pulchrae, et septem spicae
plenae, septem ubertatis anni sunt, eandemque vim somnii comprehendunt".
Quid quaeso? An ne septem crassae boves septem anni
sunt? Minime, sed quas ille viderat, septem annos fertiles portendebant,
quae verborum vis negari a nemine nisi stupido potest. "Sunt"
ergo hic citra controversiam pro "significant" positum est. Paulo post
sic sequitur [1. Mos. 41. 27]: "Septem quoque boves tenues atque macilentae,
quae ascenderunt post eas, et septem spicae tenues, et vento
urente percussae, septem anni venturae sunt famis" etc. Ecce iterum
"sunt" pro "significant" esse positum. Iam ad novum instrumentum
venimus, Lucae 8. [Luc. 8. 11], quum Christus per parabolam seminis
in terram cadentis varietatem verbum dei recipientium significasset, ac
discipuli hoc minus intelligerent percontarenturque, quidnam hac parabola
vellet, sic tandem disseruit: Semen, de quo videlicet iam multa
audierant, "semen, inquit, est verbum dei". At nullum semen est
verbum dei, sed hac voce significabat verbum dei. Hic ergo iterum
"est" ponitur pro "significat". Paulo post [Luc. 8. 14]: "Quod autem
in spinas cecidit, hi sunt" etc., id est, quod autem dixi in spinas cadere,
hos significat etc. Et paulo post [Luc. 8. 15]: "Quod autem in
terram bonam, hi sunt" etc., id est: hoc autem semen, quod in terram
bonam cadere dixi, hos significat. Sic Mat. 13. [Matth. 13. 1-23] in
eadem parabola "est" pro "significat" ponitur, quamvis sermo sit paulo
alienior. Eodem loco, qum parabolam superseminati lolii explicat, sic
ait [Matth. 13. 38]: "Ager est mundus". Porro ager non est mundus,
sed mundum in hac parabola significabat. Ibidem [Matth. 13. 38]:
"Bonum vero semen, sunt filii regni"; hoc est: bonum semen significat
portenditque filios regni. Ibidem [Matth. 13. 38]: "Zizania vero sunt
filii mali", hoc est: symbolum sunt impiorum aut malorum. Ibidem
[Matth. 13. 39]: "Inimicus autem, qui seminavit ea, est diabolus", hoc
est: significat cacodaemona. Ibidem [Matth. 13. 39]: "Messis vero consummatio
saeculi est; messores autem angeli sunt". Ubi utrobique
tam est, quam "sunt" pro: "significat" et "significant" sunt posita.
Satis testimoniorum productum esse arbitror, quibus probemus "est"
et affinia eius pro "significat" esse posita. Sed quoniam audimus
quosdam indignius prorumpere: "Si sic verbum quodlibet cogemus
quaelibet significare, nihil erit integrum in sacris literis; dabitur enim
licentia impiis quaeque in quaevis detorquendi", operae precium est,
ut illis paulo suavius respondeamus, quam ipsi obiiciunt. Quis ergo
ignorat nullam poenitus esse vocem, quae nativo solo non aliquando
eximatur et peregrino inseratur, ubi longe maiore in precio habetur,
quam si in domestica terra, hoc est: in proprio usu, permiseris? Qui
mos Hebraeis prae caeteris peculiaris est, ut per omnem Christi
sermonem, etiam in peregrina lingua descriptum, apertissime patet.
Accipe quamlibet contemptum vocabulum "stercus". Qum nunc
Christus Lucae 13. [Luc. 13. 8] colonum pro deside arbore intercedentem
facit, qui se stercora circumpositurum recipit, quomodo
lepidius potuit clementem verbi ministrum significare? Cuius indubie
est languidos quosdam omni arte fovere, dominoque adsiduis precibus
commendare, ne pro eorum meritis iudicet. Aliam accipe "lapis".
An' non honoratiore loco stat haec vox, qum Christum lapidem
significat [cf. Matth. 21. 42], quam qum saxum iners in agro surgens,
aut etiam in aedificio constitutum? Sic et verba. An non Paulus
hoc verbo "currere" magnifice est usus, cum Galatis dicit [Gal. 5. 7]:
"Currebatis bene", pro: recte incedebatis ac sedulo? Salvator vero
noster, qum dicit [Joh. 10. 9]: "Ego sum ostium", num ostium erat,
sed iuxta horum impatientiam, qui verborum vocumque tractum nolunt
admittere ostium esse oportet. Num ergo ligneum, saxeum, eburneum
aut corneum, ut est apud Plinium et Homerum? "Ego sum via
[Joh. 14. 6]", "ego sum vitis [Joh. 15. 5]", "ego sum lux [Joh. 8. 12]"
etc. nobis invitis obtinent, ut aliam ipsis significationem permittere
cogamur. Num enim vitis est? Sed in morem se vitis habet. Non
igitur tam inepte quiritandum est: Prospicite cives, vestra res agitur,
amittetis vestrum sermonem; qum ne quotidiano quidem sermone citra
metaphoras et metalepses uti commode possimus. Fide igitur magistra,
videbimus, in qua quaeque significatione debeamus accipere; nam alioqui
indignam rem prorsus tum Christo, tum nobis faceremus, qum
eum apud Ioannem agnum aut arietem [Joh. 1. 36, 21. 15-17], apud
Lucam [Luc. 15. 23] vero saginatum vitulum intelligeremus. Qum
ergo dicit [Joh. 15. 5]: "Ego sum vitis", nihil aliud dicit, quam: ego
me erga meos vitis in morem habeo. Quis vero hic tumultuabitur?
Quis indignam rem fieri queretur? Sic et hoc loco fides consulenda
est, quae si dictat in isto sermone: "Hoc est corpus meum", hoc verbum
"est" in nativa significatione mittendum esse, omnino fidei parendum
est" ac nihil poenitus ab his metuendum, quos videmus per impietatem
audere omnia. Piis enim, utcunque saeviant, e manibus
veritatem extorquere nequeunt. Sin autem fides hunc sensum tolerare
nequit, quemadmodum superius rationibus etiam multis patuit, et hoc
verbo: "Caro non prodest quicquam [Joh. 6. 63]", unice ac fermiter
patet, erit omnino huius verbi hoc loci alia significatio, quicquid tandem
aut indocti aut impii clament. Ponitur ergo nostro iudicio hoc
verbum "est" hic pro "significat". Quamvis hoc iudicium non nostrum,
sed aeterni dei sit. De nulla enim re gloriari possumus, quam non
fecerit in nobis Christus, Rom. 15. [Röm. 15. 18], superiusque satis
sit probatum, quod, quandoquidem fides ab invisibili deo sit, et ad
invisibilem deum tendat, ac prorsus res sit ab omni sensu alienissima.
Et, quod quicquid corpus est, quicquid sensibile, fidei obiectum
esse nulla via potest. Unde quum dicimus, nostro iudicio sic
capi hoc verbum isto loco, propter infirmos quosdam sic loquimur,
non quod haec sententia possit ullis scripturae locis veraciter convelli.
Aut enim reiici oportet: "Caro non prodest quicquam [Joh. 6. 63]",
quod tamen impium esset dicere ("facilius est enim coelum et terram
transire, quam de verbo dei unum apicem [Luc. 16. 17]"), aut hunc
unum solum ac simplicem sensum esse.
Videndum ergo nunc est ante omnia, ut omnia quadrent, si ad
hunc modum "est" pro "significat" ponamus. Et qum probe quadrabunt,
simul probatum erit, quod etiam hoc loco "est" pro "significat"
accipi oporteat, quod secundo nos probaturos receperamus. Sic ergo
habet Lucas [Luc. 22. 19], quo ex euangelistis contenti erimus: "Et
accepto pane gratias egit, fregit et dedit eis, dicens: Hoc significat
corpus meum, quod pro vobis datur: Hoc facite in meam commemorationem".
Vide, o fidelis sed absurdis vincta opinionibus anima, ut
hic omnia quadrent, ut nihil aut violenter auferatur, nihil addatur,
sed omnia sic quadrent, ut mireris te non semper hanc vidisse sententiam;
ac multo magis mireris, hoc belle concinnatum huius sermonis
corpus tam audacter a quibusdam discerptum esse. "Accepit panem,
gratias egit, fregit et dedit eis, dicens". Ecce, ut hic iam nihil hiat!
"Hoc", quod scilicet ad edendum praebeo, symbolum est corporis mei
pro vobis traditi, atque hoc, quod nunc facio, in meam commemorationem
posthac facietis. An' non iste sermo: "Facite hoc in meam
commemorationem", palam indicat hunc panem edi debere in eius
commemorationem? Caena igitur dominica, ut eam Paulus adpellat
[cf. 1. Cor. 11. 25 f.], mortis Christi commemoratio est, non peccatorum
remissio; nam ea solius mortis Christi est. Ait enim: Hoc,
quod nunc edere ac bibere iubeo, symbolum vobis erit, quo omnes
utemini simul manducando et bibendo, tunc, qum mei commemorationem
facietis. Quam commemorationem Paulus 1. Cor. 11. [1. Cor.
11. 26] ne quid ad germanum sensum deesset, cum utrobique tam ad
panem quam ad potum dixisset: "Hoc facite in meam commemorationem
[1. Cor. 11. 24]", sic expressit: "Quotiescunque enim ederitis panem
hunc - symbolicum scilicet (nam carnem nemo adpellat omnium) -,
et hoc poculum biberitis, mortem domini annunciate, donec veniat".
Quid vero est: annunciare mortem domini? Praedicare nimirum, gratulari,
laudare, quemadmodum et Petrus dixit 1. ca. 2. [1. Petr. 2. 9]:
"Ut virtutes annuncietis eius; qui vos e tenebris vocavit in admirabile
lumen suum". Monet ergo Paulus hanc commemorationem mortis
Christi, usque ad finem mundi, quando Christus rediturus est, et
iudicio decreturus cum humano genere, sic fieri debere, ut mortem
domini annunciemus, hoc est: praedicemus, laudemus ac gratias agamus.
Hinc enim Graeci "eucharistiam" adpellarunt.
Nunc ad poculi verba veniemus, quibus haec sententia clarius
deprehenditur. Sed prius hoc admonebimus "poculum" pro "potu"
accipi, continens pro eo, quod continetur. Sic ergo habet [Luc.
22. 20]: "Hoc poculum, illud novum testamentum in meo sanguine, qui
pro vobis funditur" etc. Hic explorabimus singula. "Poculum" dictum
est: illud novum testamentum. Scimus articulum ἡ hoc loci tantum
valere, quantum "est", quemadmodum et Hebraeis hif et hu [הִיא et הוּא];
nam et Paulus 1. Cor. 11. [1. Cor. 11. 25] tam articulum posuit, quam
ipsum verbum "est": ἡ καινὴ διαθήκη ἐστίν: "Illud novum testamentum
est". Ne quicquam scilicet nobis deesset, aduc tamen maluimus
dicere "illud", ne uspiam pateret calumniae, quod dicimus. Quid
ergo? An' poculum hoc novum testamentum est? Certe est. Veritas
sic habet; at testamentum hoc novum vim alibi non habet, quam in
morte et sanguine Christi, imo mors et sanguis testamentum ipsum
sunt. Quod si poculum testamentum est, colligitur, quod poculum hoc
sit verus ac sensibilis sanguis Christi; nam is pro nobis fusus testamentum
sanctificavit, firmum ac ratum reddidit. Dissentiemus et hic
a magnis viris, quamvis non ipsi dissentiamus, sed res ipsa. Quanti
enim referret, si ipsi quam longissime dissentiremus, cum tamen res
aliter haberet? Accipitur ergo hic "testamentum" abusive pro "signo",
aut "symbolo testamenti", quemadmodum instrumenta dicuntur testimonia;
qum tamen nec spirent nec loquantur, sed signa sunt dictorum
et factorum eorum, qui aliquando spirabant. Aliud exemplum et
clarius: Accipiuntur nonnunquam "instrumenta" pro testamentis, ut
apud Ciceronem saepenumero: "Apertum est testamentum lectum"
etc., at literae non erant testamentum, sed bona legata. Quid enim
profuisset literas legatas esse? Sed in literis continebatur, quid cuique
legatum distribui oporteret. Sic et hoc loci testamentum est
mors et sanguis Christi; instrumentum autem, quo continetur ordo
et summa testamenti, est hoc sacramentum. In eo enim commemoramus
Christi mortem ac sanguinis effusionem, quidnam boni nobis
attulerint. Qumque eis bonis fruimur, gratias domino deo habemus
pro testamento, quod nobis gratuito impendit. Aperitur ergo testamentum
et legitur, cum mors Christi annunciatur; distrahitur testamentum,
cum quisque morte Christi fidit; tunc enim haereditate
fruitur. Quod autem hoc poculum sic pro symbolo veri testamenti
accipiatur, ipsa verba indicant; qum ait: "Hoc poculum, novum testamentum",
id est: testamenti signum ac instrumentum, "est in meo sanguine",
non dicit: "Hoc poculum, quod novum testamentum est, est
sanguis meus", sed: "Hoc poculum novum testamentum est in meo
sanguine". Ea autem, quorum unum in altero est, inter se distinguuntur,
ut res et res, quod isti dicunt realiter. Porro, quae realiter
distinguntur, nulla ratione sic convenire possunt, ut eadem res sint.
Quod enim in alio est, non est hoc ipsum, in quo est. Quid ergo
causae fuit, ut, cum alii euangelistae Matthaeus [Matth. 26. 26] et
Marcus [Marc. 14. 22] dixissent: "Hoc est sanguis meus, ille novi
testamenti", Lucas [Luc. 22. 19] et Paulus [1. Cor. 11. 25] dicant:
"Hoc poculum novum testamentum est in meo sanguine?" Videtur
hic mira esse diversitas. Illi enim adpellant "sanguinem testamenti",
isti vero "testamentum sanguinis", hoc est: "instrumentum ac signum
testamenti, quod vim habeat in sanguine Christi". Studio omnia
facta sunt. Lucas enim et Paulus, qum post illos scriberent, nonnihil
claritatis indiderunt verbis suis. Cum enim viderent haec verba:
"Hoc poculum est sanguis meus", sicca nimis pro quorundam captu,
quamquam (ut apud Tertullianum videre est, de quo postea) priscis
istis satis clara essent, futurum autem arbitrarentur, ut non quilibet
hanc orationem sic intelligerent: "Hoc poculum est symbolum sanguinis
mei, qui est novi testamenti sanguis" (tantum enim valet articulus τὸ),
ipsi orationem aliter formaverunt: "Hoc poculum novum testamentum
est". Id est: Hoc est novi testamenti poculum, quod novum testamentum
vim habet in meo sanguine; nam et Matthaeus et Marcus patrio
casu dixerunt: novi testamenti, quod Lucas et Paulus in recto dixerunt:
novum testamentum. Unde et abusive dixerunt "novum testamentum"
pro: Symbolum est novi testamenti. Sicut testamentum dicimus instrumentum,
in quo res legatae continentur; et Caesarem adpellamus
imaginem Caesaris. Symbolum ergo est novi testamenti. Reddetur
haec sententia dilucidior, si apud omnes quatuor articulos probe expenderimus.
Hi enim, puta, ἡ et τὸ, ut minime relativi sunt, distinctum,
quid ac solidum demonstrant. Cum ergo poculi verba sic habent:
"Hoc poculum novum testamentum est in meo sanguine"; ubi "in
meo sanguine" alium sensum habere nequit, quam: quod testamentum
vim habet in meo sanguine, fit manifestum, quod panis verba consimilem
ad modum sic accipienda sunt: Hoc, quod scilicet edere iubeo, symbolum
est, aut significat corpus meum, quod pro vobis traditur. Volumus
autem, quod in his anxiis verborum excussionibus, nemo se
offendi patiatur; non enim eis nitimur, sed hoc uno verbo "caro non
prodest quicquam [Joh. 6. 63]", quod verbum firmum satis est ad compellendum,
quod "est" hoc loco pro "significat", vel symbolum est,
ponitur, etiam si sermo ipse poenitus nihil haberet, quo sensus hic
deprehendi posset.
Consulendus est et alio loco Paulus, quo clarius videamus, quo
pacto usi sint apostolorum tempestate hoc sacramento Christi discipuli.
1. Cor. 10. [1. Cor. 10. 16] sic habet: "Poculum benedictionis,
hoc est: liberalitatis ac munificentiae dei, quod benedicimus, id est:
quo gratias agimus, nonne communicatio sanguinis Christi est?" Hoc
est, qum simul bibimus de poculo isto, quod nobis Christus in liberalitatis
suae symbolum dedit, nonne soli isti bibimus, qui communem
habemus testamenti sanguinem? Qui ergo hic bibit, sese prodit fratribus
omnibus, quod sit ex eorum numero, qui Christi sanguine
fidunt. Nam hanc solam et nativam esse sententiam horum verborum,
clare probant certae notae, quae mox sequntur. "Panis, quem frangimus,
inter nos scilicet, nonne participatio corporis Christi est
[1. Cor. 10. 16]?" Id est, qum panem frangimus inter nos, nonne
omnes, quotquot sumus Christi corpus, nobis mutuo adperimus et
prodimus, quod ex eorum numero simus, qui Christo fidunt? Iam
sequitur nota, qua et hic esse sensus, et corpus hic aliter sumi, quam
pro symbolo corporis, nempe pro "ecclesia", deprehenditur. Ait enim
[1. Cor. 10. 17]: "Quia unus panis, unum corpus multitudo sumus. Nos
enim omnes ex uno pane participamus". Videmus hic, et 11. capit.
[cf. 1. Cor. 11. 17-34] clarissime, quod huius sacramenti usus Pauli
tempestate sic habuit: Convenerunt discipuli Christi, ac simul ederunt
totam ab initio caenam, ubi quidam fastuosius ac splendidius inferri
faciebant. Unde pudor et contemptus non habentibus nascebatur.
Maturabant alii, alii autem cessabant. Sicque fiebat, ut pars iam
saturi expectarent symbolicum panem; pars autem, cum circumferri
panis ac poculum coepisset, incaenati aduc essent. Hic monet
Paulus, ut domi edant, ac ecclesiam, hoc est: coetum dei, non contemnant.
Domi autem iubet edere, non symbolicum panem et sanguinem,
sed caenam quottidianam. Qum ergo sic congregati essent ad
gratulandum et laudandum dominum, monebantur, ne citra iudicium
ederent; unde et ait [1. Cor. 11. 28 ff.]: "Probet autem se ipsum homo"
etc. Qui enim de hoc symbolo ederit, sese probat membrum ecclesiae
Christi esse. Quocirca ei postmodum non licere ex idolothytis edere
[cf. 1. Cor. 8. 1-13], nec illic accubare [cf. 1. Cor. 10. 17], qui in symbolico
Christi convivio accubuisset (nam huc tendit hoc loco Paulus);
qui enim hic edant et bibant, unum corpus et unum panem fieri;
hoc est: quicunque ad eum usum hic convenerint, ut mortem domini
annuncient, et symbolicum panem edant, nimirum se probent corpus
Christi esse, hoc est: membra eius ecclesiae; quae, ut unam fidem
habet et eundem symbolicum panem edit, sic est unum corpus et
unus panis. Ut sic liqueat Christum pane et vino nos voluisse cibare
et potare; quod quemadmodum ista ambo ex innumeris, cum granis
aut farinae atomis, tum uvae acinis in unum corpus sociantur, sic nos
quoque in unam fidem ac unum corpus coëamus. Unde et Graeci
alio nomine σύναξιν adpellarunt, quod hoc symbolo, ut omnes convenerant,
sic in unum corpus cogerentur.
Loci vero in Actis, qui de fractione panis sonant, maxime ad
hanc opinionem faciunt, si, ut quidam putant, de communicatione
symbolici panis intelligendi sunt. Et plane negari non potest, Actorum.
2. [Act. 2. 42] priorem mentionem fractionis panis de hoc symbolico
pane intelligi oportere, qum sic habeatur: "Et erant omnes
firmiter adhaerentes doctrinae apostolorum et communicationi, et
fractioni panis, et orationibus". Nam paulo post [cf. Act. 2. 46] loquitur
de pane, hoc est: cibo corporeo, quo pacto ipso per singulas
domos uterentur. Adparet ergo manifeste, apostolis panem hunc sic
fuisse in usu, quemadmodum iam diximus, ut facile potes ex his, quae
antecedunt et quae sequntur, colligere. Unde et sole clarius adparet,
quod circuncisio et pascha, quae citra sanguinem fieri non poterant,
per Christum, qui omnem sanguinem suo sanguine sistit, in haec
amica homini elementa commutata sint, quo legis atrocitatem videamus
in gratiae beneficium transiisse. Legi, quae beluino sanguine
consecrata erat, initiabantur circumcisionis sanguine. Christo, qui
proprio sanguine aeternum testamentum consecravit, initiamur aquae
perfusione, quo videamus hostiarum incendia Christi sanguine extincta
esse. Pascha commemoratio et celebris festivitas erat, qua ex Aegyptiaca
servitute se liberatos esse domino gratulabantur. At ne
ullum vestigium cruentae legis remaneret, suam festivitatem aut commemorationem
amicissimarum homini rerum, panis videlicet ac vini,
symbolo celebrari voluit. Estque ad hunc modum baptismus nostra
circumcisio, eucharistia nostrum pascha, hoc est: redemptionis commemoratio,
festivitas aut celebritas.
Falsa ergo religio est, quae docuit huius symbolici panis usum
peccata delere; nam Christus solus delet peccata, qum moritur.
Mortuus est autem semel tantum, ut tota epistola ad Hebraeos [cf.
Hebr. 7. 27, 9. 12. 26] et Roma. 6. [Röm. 6. 10] habetur. Semel ergo
mortuus perpetuo valet ad omnia omnium exhaurienda peccata. Falsa
est religio, quae docuit hunc panem opus aut oblationem esse, quae
quotidie oblata peccata nostra expiet, quemadmodum alias multis probavimus.
Omnium tamen brevissime adversus Hieronymum Emserum
ibicem, ubi rem totam in syllogismos duos admodum breve
coëgimus, quos et huc non pigebit adponere.
Praemittendum tamen prius est, quod et illic praemisimus:
Ex "antibolo adversus Emserum" etc.".
Novum testamentum aeternum est, ut Isa. 9. [Jes. 9. 2] et Hieremiae
31. [Jer. 31. 31] patet. Igitur et sanguinem, quo novum testamentum
nititur et respergitur, aeternum esse oportet: est enim sanguis
aeterni filii dei, 1. Petri 1. [1. Petr. 1. 19], Hebraeo. 9. [Hebr. 9. 14].
I. Sanguis Christi solus tollit peccata nostra: Ipse enim solus
est, qui tollit peccata mundi, et qui per sanguinem suum omnia reconciliavit
Col. 1. [Col. 1. 20]. Nam si alia ratione peccata expiari
potuissent, Christus frustra mortuus esset; et qui eum ederent, aduc
esurirent; et qui biberent, nihilominus sitirent [Joh. 4. 14]: quod longissime
absit a mentibus fidelium. Ipse enim exaltatus a terra omnia
traxit ad seipsum [cf. Joh. 12. 32]. Sed et peccatum non aufertur sine
sanguine Hebrae. 9. [Hebr. 9. 22].
II. At sanguis Christi semel tantum oblatus est; aeternus enim
aeterni filii dei sanguis est. Hebraeo. 9. [Hebr. 9. 12]: Per proprium
sanguinem introivit semel in sancta.
III. Ergo sanguis Christi, semel oblatus, in aeternum durat ad
exhauriendum omnia omnium peccata.
Secundo sic accipe:
I. Christus illic tantum offertur, ubi patitur, sanguinem fundit,
moritur; haec enim aequipollent. Probatur. Nam Paulus Hebr. 9.
[Hebr. 9. 25 f.] sic inquit: "Neque ut saepe offerat semetipsum etc. Alioquin
oportebat eum frequenter pati ab origine mundi". Ergo "offerre
Christum" est: pati Christum; nam Paulus Christi oblationem
hinc probat unicam esse oportere, quod semel tantum sit mactatus.
Ergo illic solum offertur, ubi moritur; nam oblatio mortem sequitur.
Tunc enim perficitur oblatio, qum id, quod offertur, occisum est.
II. Christus non potest ultra mori, pati, sanguinem fundere.
Ro. 6. [Röm. 6. 9 f.]: Christus, qui resurrexit a mortuis, ultra non
moritur, mors illi ultra non dominatur. Nam quod mortuus est, peccato
mortuus est, et hoc semel; quod autem vivit, vivit deo.
III. Ergo Christus ultra offerri non potest; mori enim non
potest.
His manifeste patet, quam audacter imposuerint Christianorum
simplicitati pontifex Romanus et omnes ipsius asseclae. Quid enim
missando non pepererunt? Solida regna ipsis data sunt, ut dominicam
caenam ederent pro nobis, quam tamen nullo pacto edebant, sed se
Christum offerre pro nostris delictis obtendebant. Qui mos, si ab
apostolis aut a primariis istis Christi fratribus dimanasset, potuerat
nonnullam speciem praebere. Nunc vero, qum iste missandi ritus nec
ex institutione Christi neque apostolorum fundamentum poenitus
ullum habeat, cur tam impudentem negociationem in templo, hoc est:
in ecclesia dei, ferimus, quae ad Christi ignominiam tam aperte
erumpit? Cur non omnes missatores desistere iubemus a tam atroci
Christi contumelia? Si enim Christum quottidie offerri necessarium
est, hinc fieri oportet, quod in cruce semel oblatus non in perpetuum
sufficiat. Qua contumelia quae maior dici poterit? Omittendae sunt
confestim omnes missae, ac caena dominica ad institutum Christi
utendum. Nec tamen iniuria ulla irroganda est iis missatoribus, qui
ad hoc munus delecti sunt, sed cum pace alendi, donec vita defungantur.
Post vero nulli in demortuorum locum subrogandi sunt, et
illorum bona in usum pauperum redigenda. Quae autem hic obiiciuntur
ex patribus, ut aiunt, conciliis, pontificiisque legibus, tam frivola
sunt, ut nihil referat confutare. Ut enim, antequam Christus nasceretur,
nemo facere potuit, ut nos ulla oblatio salvos redderet, sic
neque, posteaquam nos, semel in cruce mortem perpessus, deo reconciliavit,
nulla congregatio, nullum concilium, nulli patres efficere possunt,
ut denuo offeratur. Ut enim omnium a condito mundo peccata
expiavit, sic et usque ad finem mundi omnibus ipso fidentibus est
salutaris; aeternus enim deus est; per ipsum et conditi sumus et
redempti. Si ergo quiddam in contrarium ex sacris literis detorqueatur,
nihil movetor, sed ad eum locum, unde deluxatum est, propera,
et confestim deprehendes furtum aut violentiam. Exempli causa dico:
Multi multa disseruerunt de sacerdotio Christi, sed ut se eius sacerdotium
facerent; et ad huius erroris robur adduxerunt, quod Hebr. 5.
[Hebr. 5. 1] scriptum est: "Omnis pontifex, ex hominibus sumptus, pro
hominibus constituitur", et alios multos ex eadem epistola. Veruntamen
cum causam propius perspexeris, videbis non aliam esse clavam,
qua ista omnia argumenta comminuere possis, quam hanc epistolam,
quam et diligenter versari suadeo. Cum ergo ad dictum Hebr. 5.
[Hebr. 5. 1] locum veneris, palam invenies, Paulum per similitudinem
veteris summi sacerdotis Christi sacerdotium explicare; quod non est
sacrificulorum per vices ordinatio, aut mortuorum succenturiatio. Quomodo
enim Christus esset sacerdos in aeternum, secundum prophetae
oraculum [cf. Ps. 110. 4], si quis in eius locum succederet? Num enim
mortuus est, aut officio privatus, ut ei suffici quemquam oporteat?
In aeternum autem quum sedeat ad dexteram patris [cf. Marc. 16. 19],
et peccata nostra una oblatione in cruce facta in sempiternum deleat,
non eget, ut quisquam eius vices gerat. Nemo enim vices eius potest
gerere, quam qui iustus pro iniustis moritur [cf. 1. Petr. 3. 9]. Id
autem nec esse nec facere qum praeter filium dei quisquam possit,
impium est de offerente sacerdotio quicquam loqui. Non enim loquimur
de verbi ecclesiaeque ministris. Hi enim dispensatores sunt mysteriorum,
hoc est: arcanorum dei [cf. 1. Cor. 4. 1], et non sunt Christi
sacerdotium. Hoc enim aliud esse non potest praeter ipsum Christum
in perpetuum pro nobis apud patrem satisfacientem. Tam preciosus
est. Quod si quis etiam istud obiiciat, quod in nova novi
testamenti translatione Acto. 13. [Act. 13. 2] habetur: "Cum autem
illi sacrificarent domino", sciat Graecis esse λειτουργούντων, quae
vox non minus significat ministrantibus, quam sacrificantibus, neque
per omne novum testamentum Graecis uspiam, quum de caena dominica
agitur, adducitur. Unde fit manifestum, quod hoc loci "sacrificare"
non pro "offerre" aut "victimam caedere" ponitur, sed pro
verbum: administrare; nam frequens est per Pauli epistolas λειτουργούς
pro "ministris" accipi, ut Heb. 1. [Hebr. 1. 14] et λειτουργίαν pro
"verbi ministerio", ut Philip. 2. [Phil. 2. 17]. Clarissime tamen explicat
Ro. 15. [Röm. 15. 16], quod per translationem verbi ministros,
veluti sacrificantes λειτουργούς aut ἱερουργούς adpellet. Ut enim veteres
mystae pecudes caedebant in suavem odorem domino [cf. 3. Mos. 1. 9],
sic verbi ministri beluinos homines in veras hostias dei convertant.
Sic enim ait [Röm. 15. 15 f.]: "Audacius autem scripsi vobis, ex parte,
fratres, tanquam is, qui vos admonet, per gratiam, quae data est mihi
a deo, ut sim λειτουργός, id est: minister Iesu Christi in Gentes,
administrans ἱερουργῶν euangelium dei, ut fiat oblatio Gentium accepta
et sanctificata spiritu sancto". His Pauli verbis abunde patet,
quid per "liturgiam" etiam Act. 13. [Act. 13. 2] intelligere debeamus.
Verbum enim administrabant anxie, qui illic numerantur viri, cum
multa sobrietate; nam alioqui ministerii verbi istic nulla mentio fieret,
quod alienum est ab apostolorum usu, qui verbum unice praedicabant
[cf. Act. 6. 4].
Est ergo sive "eucharistia" sive "synaxis" sive "caena dominica"
nihil aliud quam: commemoratio, qua ii, qui se Christi morte et
sanguine firmiter credunt patri reconciliatos esse, hanc vitalem mortem
annunciant, hoc est: laudant, gratulantur et praedicant.
Iam ergo sequitur, quod, qui ad hunc usum aut festivitatem conveniunt,
mortem domini commemoraturi, hoc est: annunciaturi, sese
unius corporis esse membra, sese unum panem esse, ipso facto testentur.
Omnes enim, qui Christo fidunt, unum corpus sunt, ut non uno
loco Paulus testatur, praesertim tamen supradicto 1. Cor. 10. capite.
[1. Cor. 10. 17]. Qui ergo cum Christianis commeat, qum mortem
domini annunciant, qui simul symbolicum panem aut carnem edit, is
nimirum postea secundum Christi praescriptum vivere debet; nam
experimentum dedit aliis, quod Christo fidat. Qui ergo eo fidunt,
debent ambulare, sicut et ipse ambulavit 1. Ioan. 2. [1. Joh. 2. 6].
Hinc factum est, ut, qui in isto pane communicarent, sese mutuo excommunicatione
ista expellerent, si quis impudentius aut scortaretur,
aut biberet, foeneraret, aut idola coleret, maledicus esset aut rapax
[cf. 1. Cor. 5. 11]. Qui usus, si nunquam ex ecclesia Christi excessisset,
non possent Christianorum tum vita tum conversatio non esse
optimae. Vide, o pia mens, ut evanidi reddamur, quum sequimur adinventiones
nostras. Missis voluimus omnes salutem consequi, qum
tamen caena dominica, etiam iuxta ritum Christi peracta, commissa
non expiaret; nam hoc solius Christi est. Sed erat sacramentum,
quod nos Christo addictos esse apud ecclesiam testabatur; quod
quidem testimonium, si non fideliter servaremus, e fratrum consortio
deturbaremur, quo Christiana innocentia commodius servari posset.
Quid ergo factum est postea, quam hanc vitae regulam Christianorumque
morum disciplinam in alium usum convertimus? Hoc, quod
omnes his oculis vidimus, quod etiam Turcis et Iudaeis, quod ad
vitam adtinet, impudentiores facti sumus. Non enim apud eos tam
crebra sunt adulteria, non tot foenerandi viae et licentiae, non tam
canina crapula, non tam audax rapina, taceo fastum tam principum
quam vulgi, bella perpetua, blasphemias impuras, verba obscoena,
mendacia, fraudes, circumscriptiones. Hanc universam malorum lernam,
an' non omnes missas audiendo, locando, aut legendo exhaurire sategimus?
Hoc credo, nemo negabit, quod ad missam omnes confugimus
tanquam ad sacram ancoram [cf. Hebr. 6. 19]. Imo ad eam usque insaniam
devenimus, ut panem vidisse salutare putaremus esse. Neque
hoc contenti fuimus. Quod vidimus, etiam adoravimus, obliti nostrorum
ipsorum articulorum, ut vocant, quibus inter omnes tam neotericos
quam veteres, qui de hac re scripserunt, consensum est, quod ne pura
Christi quidem humanitas adoranda sit. "Solus deus adorandus est
[cf. Matth. 4. 10]". Et: "Deum nemo vidit unquam [Joh. 1. 18]". Quid
ergo adoramus, quod videmus, qum solus deus adorandus sit, et eum
nunquam viderimus? Quo se hic vertent, qui eucharistiam, ut vocant
adorandam esse docent? Quis unquam gratiarum actionem adoravit?
Quid enim gratiarum actio est, aut ubi est, aut quomodo est? Nonne
tum solum est, cum aguntur gratiae? Sic, quid synaxis est? Nihil
hercle, quam congregatio, coagmentatio aut celebritas. Quis vero hanc
unquam adorare poterit? Actio est et usus, qui tum est, qum fit.
Non secus sentiendum est de caena dominica. Tunc est caena et
gratiarum actio, qum editur cum annunciatione mortis Christi. An'
etiam quisquam apostolorum legitur caenam adoravisse, cum Christus
hanc sui commemorationem institueret? Proh dolor animabus nostris,
quae sic sunt errori addictae, ut verear, qum etiam veritatem ipsam
ante oculos videamus esse expositam, non tamen recipiamus. Quo
igitur tendit fides nostra? Aut quibus in rebus sita est? Nonne in
deum tendit? Quid ergo aduc cunctamur a ceremoniis mentes avellere,
qur spes in eas res ponimus, quo dominus non iussit? Nonne in hoc
sita est salus nostra, qui salvator est omnium gentium? Qur igitur
in pane commemoriali ipsam quaerimus? Quamvis porro in hac sententia
sim, ut hunc commemorationis panem et calicem non arbitrer
citra omnem verecundiam esse in ecclesia tractandum, in quo omnia
cum decoro et honeste fieri debent 1. Cor. 14. [1. Cor. 14. 40]. Sed
in peroratione plura.
Nunc eos veterum producemus, qui, ut ex verbis ipsorum clare
videbimus, non corpoream carnem, imo nullam (quid enim refert spiritualem
carnem vocare, quod haud aliud esset, quam si aqueum ignem,
aut ligneum ferrum diceres?) in isto sive sacramento, sive pane symbolico
esse intellexerunt. Post autem eos, qui sic de carne tacent,
ut manifeste pateat eos in eadem esse sententia, in qua nos sumus;
sed hoc, ad quod haec caena instituta est, minime tacent. Unde apud
istos longe alium usum eucharistiae fuisse constabit, quam nobis Romani
pontifices tradiderunt.
Tertullianus adversus Marcionem libro primo sic habet:
"Ille, deus scilicet, nec panem reprobavit, quo ipsum corpus suum
repraesentat". Vide, quam adperte dicat, pane corpus Christi repraesentari,
non quod aspectu panis cuiuslibet Christi corpus repraesentetur,
sed pane symbolico, quo in annunciatione mortis dominicae utebantur.
Unde et nos symbolicum adpellavimus, quod simul et significat
et consignat.
Augustinus, tametsi alibi aliter de hoc loquatur, locis tamen
duobus clare videtur exprimere, quid per corpus intelligat. Prior ad
hanc Tertulliani sententiam facit. Is est in praefatione Psalmi
tercii, ubi de Christo et Iuda sic loquitur: "Et in hystoria novi
testamenti ipsius domini nostri tanta et tam miranda patientia, quod
eum, Iudam videlicet, tam diu pertulit, tanquam bonum, cum eius
cogitationes non ignoraret, cum adhibuit ad convivium, in quo corporis
et sanguinis sui figuram discipulis commendavit et tradidit".
Quam dilucidum est hoc, quod Augustinus hic loquitur: Figuram
corporis et sanguinis sui tradidisse discipulis perhibet. At quomodo
figuram? Usum nimirum huius symbolici panis, quo repraesentabatur
et figurabatur in commemoratione, sensibili signo et celebritate, mors
domini. Vel quemadmodum manna in veteri testamento futurum animae
panem Christum portendebat et figurabat, sic iste panis in
memoriam revocet corpus Christi pro nobis caesum et sanguinem
effusum.
Idem in Ioannem tractatu 27. manifeste carnem corpoream
reiicit. Primum sic: "Exposuit autem modum attributionis et doni sui,
quomodo daret carnem suam manducare, dicens: ,Qui manducat carnem
meam, et bibit sanguinem meum, in me manet et ego in illo
[Joh. 6. 57]. Signum, quia manducavit et bibit, aliquis scilicet, hoc
est, si manet et manetur, si habitat et inhabitatur, si haeret, et non
deseratur. Hoc ergo nos docuit et admonuit mysticis verbis, ut simus
in eius corpore sub ipso capite in membris eius, edentes carnem eius,
non relinquentes unitatem eius. Sed qui aderant, plures non intelligendo
scandalizati sunt; non enim cogitabant haec audiendo nisi
carnem, quod ipsi erant. Apostolus autem dicit, et verum dicit:
,Sapere secundum carnem mors est [Röm. 8. 6]. Carnem dat nobis
suam dominus manducare, ,et sapere secundum carnem mors est'. Cum
de carne sua dicat, quia ibi est vita aeterna. Ergo nec carnem debemus
sapere secundum carnem. Sicut in his verbis: ,Multi itaque
audientes, non ex inimicis, sed, ex discipulis suis, dixerunt: Durus est
hic sermo, et quis potest eum audire [Joh. 6. 60]? Si discipuli durum
habuerunt istum sermonem, quid inimici? Et tamen sic oportebat,
ut diceretur, quod non ab omnibus intelligeretur. Secretum dei intentos
debebat facere, non adversos etc.". His Augustini verbis
manifeste videmus eum in hac sententia fuisse, ut caro Christi ne
spectanda quidem sit. Ut in eodem tractatu paulo post adpertius
declarat, sic inquiens: "Si per carnem nobis multum profuit Christus,
quomodo caro non prodest quicquam? Sed per carnem spiritus
aliquid pro salute nostra egit. Caro vas fuit, quod habebat - attende,
non quod erat". Ecce iterum dicit non attendendum esse ad carnem
quidnam esset! Qur igitur nos solam hic carnem, quae nihil prodest
[cf. Joh. 6. 63], spectamus?
Nunc ad eos accedemus, qui usum huius cibi sic explicuerunt, ut
plane videamus non modo, quod ad rem adtinet, sed quod ad usum,
omnino aliud fuisse hoc sacramentum veteribus. Unde facile adducimur
Augustinum, prae aliis acuto perspicacique ingenio virum, sua
tempestate non fuisse ausum diserte veritatem proloqui, quae iam
casum magna parte dederat. Vidit omnino pius homo, quid hoc
sacramentum esset, et in quem usum esset institutum, verum invaluerat
opinio de corporea carne.
Primum igitur Origenem adducimus duobus locis ad hunc usum,
quod is etiam tam in re, quam in usu videtur nobiscum sentire. Prior
est homelia in Matt. 25. super his verbis [Matth. 23. 23]: "Vos decimam
datis de menta, aneto et cymino" etc. Sic ergo inquit: "Si
autem oportet in eiusmodi euangelii verbis etiam moralem adsumere
intellectum, sciendum est, quoniam sicut menta et anetum et cyminum
ciborum sunt conditura, non ipsi principales cibi, sic in conversationibus
nostris quaedam quidem sunt principalia et necessaria ad iustificationem
animarum, qualia sunt haec gravia legis: iudicium, misericordia
et fides. Alia autem quasi condientia actus nostros, et commendantia
eos, et suaviores eos facientia, ut puta, abstinentia, risus,
ieiunium, flexio genuum, permansio in collectis, assiduitas communicationis
et alia his similia, quae non ipsae iusticiae sunt, sed conditurae
iusticiarum habentur". Ecce, ut communicationem, quae apud veteres
crebrius fiebat quam nostra tempestate, inter levia et ceremonialia
reiicit, nunquam profecto sic facturus, si de corporea, quemadmodum
nos, carne tum sensisset, tum gloriatus esset.
Posterior autem, in eundem euangelistam homelia 35. super his
verbis: "Hoc est corpus meum [Matth. 26. 26]" etc. Ubi confestim
sic subdit: "Panis iste, quem deus verbum corpus suum fatetur esse,
verbum est nutritorium animarum. Verbum, de deo verbo procedens,
et panis de pane coelesti, qui positus est super mensam, de qua scriptum
est [Ps. 23. 5]: ,Praeparasti in conspectu meo mensam adversus
eos, qui tribulant me'. Et potus iste, quem deus verbum sanguinem
suum fatetur, verbum est potans et inebrians praeclare corda bibentium,
qui est in poculo, de quo scriptum est [Ps. 23. 5]: ,Et poculum tuum
inebrians, quam praeclarum est'. Et est potus iste generatio vitis
verae, quae dicit [Joh. 15. 1]: ,Ego sum vitis vera'. Et est sanguis
uvae illius, quae missa in torcular passionis protulit potum hunc. Sic
et panis est verbum Christi factum de tritico illo, quod cadens in
terram bonam multum reddidit fructum [cf. Matth. 13. 8]". Cur autem
non dixit: Hic est panis novi testamenti; sicut dixit: Hic est sanguis
novi testamenti? Quoniam panis est verbum iusticiae, qua manducantes
animae nutriuntur; potus autem est verbum agnitionis Christi, secundum
mysterium eius nativitatis et passionis. Quoniam ergo testamentum
dei in sanguine passionis Christi positum est ad nos, ut
credentes filium dei natum et passum secundum carnem salvi efficiamur,
non in iusticia, in qua sola sine fide passionis Christi salus
esse non poterat, ideo tantum de calice dictum est: "Hic est calyx
testamenti" etc. Longum esset omnia huc describere.
Videmus in his Origenis verbis eum in hac fuisse sententia, quod
res huius sacramenti sit fides, qua Christum credimus pro nobis perlitavisse;
nam is sit animae cibus. Usum vero post eodem loco explicat,
sic dicens: "Et semper Iesus his, qui secum pariter agunt
festivitatem, accipiens panem a patre, gratias agit et frangit, et dat
discipulis secundum quod unusquisque eorum capit accipere, et dat,
dicens [Matth. 26. 26]: ,Accipite et manducate'". Ecce, ut festivitatem
adpellet: Hoc est celebrem ecclesiae concursum aut conventionem!
Deinde, quod Christum dicit dare pro cuiuslibet captu, quod de
corporea carne nulla via potest intelligi; haec enim eadem est secundum
istos, apud omnes quibus datur; sed fidem et gratiarum actionem,
cum non eadem mensura det omnibus, de iis loqui adparet. Videbuntur,
quae hic apud Origenem sequntur, tenero eius lectori prima
facie non nihil speciei habere, quasi de corporea carne loquatur, qum
tamen nihil sit minus, ut propius intuenti facile fit obvium. Sed et
quae postremo loco addit, manifestissime declarant, quae illi sit eucharistia,
et quis eius usus, cum sic inquit: "Deinde docebat discipulos,
qui festivitatem celebraverant cum magistro (ecce festivitatem) et acceperant
benedictionis panem, et manducaverant corpus verbi (vide,
an sensibile corpus hic esse putaverit) et biberant calycem gratiarum
actionis etc.". Ecce eucharistiam, commemorationem, celebritatem aut
annunciationem mortis domini.
Hilarius canone 9., ubi de ieiunio discipulorum Ioannis et
Christi agit, sic loquitur: "Quod vero praesente sponso ieiunandi
necessitatem discipulis non esse respondit, praesentiae suae gaudium et
sacramentum sancti cibi edocet, quo nemo se praesente, id est: in conspectu
mentis Christum continens, indigebit; ablato autem se ieiunaturos
esse dicit [cf. Matth. 9. 15], quia omnes, non credentes resurrexisse
Christum, habituri non essent cibum vitae. In fide enim resurrectionis
sacramentum panis coelestis accipitur; et quisquis sine Christo est,
in vitae cibi ieiunio relinquetur". Intelligit hic Hilarius Christi
mysterium esse animae cibum, qui dum adsit, cuique ieiunium abesse;
veruntamen qum ablatus sit, ieiunos futuros esse. Quibus ergo Christus
resurrexit, hoc est: qui Christo tribuunt, quod ex mortuis
resurrexerit, hi soli recte sacramentalem panem, qui huius coelestis
symbolum sit, edant; qui vero contra sine Christo sint, in vitae cibi
ieiunio relinquantur. Putat ergo symbolum esse caenam dominicam
eorum, qui Christo fidant, in quorum cordibus resurrexerit, hoc est:
qui firmiter resurrexisse credunt: Nam qui resurrexisse credunt, deum
verum credant oportet. Qui verum deum esse credunt, iam fieri non
potest, quin ipso fidant. Dicit ergo vir gravissimus: "In fide resurrectionis
sacramentum panis coelestis accipitur".
Canone vero tricesimo de Iuda sic dicit: "Neque sane bibere
cum deo poterat, qui non erat bibiturus in regno [cf. Matth. 26. 29]"
etc. Qui sermo etiam nonnihil videtur habere, quo discatur Hilarium
non intellexisse in pane dominico Christi corpus edi, quod in cruce
pependit, aut in praesepi vagivit, ut isti inquiunt; dicit enim cum deo
bibere, et non sanguinem bibere.
Auget hanc de Hilario opinionem, quod praeterea nihil de caena
dominica loquitur, quam fere ista paucula.
Hieronymum in Sophoniam cap. 3. ea causa adduco, non quod
multum ad hanc rem faciat, sed quod longe aliter de eucharistia sentiat,
quam papa. Dicit ergo: "Sacerdotes quoque [cf. Zeph. 3. 4], qui
eucharistiae serviunt, et sanguinem domini populis eius dividunt, impie
agunt in legem Christi, putantes εὐχαριστίαν imprecantis facere verba,
non vitam; et necessariam esse tantum solennem orationem, et non
sacerdotum merita" etc. Dicit primum: "Et sanguinem domini populis
eius dividunt", quibus haud obscurum fit, quod aduc Hieronymi tempestate
sacerdotes non soli ederent, sed concioni toti administrarent,
nec pane tantum, sed et calice uterentur. Deinde dicit: "Putantes
εὐχαριστίαν imprecantis facere verba, non vitam". His verbis manifeste
nititur contra pontificum doctrinam, qui pessimis quibusque non
denegant, quin eucharistiam possint conficere; contra tamen Hieronymus
sentit. Quamvis neque Hieronymus, ut pace omnium
dicam, qui iurati sunt ei, neque papa recte loquantur de confectione
eucharistiae. Postremo, si per merita sacerdotum intelligit legis opera,
simul errat etiam cum pontifice, quamvis pontifex meritis sacerdotum
nihil tribuat, sed solenni precationi. Si vero per merita intelligit vitam
Christianam ad fidem formatam, quod illa faciant eucharistiam, recte
sentit; nam eucharistia est, qum novi per fidem et vitam in Christo
homines simul congregati autori suo gratias agunt.
Augustinus in Ioannem tracta. 84. super his verbis: "Maiorem
hac dilectionem nemo habet, quam ut animam suam ponat quis pro
amicis suis [Joh. 15. 13]", sic paulo post loquitur: "Nimirum hoc est,
quod legitur in Proverbiis Solomonis, Proverb. 23. [Prov. 23. 1f.]:
,Si sederis caenare ad mensam potentis, considerans intellige, quae
adponuntur tibi, et sic mitte manum tuam, sciens, quia talia te oportet
praeparare'. Nam quae ,mensa est potentis', nisi unde sumitur corpus
et sanguis eius, qui animam suam posuit pro nobis? Et quid est ,ad
eam sedere', nisi humiliter accedere? Et quid est ,considerare et intelligere,
quae adponuntur tibi', nisi digne tantam gratiam cogitare?
Et quid est ,sic mittere manum, ut scias, quia talia te oportet praeparare',
nisi quod iam dixi, quia sicut pro nobis Christus animam
suam posuit, sic et nos debemus animas pro fratribus ponere? Sic
enim ait etiam apostolus Petrus [1. Petr. 2. 21]: ,Christus pro nobis
passus est, relinquens nobis exemplum, ut sequamur vestigia eius'" etc.
Ecce in quem usum dicat Augustinus nos corpus et sanguinem
Christi edere, in eum videlicet, ut nos animam pro fratribus haud
secus effundamus, quam Christus pro nobis fecit.
Ne autem quisquam putet Augustinum per corpus et sanguinem
corporeas istas res intelligere, adducemus et hoc, quod superius tractatu
26. dixerat, ad hunc modum: "Denique iam exponit, quomodo
id fiat, quod loquitur, et quid sit ,manducare corpus eius, et sanguinem
eius bibere': ,Qui manducat carnem meam et bibit meum sanguinem,
in me manet, et ego in illo [Joh. 6. 56]'. Hoc est ergo ,manducare illam
escam, et illum bibere potum': in Christo manere et illum manentem
in se habere. Ac per hoc, qui non manet in Christo, et in quo non
manet Christus, proculdubio nec manducat (spiritaliter) carnem eius,
nec bibit eius sanguinem (licet carnaliter et visibiliter premat dentibus
sacramentum corporis et sanguinis Christi); sed magis tantae rei
sacramentum ad iudicium sibi manducat et bibit" etc. Quid, quaeso,
his verbis potest dici clarius aut apertius? Quid simul dici potest
cautius? Nam cum dixisset "licet carnaliter et visibiliter premat dentibus"
mox, ne putes hoc debere intelligi de carne Christi corporea,
subiungit: "Sacramentum corporis et sanguinis Christi". Hoc carnaliter
esse edere intendens, qum sacramentaliter editur; sacramentaliter
vero edere, esse aliud non potest, quam signum aut symbolum
edere. Rursus, ne quis putet leve esse, quod dixit, sacramentaliter
edere, quasi haec manducatio elevet Pauli verba 1. Cor. 11. [1. Cor.
11. 27]: "qui manducat et bibit indigne, iudicium sibi manducat et
bibit" etc. Dicere enim quis posset: Si solum sacramentaliter edo,
quomodo ergo possum reus fieri corporis et sanguinis domini? Hanc
ergo temere nascentem obiectionem retundit Augustinus, qum dicit:
"Sed magis tantae rei sacramentum ad iudicium sibi manducat et
bibit". Ecce primum, ut non dicat "tantam rem", sed "tantae rei
sacramentum"! At cuius rei? Huius, quod per fidem in Christo
sumus, ac ipse in nobis. Sibi ergo, ut postea caute loquendo prosequitur,
perhibet iudicium manducare et bibere, quicunque sacramentum
fidei in Christum solummodo edant: sacramentum hoc porro intendens
a nullo edi debere, quam qui Christo fidat.
Idem libro 3. "de consensu euangelistarum" cap. 1. causam reddens,
cur Ioannes de corpore et sanguine tacuerit, cum caenam ac
pedum ablutionem describeret, sic inquit: "Ioannes autem de corpore
et sanguine domini hoc loco nihil dixit, sed plane alibi multo
uberius hinc dominum locutum esse testatur". Comestionem ergo
Augustinus, quod ad rem ipsam adtinet, eandem hic putat necessariam
esse, quae Ioannis sexto capite [cf. Joh. 6. 26-58] tractatur.
Ea vero est euangelii verbo fidem habere. Aliter ergo, iuxta eius
sententiam, non edimus Christum, quam per fidem, cum illo fidimus
tanquam indubitato salutis pignore.
Haec ex gravissimis patrum attulimus, non quo rem per se manifestam
et verbo dei firmam, humana velimus autoritate fulcire, sed
quod imbecillioribus manifestum fiat nos non primos esse, qui hunc
sensum proferamus, nec fortasse infirmissimum. Deum enim testor,
quod ad eius solius gloriam iam annis aliquot rem hanc cum multis
doctis clam contuli, ad hunc usum, quod nollem imprudenter quicquam
ac temere in vulgum dissipare, quod turbam aliquam immanem
dare posset. Quanto vero cum pluribus contuli, tanto plures inveni,
qui in hanc sententiam concederent. Viam igitur dominus ut ostenderet,
creberrime oravi, qua res simplicium iudicio multo maxima
posset in cognitionem omnium venire, quam non sit tam ardua atque
putavimus omnes; ac rursus, quod ad usum adtinet, nihil in
ecclesia sit commodius aut utilius futurum. Quid enim flagitiis omnibus
fenestram latius adperuit, quam quod impudenter delinquentes
communicatione ista non abstinuimus? Aut quid magis potuisset ad
mutuum amorem ac gratiam invitare, quam crebro inculcatus auribus
et animis Christus, pro miseris et hostibus sua sponte mortuus? Aut
quomodo potuisset quemquam pudoris periculum magis ab adulterio,
foenore, vanitate, elatione, fastu, avaricia reliquisque vitiis arcere,
quam iterum atque iterum illic adcubuisse, unde multi fuissent eiecti
multa cum ignominia; ubi quottidiana fiebant exempla? Nativum ergo
huius sacramenti usum tantopere profuturum prospiciens, anxie, ut
dixi, dominum oravi, ut viam ostenderet, qua rem tam periculosam
consulte adgrederemur: Adfuit anxie petenti. Sic ergo tandem deliberavimus
usui esse futurum, si missa everteretur. Qua eversa,
speravimus etiam eucharistiam sibi restitui posse. Hic iam non videbam,
quod vehementius pugnaret, quam Ioannis sextum caput. Ubi
infractus ille adamas "Caro non prodest quicquam [Joh. 6. 63]" sic
in suos colores ac metalla insertus est, ut quicquid infligas, infragilis
stet, franganturque citius omnia, quam vel plagulam ei indant. Secundum
hunc locum, opportunissimus visus est: "Deum nemo vidit
unquam" Io. 1. [Joh. 1. 18]. Hic vetabat quicquam adorari, quod
videretur aut sentiretur. Postremo opus erat nativum eius, eucharistiae
dico, usum exponi, qui, ubi iam intellectus erat, efficiebat, ut
sua sponte vanae spes et portentosae sententiae collaberentur. Consilium
hoc cum multis communicavi; sed antequam negocium in herbam
venisset, prodeunt libelli quidam, nescio quid minax spirantes;
deinde non satis virium aut lucis habentes, rem non ea parte adoriuntur,
ubi victoria potuisset obtineri. Sic ludit in humanis divina potentia
rebus. Quibus inviti coacti sumus sententiam hanc nostram
prodere, multis undique fratribus ad iniusticiam usque exigentibus.
Dedimusque epistolam ad euangelistam Rutlingensem, hominem
nobis de facie ignotum, quam sic adiuratione ardua sepsimus, ne quisquam
excuderet, ut dei dono haud dum viderim excusam, quamvis
multi synceri in domino fratres viderint. Hos autem "Commentarios"
qum postea orsi simus, quid aliud quam idem sentiendum erat, quod
in dicta epistola sensissem? Nam "Commentarios" omnino praestare
opus erat; promiseramus enim optimis doctissimisque Galliarum viris
non paucis. Oramus igitur dominum, ante quem stamus hodie, ac
mundas ab omni sive tumultuandi sive gloriae studio manus elevamus
[cf. 1. Tim. 2. 8], ut si haec sit mens institutionis suae, quam exposuimus,
ut nobis etiamnum ambiguitas poenitus nulla est, per eam gratiam,
qua omne genus humanum est misertus, ut omnium oculos adperiat, quo
abominationem (abominationem enim maximam esse oportet, qum quod
creatura est, dei loco habetur), quae se in locum dei statuit, universi
cognoscant ac adorare desinant. Cum enim solus deus adorandus sit
[cf. Matth. 4. 10], et creatura prorsus nulla, ita, ut etiam theologistae
negent puram humanitatem Christi citra idololatriae discrimen adorari
posse, quomodo non est summa impietas panem adoravisse? Quid vero
est, quod dicunt se panem non adorare, sed corpus Christi? An' iam
non creaturam adorant? Ubi ergo sunt illorum decreta, quibus, ut
diximus, humanitatem vetant adorari? Sed iterum dicunt: Nos adoramus,
atque etiam edimus spirituale corpus Christi. Quid, per deum
optimum maximum, est spirituale corpus Christi? An' uspiam in
scripturis repertum est aliud spirituale Christi corpus, quam aut
ecclesia, quemadmodum Ephes. 4. [Eph. 4. 4] et Colos. 1. [Col. 1. 18]
habetur, aut fides nostra, quae et credit eum in cruce poenas pro
nobis dependisse, et per eum salutis certa est? Qur, quaeso, eiusmodi
vocibus, quas nullus capit intellectus, pias mentes oneramus?
Spirituale corpus sic ab homine capitur, ut si dicas corporea mens,
aut carnea ratio. An non spiritualiter edimus Christi corpus, cum
ipsum credimus pro nobis caesum, eoque fidimus? An non spiritus
et vita iam in nobis sunt? Quid aduc voces inconciliabiles copulamus,
solum, ut longum istum contentionis funem nectamus? Plane
loquamur! Spiritaliter edimus, qum per dei gratiam ad Christum
venimus. "Spiritaliter ergo Christi corpus edere" quid porro aliud
esse potest, quam Christo fidere? Quid nova commenta excogitamus,
quae ratione nulla constare possunt? "Ego sum lux mundi"
inquit [Joh. 8. 12] Christus. Cum ergo lux sit, quis credet eum nos
in huiusmodi tenebras detrusisse, quibus fides infirmatur citius, quam
roboretur? Vera dicimus et comperta. Cum enim humana mens iam
fide in deum per Christum tuta est, an non colophonem salutis obtinet?
Obtinet nimirum. Quid ergo putes in ea nasci, qum ad tam
disparata et ab omni intellectu abhorrentia compellitur? Nihil hercle,
quam nutationem. Dices: Fides omnia potest; atque eam nisi habeas,
salvari nequis. Respondemus: Hoc modo impositum esse omnibus.
Qui enim duram hanc sententiam tenent, hoc loci fidem tantopere
exigunt, cui tamen alias haud multum tribuunt. Sic fere faciunt, qui
ex sensu carnis, ut Ephes. 4. [Eph. 4. 14] et Colos. 2. [Col. 2. 18]
loquitur Paulus, quicquid libet, adserunt. Qum ita urges, ut aut se
dedere aut praecipitare cogantur, ad fidem confugiunt: Qui tamen si
fidem haberent, nihil tale unquam potuissent adserere. Qui enim fidunt
Christo, non esuriunt aut sitiunt quicquam aliud [cf. Joh. 4. 14]; iam
enim eum cibum habent, quo animae refocillantur. Fidei ergo tribuunt,
quod illa nec agnoscit, nec sibi acceptum ferri patitur, ut supra satis
probatum est. Unde ei haud mediocrem faciunt iniuriam, qum ei
tribuunt, ipsa constare hanc corpoream Christi carnem. Atque hoc
duplici nomine: [I.] Primum, quod hanc corpoream carnem fide nostra
dicunt constare; nam fides reclamat. Necessariumque erit rem tantam,
ut isti faciunt, seipsa consistere quam fide nostra. Nam fides
in eas res tendit, quae sunt, priusquam illis fidas. Carnem ergo istam
fides nostra non potest facere. Quod equidem non dixissem, nisi quidam
essent, qui tam frigida fidei suffugia quaererent, ut dicere audeant:
Fide consistere hanc carnem. Quo quid ineptius dici potest? Num
enim fides nostra hoc efficere potest, ut panis sit caro? Verbo dei
solide hoc erat probandum, quo fides locum haberet, non fidei imponendum
per vim. [II.] Secundo sic fidei faciunt iniuriam, quod
eam dicunt nos salvos facere, quod seipso quidem verum est, sed hoc
loci tam abest a vero quam a luce tenebrae. Praetendunt enim,
quasi haec fides salvum faciat, quae in hoc pane, aut hunc ipsum
panem corpoream carnem esse credat. Hoc autem citra verbi autoritatem
dicitur; nusquam enim habetur: Amen, amen, dico vobis, quod,
qui credit se in isto pane meam corpoream carnem edere, is beatus
erit. Quin et alius error maximus sequeretur, videlicet, quod duae
essent fides ad salutem proficuae: una, qua fidimus Christo; altera,
qua crederemus panem istum esse carnem. Sic enim aiunt: Nisi credas
sic rem habere, salvus fieri non potes. Ecce quomodo in media
luce, volens ac sciens, humana ratio tenebras invenit, in quibus palparet,
ac palpando et inquirendo acuminis gloriam apud simplices inveniret.
Quid enim Scoti ac Thomae in pervestiganda commutatione
panis et vini in corpus et sanguinem tam acris diligentia est,
quam acuminis ostentatio? Medicos imitati sunt artis parum gnaros,
qui, ut eruditi videantur, pharmacis efficiunt, ut ad praedictum ab
ipsis momentum novam accessionem alicuius aegritudinulae experiaris,
quam deinde amoliendo pro diis habeantur. An non hoc, de quo nos
agimus, huic simile esse videmus? Tradiderunt isti primum corpoream
carnem Christi, ut in praesepi vagivit et ut cruenta in cruce pependit;
dicerent saltem, quemadmodum post resurrectionem ianuis clausis
ad discipulos penetravit [cf. Joh. 20. 19], hic edi. Ac, ne mali magistri
viderentur, mirabiles anfractus excogitaverunt, quibus rem sic habere demonstrarent,
ac stolidas mentes, quae vere nunquam crediderunt, aut
saltem, quod verum esset, perspicere detrectaverunt, quasi in labyrintho
circumduxerunt alias subinde figuras ostendendo, donec exitus curam
omnem tollerent. Qua magna parte sublata tyrannidem in eos, qui
paulo attentius introspicere volebant, exercuerunt, haereticos vocarunt,
qui, quod verum esset, tradere perrexerunt. Quid multa? Posteaquam
hunc communicationis panem ceu mercem aliquam vendituri erant,
opus habebant, ut eum aliquid facerent, quod omnes maxime admirarentur,
quo precium augerent. Coeperunt ergo panem carnem facere,
neglecto isto verbo: "Caro non prodest quicquam [Joh. 6. 63]". Omnes
ergo, qui ista nostra legunt, per eam fidem, qua omnes salvi reddimur,
obsecro, ut non subito damnent vel abiiciant, quod audiunt,
etiamsi ipsis absurdissimum videatur, sed dominum orent, ut sibi
veram intelligendi lucem donet, qua quod verum, rectum, sanctum
est, intueri possint. Laeta est veri facies, ac minime superciliosa,
sed inadulabilis simul est. Quo fit, ut, qui sibi sunt male conscii
constanter ac intrepide in illam non audeant intendere primo adspectu.
Qum vero iterum atque iterum aspiciendi veluti gustum fecerint, iam
incipiet non offendere. Det deus optimus maximus, ut omnes discamus
hanc tandem veram esse religionem, qua mentes ipsi uni ac soli
adhaerent, solum imitantur, soli placere cupiunt, a solius nutu pendent.
Contra vero det, ut videamus, quod haec elementa mundi nihilo meliores
nos reddant; sed, si nimium illis tribuas, a vero dei cultu potius
abstrahant. Fit hoc modo, ut quae hactenus in cultum dei Maozim,
quem in loco sancto, iuxta Danielis verbum 11. [cf. Dan. 11. 38]
venerati sumus, quamvis ipsum ignoraremus, auro, argento, lapidibus
reliquisque rebus preciosis expendimus, in usum pauperum, quo vere
Christum colimus, convertamus, et mentes nostrae, quae falsis spebus
hac illac sunt hactenus iactate, uni deo per pignus aeternum, filium
scilicet eius, adfigantur. Amen.
[19] De confessione.
Literae vere sacrae confessionem aliam ignorant, quam qua se
homo cognovit et ad misericordiam dei abiecit, iuxta istud verbum
prophetae Psal. 31. [Ps. 32. 5]: "Dixi: Confitebor adversum me iniusticiam
meam domino, et tu remisisti impietatem peccati mei". Ut
ergo deus solus est, qui peccata remittit et mentem quietam facit, ita
soli debemus vulnerum nostrorum sanitatem acceptam ferre, soli ad
sanandum exponere. Quis enim vulnus unquam apud alium, quam
apud medicum, vel apud eum, quem consilium profuturum dare posse
sperabat, retexit? Sic omnino habet confessio: Deus solus est, qui
mentibus nostris medetur; ei igitur soli vulnus adperiendum est.
Quod si medicum aduc non plane agnoscas, aut, ubi habitet, ignores,
iam nemo vetat vulnus apud prudentem consultorem religes, oresque,
ut consilium det. Is autem, si vir prudens ac fidelis est, indubie ad
eum medicum remittet, qui artis tam peritus est, ut consuere vulnus
possit. Edissero nunc parabolam: Is, cui medicus ignotus est, homo
est, qui gratiam per Christum recte nondum agnovit, qui tamen, ut
est conscientiae Nemesis, molem, qua deprimitur, ponere quaerit.
Gnarus ac fidelis consultor verbi dei minister est, qui Samaritae in
morem vulneribus vinum infundit et oleum [cf. Luc. 10. 34]. Vinum
poenitentiae acrimoniam significat, ad quam manuducit, qum hominem
sibi ante oculos exponit, quo sese agnoscere discat, ac nonnunquam
renitentem etiam in hypocriseos cognitionem trahit. Amara et acris
res est te esse intus et in cute pessimum; amarior autem, quod maliciam
inficiari nequis; amarissima, cum te mortuum esse agnoscis et
spes tuae destitutae sunt. Hic iam effervescere vulnus incipit. Mox
ergo debet verbi minister oleum infundere, hoc est: Christum, qui
oleo laeticiae prae omnibus est unctus, id est: ostendere, quantum
gratiae deus nobis per ipsum impertiverit. Quam ubi didicerit, teneri
amplius nequit, quominus ad ipsum properet. Confessio igitur auricularis
ista nihil aliud est, quam consultatio, qua consilium accipimus
ab eo, quem ad hunc usum deus posuit, ut legem ex ore ipsius quaeramus,
quonam pacto possimus menti requiem parere. Ecce ergo
claves, ecce euangelium, de quibus satis dictum est. Euangelizat
ergo te verbi minister; tu vero, qum euangelizatus es, hoc est: cum
Christum recepisti, iam absolutus ac liberatus es ab onere peccatorum,
quam tu allevationem in mente sentis, etiam si nullus pontifex
concepta verba super te imprecetur. Fabula [!] sunt igitur, et nugae
merae, quae pontificii de clavibus polliciti sunt. His iunge audacium
quorundam dogmata, qui perhibuerunt clavibus hominem certum fieri,
qui nisi per fidem intus certus est, frustra dices: Liber es. Non enim
tuo verbo ipsum potes magis certum reddere, quam muscam elephantum
facere, cum dixeris: Elephas es. Docere et exponere potes euangelii
rationem, sed frustra, nisi dominus intus docuerit. Quot enim sunt, qui
audiunt et non recipiunt [cf. Marc. 4. 15]? Quae causa est, quod non
recipiunt? Quod deus non traxit [cf. Joh. 6. 44]. Quam primum traxerit,
ad eum transilient citra tuam operam. Hanc fidei certitudinem nisi quisque
habeat, frustra sexcenties a sacerdote absolvetur; nunquam enim
non desperatus et diffisus ab eo abibit. Quae vero de confessione commenta
sunt tradita, oceanus sunt et Cimmeriae tenebrae. Unde
nihil est opereprecium ea confutare. Si enim, quae iam subiungimus
paucula, recte perspexeris, tuto per omnem scripturam navigabis, quod
ad confessionem adtinet, sic ut facile videas auricularis istius, qua
hactenus usi sumus, mentionem poenitus nullam in ea fieri. [I.] "Confiteri"
primum est laudare, gratiasque agere domino; ut: "Confitemini
domino, quoniam bonus [Ps. 136. 1]" etc. quemadmodum cecinerunt filii
Israel Pharaone merso. [II.] Deinde "confiteri" est domino fidere,
eum confiteri petram et refugium nostrum esse, ut Psalmo 104. [Ps.
105. 1-25] et 1. Ioan. 4. [1. Joh. 4. 15f.]: "Quisquis confessus fuerit,
quod Iesus est filius dei" etc. [III.] Post: "Confiteri" est agnoscere,
quod tibi obiicitur, aut cuius adcusaris: sic, qui praedicatione Ioannis
compungebantur, agnoscebant sic habere, quemadmodum ille docebat.
Sic hodie confitentur peccata sua, qui dum verbum dei audiunt, compunguntur,
ut sese agnoscant, ac protinus se ad medicum recipiunt.
[IV.] Postremo loco: Confitemur peccata nostra, qum proximum aut
doctum scribam certiorem facimus occulti sceleris, quo aut simul
nobiscum veniam apud coelestem patrem deprecetur, aut consilium,
quemadmodum est dictum, inveniat, quo posthac possimus malo resistere.
De qua confessione Iacobus 5. [Jac. 5. 16] loqutus est: "Confitemini
alterutrum peccata vestra, et orate pro vobis mutuo, ut salvemini;
plurimum enim potest obsecratio iusti assidua". Quo loco
nixi hactenus auriculariam confessionem adseruerunt pontificii, qum
tamen divus Iacobus non de ista loquatur, sed de ea, quam quisque
proximo facit, qum internum aliquod et hactenus absconditum vulnus
ei adperit. Unde ex isto loco nihil amplius exprimi potest, quam ut
quisque proximum conveniat, ut pro suis secum delictis orare velit;
ac ut hoc intentius faciat, exponit vulneris putorem. Breviter, satis
confitetur, qui deo fidit, quemadmodum secundo loco dictum est; qui
eum laudat et gratias agit pro impensis beneficiis, quemadmodum
primo; qui peccata sua agnoscit, ac coram domino deplorat, ut tercio;
qui assidue veniam sociis fratribus orat, ut postremo dictum est. Satis,
inquam, confitetur, qui sic dispositus est, nec ullo sacerdote habet
opus. Qui vero ad hunc modum non est doctus, profecto sacerdote
maxime opus habet. Sed quo? Non eo, qui cistae adulterinis clavibus
bus insidiatur, sed qui verbo dei tam miseriam quam gratiam agnoscere
docet. Consultatio ergo est clancularis confessio, claves euangelii
expositio, reliqua venti sunt, quae papistae ganniunt. Sed sunt, qui
dicant, multos multa designaturos esse flagitia, qum ad confessionem
non compellantur. His sic respondemus: Inexperti estis, aut hypocritae.
Inexperti, quod propter confessionem non didicistis neminem
ulli unquam pepercisse flagitio; sed contra potius, si pudor erat confiteri,
pepercisse multos scimus, ut non confiterentur, quod perpetraverant.
Hypocritae, quod nemo est, qui ignorare possit, quam audacter
multa dissimulaverit, imo etiam iusticiam simulaverit illic, ubi
videri volebat se ex animo omnia prodidisse ac doluisse. Aduc tamen
audemus defendere, quod nihil quam bonorum omnium circumscriptio
fuit; nisi enim dominus Sabaoth semen nobis reliquisset [cf. Jes. 6. 13],
hoc est: euangelii lucem postliminio reduxisset, actum fuisset de omnium
bonis, laboribus ac possessionibus. An non pontifex Romanus
iam omnia regna sua esse dicebat? Ipsi vidimus Romani pontificis
legatum Tiguri adserentem, aedes quasdam praepositurae, ut vocant,
suas esse. Crebro ergo confiteamur domino, crebro novam vitam ordiamur,
ac si minus, quid constet, crebro prudentem scribam adeamus,
qui loculos non spectet, sed conscientiam!
[20] De reliquis sacramentis.
Confirmatio tunc sumpsit exordium, qum vulgo coeptum est infantes
tingi, qum apud priscos ii modo tingerentur, qui in vitae dimicatione
constituti essent. Quanquam quid hoc erat? Num mortis
discrimen doctiores rerum Christianarum faciebat? Sed imbibitus
erat error, qui baptismum existimabat post fidem peccata abluere; qui
deinde, ut adsolet atrocius grassatus, ausus fuit infantibus etiam salutem
negare, quasi vero crudelior sit Christus quam Moses, sub
quo inter filios Israel censebantur, qui circumcisi essent, aut oblationibus
initiati [cf. 1. Mos. 17. 10-14, 2. Mos. 12. 48]; etiamsi Abraham
fide nondum imitarentur, nec enim poterant.
Extrema unctio, sic enim vocant, humanum ac civile officium
est. Ungebant apostoli nonnunquam aegrotos, et bene coeperunt
habere, qui sinistrius paulo ante valebant Marc. 6. [Marc. 6. 13].
Hoc perpetuo servandum esse monet Iacobus 5. [Jac. 5. 14], invisere
videlicet aegrotos, ubi, si usus postulet aut aegritudo ferat qui provectiore
iam sunt aetate, malum debent attrectare, ungere ac deum,
ut liberet, orare.
Ordo sacer, quem perhibent animae characterem quendam, velut
ungue, infligere, humanum figmentum est. Quod autem de impositione
manuum ex Actis [cf. Act. 4. 30] et 1. Timo. 4. [cf. 1. Tim.
4. 14] adducunt, frivolum est. Exterior haec consignatio fuit, qua eos
notabant, in quos linguarum donum erat venturum, aut quos ad verbi
ministerium erant emissuri. Quid hoc ad characteris figmentum facit?
Functio est, non dignitas episcopatus, hoc est: verbi ministerium.
Qui ergo administrat verbum, episcopus est; qui minus, tam non est
episcopus, quam non est consul vel magistratus, qui non fungitur.
[21] Matrimonium.
Ad matrimonium redire cogimur, quod superius id, quod in
primis tractare debueramus, exciderat. "Honorifica res est connubium",
ut inquit apostolus Heb. 13. [Hebr. 13. 4]. Qur igitur rem dei etiam
testimonio sanctam, piam ac bonam quibusdam interdicimus, puta
sacerdotibus, monachis et monachais, episcopis, hoc est: verbi ministris?
Nam alii, quos ab equorum ornatu cogeris episcopos fateri, ut
diximus, episcopi non sunt, sed potius aposcopi. Verbi ergo ministris,
qui uxoribus interdicunt, hoc agunt, ut quod verbis edificent, factis
convellant. Non est enim opus, ut hic de carnis concupiscentia quicquam
dicamus. Omnes enim experimur, quam casti simus ac mundi!
Qur igitur voluntarie scandalum arcessimus in ecclesiam dei, qum ab
uxoribus nusquam sit dei praecepto interdictum? Scimus omnes matrimonium
honestam rem esse, ut diximus, qur igitur nolumus ipsum
verbi ministro permittere? Sed cum videamus infirmum esse, malumus
cum totius ecclesiae offensione et ignominia scortatorem ferre, quam
legitimum maritum. Et dicunt se quidam horrere omne ministerium
eius sacerdotis, qui uxorem habeat; non enim se posse videre in
templo missantem aut docentem sacerdotem, et uxorem simul auscultantem
et orantem, cum interim scortum impudentissimum, nonnunquam
etiam in primis subselliis sedens, citra omnem offensionem ferant.
Importunari hoc loco liceret, non in stultos sed malignos homines.
Non est enim stulticiae, sed iniusticiae vox ista. Missa sic nihil est,
ut etiam abominatio sit. Atque ipse nescio, an missarum quaestus et
negociatio istud commeruerit, ut tam turpes maculas (sic enim Petrus
hoc hominum genus vocat [cf. 2. Petr. 2. 13]) in ecclesia sua deus tam
diu tulerit. Qur ergo missantem non vult videre sacerdotem? Quia
sic nobis, quod abominabile est, placet, ut nihil rectum vel possit vel
debeat placere. Missas exigimus: missent ergo scortatores, qui ad hanc
abominationem sunt accommodatiores, quam honesti mariti. Sed verbum
administret in ecclesia dei maritus unius uxoris [cf. 1. Tim. 3. 2], ne, qum
docet fratrem in negocio matrimonii non licere circumvenire, ipse multas
adesse videat, quas adulterio constupraverit, conscientiaque percussus,
nec de suo nec de aliorum viciis constanter loqui ac increpare audeat.
Veruntamen de connubio paulo post plura, cum ad vota ventum erit.
Hic interim hoc monebimus: Videri scilicet nobis hanc unam ac solam
causam esse, cur connubium episcopis nostris negemus, qum tamen
ante omnia coniugatum quaerat Paulus in delectu suo 1. Timoth. 3.
[1. Tim. 3. 2], Tit. 1. [Tit. 1. 6]. quod adeo innumera sacerdotum ocio
deditorum turba minari quiddam videtur, si connubia ipsis iungere
liceat. Futurus est monachus aliquis cum fratre haeres; repetet monacha
haereditatem alio devolutam; legetur hic sacerdos in soenatorum
ordinem, aut fortasse in magistratum subrogabitur. Haec est revera
nostro iudicio malignitas ista, quae sibi tamen aliud, quam quod res
est, praetexit. Qui fit autem, ut malis istis non occurratur? An' lege
caveri non potest: Sacerdos in soenatum ne legitor? Quae ubi lata
erit, quid periculi ultra imminet? Sic aliis periculis quoque posset
commode occurri, ut haec impudens spurcicia e fidelium oculis ac
medio tolleretur. Quod autem ad immodicum numerum adtinet, qur
non sinimus in pace defungi, et sacerdotiis neminem ultra imponimus,
sed ea bona convertimus in pauperum usum, praesertim qum hi satis
diu esurierint, illis interea saturis atque ructantibus. Quae, quaeso,
aliquandiu turba in omnibus Christiani orbis regnis uspiam est orta,
quam non vel ipse Romanus pontifex excitaverit, aut eius discipuli,
mitrati isti et galeriti cardinales et episcopi? An non regum omnia
consilia, fortunas iudiciaque moderantur? Unde vero tanta potestas?
Ex divitiis. Unde autem illis divitiae? Ex tot sacerdotiis, censibus,
decimis aliisque degravationibus, quas citius desperes enumeraturum,
quam stellas. In angustum ergo arctandae sunt illorum copiae. Sed
ne quis queri possit cupiditate potius rem geri, quam rerum divinarum
studio, ferendi sunt, donec in pace defungantur, ut diximus. Si vero
quidam, ut est pertinacia, pacatum reipublicae aut regni statum potestate
sua turbare pergunt, adimendae sunt illis plumae, donec in altum
evolare amplius nequeant. Verum heus tu: Quid audes? En ut
promptus es ad turbandum et rapiendum! Eos modo premes, qui
turbant: qui non turbant, liberos relinques, ne maiorem turbam des.
Servanda est illis fides, dummodo ipsi servant, ne consuetudine frangendi
fidem ex hominibus in beluas degeneremus. Heus et tu, redi
atque rem ad finem exaudi! Nemo privatus hoc faciat; sic enim paulatim
fieret, ut quisque quemlibet adoriretur, causam quamvis futilem
comminiscens. Regi aut magistratui ista relinque disponenda. At
heus vos ipsi quoque reges et magistratus: Quid in vestrum aerarium
ista refertis, nisi ultima tuendi populi necessitas cogeret? Sic legem
capite!
Defunctorum sacerdotia, monasteria, census, redditus, in aerarium
pauperum, non vestrum redigite; quae vero isti hactenus impie extorserunt,
remittite! Alioqui potestas vestra et res magis quam unquam
crescerent, quibus humilior aut benignior nemo redditur; fieretque
tandem, ut imperii gravitate vos ipsos exosiores faceretis, quam
unquam fuissetis, si tanta rerum non esset accessio facta. Est fortunae
comes invidia, et quanto illa crescit, tanto ista simul gliscit.
Haec de abolendo inutili sacerdotio, deque eius bonis in pauperum
usum convertendis breviter. Nullum enim Christiani habere debent
sacerdotium, quam Christi; is autem aeternus sacerdos est [cf. Hebr.
6. 20], unde neminem eius loco subrogatum oportet esse. Verbi vero
ministri, episcopi, hoc est: vigiles, qui in grege domini vigilant, iuxta
Pauli praescriptum, debito honore dignandi sunt [cf. 1. Tim. 5. 18].
Hos ergo solos in ecclesia dei aliquando habebimus, ubi intra annos
ad summum quadraginta quotquot nunc nobis nauseam pariunt et impatientiam,
alio migraverunt. Tanto tempore profecti sunt Israëlitae
ex Aegypto in terram Chananaeorum [2. Mos. 16. 35]. Ferendo
igitur et patiendo non erimus eis, ut spero, inferiores.
[22] De votis.
Sunt quaedam votorum genera tam impia tamque stolida, ut si
quis sese regi recipiat mille hostium capita salvum adportaturum.
Inventi sunt, qui demandatum numerum, aut operam praestiterint,
David et Hercules; at nemo tam arrogans unquam fuit, ut se
salvum cum tot capitibus rediturum polliceretur.
Qum ergo castitatem, paupertatem et obedientiam promittunt quidam,
vide, quam non ex scientia quicquam faciant, et zelus ipse, aut
stolidus sit, aut simulatus.
Ac primo de castitate. Hanc negat Christus omnibus Mat. 19.
[Matth. 19. 11], nisi quibus data sit superne; quibus ergo data sit, ea
liceat uti. Impium ergo erit et non minus incivile, quam si me amico
pollicear totum annum ex eius marsupio victurum, si deo pollicear me
daturum, quod ego ne habere quidem possum, nisi ipse dederit. An'
hoc non est amico polliceri, quod ex eius marsupio sis sumptus deprompturus?
Explicat divus Paulus 1. Cor. 7. [1. Cor. 7. 9], late et
clare nodum hunc de castimonia, sic inquiens: "Si se non continent,
nubant! Praestat enim nubere quam uri". Ureris ergo? Nube;
melius enim ac rectius facis, dum faces impotentis libidinis nubendo
extinguis, quam qum ardendo inquietam ac spurcam mentem circunfers.
Quousque autem ferre debeas ustionem, nemo melius dicet,
quam tu ipse. Paucissimi omnino sunt ex omni mortalium numero,
qui non urantur; atque ego nescio, an unquam quisquam fuerit, nedum
hodie sit, qui cupidinis ignes non senserit. Porro: Quantum
quisque ardeat, nemo nosse potest, quam cui corda pernoscuntur.
Cum ergo nemo noverit, quid sit in homine, quam spiritus hominis,
qui est in ipso [cf. 1. Cor. 2. 11], nemo tui iudex esse potest, quando
nubere debeas, quando coelebs manere. Solus ergo tecum deliberabis,
uxorem ducturus sis nec ne. Tunc autem duces, qum videbis
maximam cogitationum tuarum partem, huius ignis vehementia, ceu
torrente rapi; cum timorem dei abiici, cum amorem extingui et orationem
impediri.
Sic enim colligere potes dicto capite Pauli. Qum enim sic dicat
[1. Cor. 7. 5]: "Ne fraudetis vos mutuo (loquitur autem de coniunctionis
viri foeminaeque subtractione), nisi forte ex consensu ad tempus,
ut vacetis orationi. Post iterum convenite in unum, ne tentet
vos satan propter incontinentiam vestram", constat, quod ad evitandam
satanae tentationem, hoc est: scortationis et adulterii contaminationem,
nubere liceat; similiter, dum impediuntur orationes nostrae. Quantum
autem quisque impediatur, nemo melius novit, quam qui sentit. Si
ergo sentias, ut diximus, mentem ad Veneris mentionem vacillare, ut
iam dicas: Si liceat, libet: propendit nimirum caro, nec unquam quiescet,
donec, quod libet, perpetraverit. Ne ergo perpetuo ardeas,
nube; "melius est enim nubere, quam uri [1. Cor. 7. 9]". Qui uberius
hanc rem nosse cupiat, diligenter dictum caput [sc. 1. Cor. 7.] excutiat.
Videmus igitur omnibus ex aequo dictum esse. "Si non te contines,
nube [1. Cor. 7. 9]" et "virgo, si nubit, non peccat [1. Cor.
7. 28]". Ex aequo igitur omnibus licet connubia iungere. Nam quod
te voto obiicitur, sic nullam vim habet infirmandi legem dei, ut etiam
summa sit impietas ipsam prodere propter traditiones nostras, ut
Christus Iudaeorum peritis et sanctulis opprobravit Mat. 15.
[Matth. 15. 3]: "Quare vos, inquiens, transgredimini mandatum dei
propter traditionem vestram?" Taceo nunc, quam stultum sit istuc
promittere, quod tuarum virium non est. Impia ergo sunt omnia
castitatis vota.
Quod de Nazaraeis quidam obiiciunt Num. 6. [cf. 4. Mos.
6. 1-21], iam dudum exoletum est. Multa enim praecepit dominus
filiis Israel, quibus ipse nec egebat nec delectabatur; sed fieri sibi
iubebat, ne daemoniis fierent, ut fuerunt varii oblationum ritus. Sic et
de Nazaraeis sentiendum est. Periculum erat, ne Iudaei filios suos
more caeterarum Gentium cuperent in aliquo peculiari vitae instituto
vivere, subindeque devoverent. Tradidit ergo ipse institutum, quo contenti
ad idololatras non deflecterent. Quod autem alii obiiciunt: "Redde
altissimo vota tua [Ps. 50. 14]"; et: "Vovete et reddite" Psal. 75.
[Ps. 76. 12], produnt inscitiam suam, videlicet, quod nondum didicerint
"vota" pro "muneribus oblationibusque spontaneis" in literis sacris
accipi, non pro iureiurando aut dedicatione mentis. Hanc enim requirebat
lex [5. Mos. 6. 5]: "Diliges dominum deum tuum" etc. Sicut
ergo abolitae sunt oblationes, sic et vota; nam näder [נֶדֶר] Hebraeis
spontaneam oblationem significat, rei cuiuspiam ad offerendum sacerdotibus
usitatae. In universum videntur vota omnia in haec duo posse
redigi: Vovemus aut ista, quae dominus iubet, aut supra ista, quae
dominus iubet, quaedam voluntarie. Qui ergo vovent, quod dominus
praecepit, arroganter faciunt. Sic enim praetendunt se impensius
facturos, quod dominus iubet, si votum suum aut iusiurandum addant,
quam si solum domini praeceptum audiant. Quod quid aliud est,
quam extrema stulticia et fidei infirmitas? Fidelem hominem oportet
voluntatis dei studiosum esse, ideo, quod deus suus sic aut sic praecepit,
non quod ipse sic aut sic facturum recepit. Qui enim hac
causa his praeceptis dei student, quae ipsi voverunt, se ipsos maioris
faciunt quam deum. Inobediens est, qui consulis iussa non implet,
nisi prius promiserit se facturum. Facere enim debet quisque, quod
lex et magistratus iubent citra votum. Si autem quaedam alia vovemus,
quam quae lege dei comprehenduntur, frustra fit; "nam frustra
colunt me, inquit Christus Matth. 15. [Matth. 15. 9], docentes doctrinas
et praecepta hominum"; et: "Omnis plantatio, quam non plantavit
pater meus coelestis, eradicabitur", ibidem [Matth. 15. 13]. Quid
autem stultius est, quam nova quaedam domino polliceri, quasi quae
hactenus praecepta sint, impleverimus, et pro auctario addamus liberaliter
nostra quoque? Quis unquam vel hoc unum praeceptum implevit:
"Dilige proximum tuum sicut te ipsum" [Matth. 22. 39]? Fit
ergo manifestum, quod, dum sic quaeque vovemus, in ἐθελοθρησκείαν
Pauli Coloss. 2. [Col. 2. 23] incidamus, quae nihil aliud est quam
propria voluntate adinventa religio, quae nihil est quam hypocrisis ac
legis divinae contemptus. Nemo enim aduc implevit, quae dominus
praecepit. Qur ergo nova fingimus, qui divina non attigimus? Aperte
loquar et vere: Haec vota castitatis, paupertatis et obedientiae fuga
sunt et declinatio legis divinae, ut iam patebit, qum de paupertate et
obedientia dixerimus.
Paupertatem quid adtinet vovere? Christiana mens Christiana
non est, nisi sit pauper. Beati enim pauperes spiritu [Matth. 5. 3].
Ex lege igitur debemus omnes esse pauperes. Qui ergo non sunt,
legi non obtemperant. Quid ergo ipsam vovent, quasi melius servare
devoti possint, quam dei praecepto obtemperantes? Quod si paupertatem
rerum et aegestatem vovent, stulte iterum faciunt. Quid enim
voves, quod in tua potestate non est? Primum, si dives es, non est
opus, ut paupertatem voveas, sed ut iuxta Christi verbum omnia
vendas, quae possides, et des pauperibus [cf. Matth. 19. 21]. Hoc praecipit
dominus. Qur tu voves, quod dominus praecipit? Si vero pauper
es, quid paupertatem voves, quam, velis nolis, ferre cogeris? Quid
si te devoveas deformem futurum, qum antea sis, quam voveas? Deinde
si deus velit te ditissimum esse, puta regem aut principem, sed in
eum usum, ut quae tibi commissa sint, fideliter dispenses, an' tu
paupertatem vovebis? Rursus, qum tibi dominus divitias negaverit,
sed patientem dederit mentem, ut laetus feras, tu vero simul voveas
paupertatem, nonne voto tuo citius adscripturus es, quod rem difficillimam
moderate feras, quam gratiae dei? Nam si gratiae dei omnia
accepta ferres, nunquam voveres, sed ad illius te voluntatem perpetuo
comparares.
Obedientiam autem debemus omnes omnibus, "nam si quis te ad
mille passus adegerit, perge cum illo et alia duo millia" Matt. 5.
[Matth. 5. 41]. Et: "Caritas non quaerit sua, sed sedula est, ut aliis
prosit" 1. Cor. 13. [1. Cor. 13. 5]. Et "omnia, quaecunque vultis, ut
faciant vobis homines, et vos eadem facite illis" Matth. 7. [Matth.
7.12]. "Christi ecclesia unum corpus est" Ro. 12. [Röm. 12. 5].
Hoc autem corpus ante omnia requirit, ut nulla membra dissentiant.
Qui ergo Christi ecclesiae membra sunt, hoc ipso, quod membra
unius corporis sunt, debent sibi mutuo aut honeste praeesse aut obtemperare.
Quid opus est, ut tu obedientiam promittas, quam sic
debes, ut, nisi praestes, ingratum sis iudicem habiturus? Quod vero
quidam adeo fastuose intonant, quod 1. Reg. 15. [1. Sam. 15. 22]
scriptum est: "Obedientia plus valet quam victima", breviter respondemus:
Fere sic dei voluntate fieri, ut, si quis verbo eius pro sua
libidine abuti velit, seipsum vincat. Quemadmodum et hoc loco fit.
Dixit Samuel ad Saul [1. Sam. 15. 22]: "Melior est enim obedientia
quam victimae". Sed de qua obedientia loquitur? Num de ea, qua
se homo factioni alicui adstringit? Minime! Sed qua deo obtemperat
contra omnia consilia, quantumvis in speciem pulchra et bona sint.
Nam Saul iussus erat Amalechitarum omnia excindere [cf. 1. Sam.
15. 3]; ille vero melius esse ratus, ne res inutiliter perirent, servavit
multas pecudes in holocaustum domino [cf. 1. Sam. 15. 9]. Hic irascitur
dominus, et dicit per os prophetae sui: "melius esse, quod dei
voci obtemperes quam tuo consilio". Obedientia igitur victimae praefertur,
sed dei obedientia. De qua iam satis dictum est, quam necessaria
sit ad salutem.
Nunc, ut promisimus, aperiemus, quod ista: paupertatis, castitatis,
et obedientiae vota, fuga sunt, et declinatio legis voluntatisque divinae.
Castitatem primum accipe. Hanc vovent, quae in sua potestate
non est, et per eam matrimonium contemnunt. Cumque deberent
operam dare creandis liberis et educandis, tuentur se suis votis; sed
vide, quam belle! Scortantur impudentius canibus. Et si tu moneas,
ut deserto monasterio nubant, quandoquidem continentiam videant sibi
negari, mox respondent lege voti teneri. Vide nunc, an' hoc non sit
legem dei prodere propter humanam traditionem? Taceo impura ista
et spurca, quae magna pars monasticorum clam designant libidinis
impatientia. Ut plane constet illorum corda et nonnunquam etiam
corpora, foedioribus esse libidinibus conspurcata, quam ea, quae in
matrimonio degunt; imo sic esse impura, ut nec cum honestis matrimoniis
comparari possint. Verum quantumcunque spurca sint et foeda,
propter votum suum legi dei non obtemperant.
Paupertas ipsorum sic non est paupertas, ut nusquam liceat divitias
cum maiore tranquillitate invenire, quam in monasteriis. Si in
urbe degas, ditissimus etiam, curare cogeris multa, sursum deorsum
currere, metuere imbres, grandinem et reliqua tempestatum mala.
Isti nostri horum nihil metuunt aut curant, sed citra sudorem et
sanguinem omnia ipsis proveniunt, non laborant, non proscindunt vomere
terram; cum tamen interim nihil phasidum, turdorum, leporum,
caprearum omne forum habeat, nihil salparum, solearum, murenarum
et anguillarum, quod ipsis non adferatur. Vide, quam magna res sit
horum aegestatem ferre. Quid vestem commemorem? Hieme sic
pellibus, lanis et focis foventur, ut nonnunquam inviti cogantur sudare;
aestate sic theristra sunt vento pervia, sic omne vestium pondus ablatum,
ut eos aëre victitare posse credas.
Obedientia vero sic habet, ut, si parens egeat, opem ferre non
liceat, etiamsi omnem substantiam stulta expendit, ut hunc cuculum
in istum nidum locaret. Si aegrotet, non licet per hanc obedientiam
exire, morbum attrectare, alleviare, auxiliari. Taceo reliquos pauperes.
Dum magistratus iubent contribuere, immunes sunt. Cum stationes
distribuunt, obiiciunt se, dei obsequiis mancipatos, agere ista non posse.
Quid multa? Nihil commune habent cum laborantibus vicinis ac civibus.
Bella si ingruant, non sub divo, sed intra amoenissima habitacula
secure stertunt, ita, ut Solomon in omni gloria sua huius mundi
deliciis cum tanta tranquillitate frui non potuerit [cf. Matth. 6. 29].
Nemini quicquam debent quam sibi, nemini prospiciunt quam sibi.
Et quod omnium est perversissimum, quanto maiores opes congerunt,
tanto sibi impensius placent; quanto obstinatius magistratui restiterint
in ferendis communibus oneribus, tanto magis suspici volunt, ac omnium
domini haberi. Adorantur, coluntur, ac deorum loco habentur. Nunquam
videas, ut vetent sibi fieri, quod soli deo praestandum est.
Haec sunt ista impia vota, quae ipsis, imo nobis etiam stolidis
tam egregia videntur. Promittunt castitatem, sed contenti sunt promisisse,
capris libidinosiores. Paupertatem, cum regi ipsi plura desint
quam istis. Obedientiam, quae inobedientia dei manifesta est, et ab
omni Christiana charitate aliena. Christum ergo produnt, qui sese
his votis mancipant; a lege dei desciscunt; nam suas sectantur divinis
contemptis et abiectis, humanitatem exuunt erga necessarios et proximos.
Quis enim crudelius ipsis imperat, quis avidius retinet sua quam
isti? Unde neminem iam latere potest, hoc vitae genus esse ab inimico
homine, hoc est: satana, ceu lolium tritico domini esse insertum,
Mat. 13. [Matth. 13. 25]. Caverat hoc malum sollicite Paulus, vigilantissimus
episcopus, Act. 20. [Act. 20. 29] et Colos. secundo [Col.
2. 18]. Sed nos male circumspeximus. Nunc autem, qum nobis oculos
redaperuerit deus, ambulemus tanquam in luce [1. Joh. 1. 7]. Eliminemus
haec omnia mala; sed ratione ac modo, ne posteriora fiant prioribus
deteriora [cf. 2. Petr. 2. 20].
Tantum de votis, de quibus in "Conclusionibus nostris" plura
diximus; sed quantum ad confutationem eorum adtinet, satis allatum
est scripturarum et rationum ex eis deductarum.
[23] De divorum invocatione.
Divos invocare adeo invaluerat apud omnes, ut eam rem ab initio
vererer difficulter admitti. Sed frustra fuimus anxii. Ut enim primum
fides radices iecit, attulit secum tam claram veritatis lucem, ut quotquot
eam viderint, omnes spes in quamcunque creaturam abiecerint.
Hoc autem dogma, quod divi non sint invocandi, iam annis duobus
sic ubique, vel in nostris libris si non alibi, perspectum est ac
receptum, ut minoribus hic possimus rem absolvere, quam res exigeret,
si prius nunquam fuisset ventilata. Tractavimus nos eam in "Archetele"
primum, deinde in "Conclusionibus", mox in "Confutatione
canonis missae", postremo in "Antibolo adversus Emserum", ubi
cum in brevissima totam causam redegerimus, placuit eum titulum ex
integro hic inserere.
De divorum intercessione ex "Antibolo adversus Emserum".
Cum de divorum intercessione scribis, adeo ieiunus es, ne dicam
stolidus, ut certo mihi persuadeam, te nostra, quae angusta quidem
sunt, quod alibi eam rem essemus fusius prosecuti, sed augusta quoque,
quod praeter purum verbi dei sensum nihil resipiant, prorsus non
intellexisse. Quamobrem et ea tibi ad breve redigam, sed ita, ut quae
nunc breviter damus, prioribus, quae nullo modo poterant in breviora
concidi, nonnihil lucis allatura sint.
I. "Solus deus bonus est" Lucae 18. [Luc. 18. 19].
II. Ab hoc ergo fonte uno et solo bonum derivare oportet, quicquid
eo indigum est. "Omne datum enim optimum et omne donum
perfectum desursum est, descendens a patre luminum" Iacobi 1. cap.
[Jac. 1. 17].
III. Hac nota discernuntur fideles ab infidelibus, quod fideles
ab uno et solo isto bono pendent, ei unice haerent, ad ipsum solum
recurrunt, ex solo hauriunt. Infideles autem contra a creatore se ad
creaturas convertunt, ab eis pendent opemque sperant. Deut. 32.
[5. Mos. 32. 39]: "Videte, quod ego sim solus, et non sit alius deus
praeter me". "Deum autem esse" non est aliud quam: summum bonum
esse. Summum bonum esse, non est aliud quam dai [דַי], hoc
est: sufficientiam omnis boni esse. Bonum ergo illud se esse, deus
nobis proponit, quod omnis boni, opis, auxilii nobis autor sit; et quod
solus id boni sit, et quod non sit alius deus, hoc est bonus, et cuiusquam
opis fons, praeter se. Alterius partis testimonium habes Hieremiae 2.
[Jer. 2. 13]: "Duo enim mala fecit populus meus: Me dereliquerunt,
fontem aquae vivae, et foderunt sibi cisternas dissipatas, quae
continere non valent aquas".
IV. Fideles ergo soli sunt, qui se sic dei esse sciunt, ut alium
patrem ne nominet quidem, quam omnipotentem patrem; tantum abest,
ut in alium spem habeant. Quorsum enim adtinet patrem adpellare
deum, cuius tu filius non sis, neque in eum ut patrem speres?, praesertim
cum ipse vetet, ne patrem nobis vocemus in terris, Matth. 23.
[Matth. 23. 9]. Ipse enim solus est, qui nos in spe, quam in se habemus,
securos reddit, Psal. 4. [Ps. 4. 9]: "Quoniam tu, domine, solus
in spe habitare fecisti me". "Beatus enim est vir, cuius spes est nomen
domini" Psal. 39. [Ps. 40. 5], et contra: "Maledictus, qui confidit in homine,
et ponit carnem brachium suum - Hierem. 17. [Jer. 17. 5] -,
et a domino recedit cor eius". Porro a domino recedit, qui alibi quam
apud ipsum id boni quaerit, quo eget. Nisi vero istuc non sit recedere,
qum filius, deserto vero patre, alium eligit, ad quem confugiat, cui
erumnas suas queratur, et ab eo auferat auxilium. At coelestis pater
ita pater noster est, ut nos fecerit, creaverit, et in peculiarem populum
elegerit, Deut. 32. [5. Mos. 32. 6]. Nunquid non ipse est pater tuus, qui
possedit te, et fecit, et creavit te? Filii ergo sunt dei, qui eum patris
loco habent. Patris autem loco habent, qui unum hunc patrem agnoscunt,
ab eo pendent, eum solum audiunt, ab eo solo omnia sperant.
V. Porro, quod citra cunctationem ad eum confugere tuto liceat,
apertissimis ubique verbis ipse declaravit Genn. 15. [1. Mos. 15. 1]:
Abraham sic adfatur: "Ego protector tuus sum, et merces magna
nimis". Idem verbi dictum puta omnibus, qui cum Abraham fideles
sunt, Levi. 20. [3. Mos. 20. 8]: "Ego dominus, qui sanctifico vos".
Num. 35. [4. Mos. 35. 34]: "Ego enim sum dominus, qui habito inter filios
Israël". Psalm. 34. [Ps. 35. 3]: "Salus tua ego sum". Isaiae 43.
[Jes. 43. 25]: "Ego, ego sum, qui deleo iniquitates tuas propter me".
Ezechielis 18. [Ez. 18. 31 f.]: "Quare moriemini domus Israël? quia
nolo mortem morientis, dicit dominus deus. Revertimini et vivite".
Isaiae 44. [Jes. 44. 21 f.]: "Memento horum Iacob et Israël, quoniam
servus meus es tu etc. Delevi ut nubem iniquitates tuas, et quasi
nebulam peccata tua. Revertere ad me, quoniam redemi te". Item 55.
[Jes. 55. 1]: "Omnes sitientes venite ad aquas" etc. Per totum nihil
aliud est quam liberalis dei ad se invitatio. Et Levit. 26. [3. Mos.
26. 40-42] gratiam pollicetur eis etiam, qui tantopere offendissent, ut
in captivitatem sint abducti, si ad se clamaverint. Atque haec pauca
de instrumento vetere sufficiant. Nam quid aliud ubique agitur, quam,
ne populus alio quam ad deum verum recurrat, spes suas ab eo non
alienet, nullibi salutem inventuram putet, quam apud coelestem patrem,
qui tot tantaque patribus fecerit bona? Hoc enim cuique deus est,
quod sibi sufficere putat ad praebendam cupitam rem.
VI. Totum autem novum testamentum quid aliud est quam solida
certaque gratiae dei confirmatio? Nam qui filio suo non pepercit, sed
pro nobis omnibus tradidit illum, quomodo negare aliquid poterit?
aut quomodo nobis non omnia cum illo donabit [cf. Röm. 8. 32]? an'
haereditatem, an' gratiam negabit, qui filium dedit? ac talem filium, ut
ipse sit salus nostra [cf. Joh. 3. 16]. Iesus enim est, ut via sit, veritas
et vita [Joh. 14. 6]. Qui in diebus carnis suae cum publicanis et peccatoribus
hac gratia conversabatur, ut mundo palam faceret, quod
venisset ad inveniendam ovem perditam [cf. Luc. 15. 4-6], et ad vocandum
ad se peccatores, neque quemquam aversaretur [cf. Luc. 19. 10].
Sic enim sese nobis exhibens clamat: "Venite ad me omnes, qui laboratis
et onerati estis, et ego requiem vobis praestabo" [Matth. 11. 28].
Hic filius dei pignus nostrae salutis est [cf. Eph. 1. 14]. "Per ipsum
enim accessum habemus ad deum" [Eph. 2. 18]. "Nam ad patrem nemo
venit nisi per eum" Ioan. 14. [Joh. 14. 6].
VII. Unde non est, ut sibi perfidia hoc praetexat. Equidem,
inquiens, non ignoro spem omnem mihi in deo esse repositam; attamen
patronis opus habeo, qui me summo isti deo commendent. Ex verbis
enim suis facile iudicatur, quaenam sit, quae sic loquitur, nempe perfidia.
Cum ais: Scio omnem spem mihi esse repositam in deo, qur
igitur ad eum in omnibus adversitatibus non confugis? an' pater non
est? an' frater filii eius non es [cf. Röm. 8. 29]? an' aversabitur pater,
qui filium pro te dedit [cf. Röm. 8. 32]? an' filius, qui pro te passus
est, quique te fratrem adpellat? Ioan. 20. [Joh. 20. 17]. An' aliquid
apertius ab eo desyderas audire, quam: "Nemo venit ad patrem nisi
per me [Joh. 14. 6]?" Adprehende omnium creaturarum coetum, et
confiteri cogeris, quod nihil eorum veniat ad patrem nisi per filium;
nec est, ut responsando etiam perpetuo mihi dicas: Intercessoribus
apud filium mihi opus est. Non enim videre vis, quod in eum usum
ipse ad nos descendit, ut patefaceret, quam minime esset inaccessus.
An' apertius aliquid dici potest ad firmandam per illum in deum spem,
quam: "Quicquid petieritis patrem in nomine meo, dabit vos" Ioan. 16.
[Joh. 16. 23]? "In nomine meo" inquit, non: in nomine Abraham etc.
"Unus enim est mediator dei et hominum, homo Christus Iesus" etc.
1. Timo. 2. [1. Tim. 2. 5]. Isto si tu nomine alium quemcunque tandem
dignaberis, nonne in filium dei contumeliosus eris? quis enim
mediator noster esse potest, quam solus is, qui dei filius et homo est?
An hoc non est filium dei conculcare? Nam si tot tamque variis (ut
vulgo perniciose creditum est) patronis aditus ad deum patefit, "frustra
igitur Christus mortuus est" [Gal. 2. 21]; non solus mediator est, non
solus via, ad patrem venire erit alia quam per filium, fraudulenter
dixit: "Venite ad me omnes, qui laboratis" etc. [Matth. 11. 28]. Quod
quam blasphemum sit, impium, ingratum et perniciosum, nemo satis
digne queat exequi.
VIII. Iam quae vulgo in contrarium adducuntur, aut frivola sunt,
aut carnalis sapientiae audacia huc torta. Frivola sunt, quae Emserus
quiritatur, sic vociferans: "Testatur hoc etiam (divos videlicet pro
nobis intercedere) tam oriens quam occidens; nec natio sub coelo est,
quae non magnam partem incolumitatis suae divorum precibus post
deum acceptam ferat". Cui ego: Nunquid et Auster et Boreas?
nunquid Troglodytae cum Galactophagis? Nos scriptura sacra
nitimur, iste vero nobis orientem et occidentem oggannit. Et paulo
post omnium ferme Germaniae cathedralium ecclesiarum (ut vocant)
tutelares deos coacervat, et miserrime favorem aucupatur suo libello:
"Nunquam", inquiens, "tam ingratas esse futuras istas ecclesias, ut
credant divorum preces et suffragia nihil apud deum posse, quod tot
ac tanta beneficia ab eis acceperint". Hic primum ignorat dei esse
beneficia, quae ipse creaturae adscribit. Quod adperte Petrus et Ioannes
Act. 3. [Act. 3. 12] docent, indignantes, quod vulgus sibi restituti
claudi virtutem adscriberet, Iesu Christi esse testantes. Quod
et Christus ipse manifeste docet [Marc. 16. 17]: "In nomine meo, inquiens,
daemonia eiicient". Non dixit: in nomine suo, sed: in meo
nomine, hoc est: in mea virtute. Deinde non videt, quod, si ad hunc
modum ipsum argutantem audiamus: "Multi senserunt divi Nicolai
opem in fluctibus", ergo Nicolaus velut Iovis filius ac tutelaris
deus invocandus est; non videt, inquam, sequi: Apollo et Aesculapius
multos restituerunt incolumitati; Castor et Pollux longe
plures quam ullus Nicolaus a naufragio liberarunt, si cultoribus ipsorum
credimus. Ergo pro Iovibus et diis auxiliatoribus invocandi sunt.
Quomodo Symmachus aliquando pro defensione deorum suorum quiritatus
est, longe tum fortius tum eruditius quam hic noster, suadens,
ut Quirites ab eis diis non deficerent, quorum opem domi miliciaeque
nunquam non sensissent. Carnis sapientia ad hunc usum torquere fuit
ausa omnes scripturae locos, qui vel sanctorum vel intercessionum et
similium verba haberent. Quorum magnum modum et in "Conclusionibus"
et "Canonis confutatione" adseruimus in libertatem; quapropter
missis nunc eis Emsero nostro duos modo, quibus ipse maxime niti
videtur, e manibus eripiemus. "Levavi oculos meos in montes, inquit,
unde veniet auxilium mihi" [Ps. 121. 1]; ac mox Cassiodoros et Bedas
testes constituit, qui sentiant montes esse divos etc.. Et non spectat
infoelix, quid continue sequatur [Ps. 121. 2]: "Auxilium meum a
domino, qui fecit coelum et terram". Quid huius possunt sacrae literae,
quod Cassi et Duri ex montibus divos faciunt? cum lippis pateat
prophetam hic non aliud tam constanter agere, quam ut se deo probet,
quod auxilium non speret aliunde sibi venturum, quam ab eo, qui
fecit coelum et terram. Alius est "Memento Abraham, Isaac et
Iacob" etc., ubi primo non advertit nullo modo aequipollere: O deus,
memento Abraham, Isaac et Iacob, quibus iurasti, et: Abraham
intercede pro nobis! cum prius hoc deo dicatur, ut in patrum gratiam
filiis Israël dignetur benefacere; posterius autem Abrahae diceretur,
quod tamen nusquam in sacris literis invenitur. Sed cum semper
habeat contentio, quod obiiciat, ac tacere non possit, sic obstrepit:
Cum videamus Israëliticum populum ad dominum clamavisse in
nomine patrum suorum, nimirum et nobis idem licebit. Cui breviter
hoc Petri Act. 4. [Act. 4. 12] respondebimus: "Et non est in aliquo
alio salus (de Christo autem loquitur); nec enim aliud nomen est
sub coelo datum hominibus, in quo oporteat nos salvos fieri". Proinde,
Emsere, hoc age, deum optimum maximum precare, ut sanam mentem
tibi det, qua discas, quod, sicut ab origine mundi inter perfidos
abiecti sunt, qui alibi opem quam apud unum solumque deum quaererent,
Rom. 1. [Röm. 1. 25] (noluit enim deus, ut poplite utroque
claudicaremus, quemadmodum per Heliam testatus est [cf. 1. Reg.
18. 21]): sic et hodie inter perfidos merito numerari [!], qui sibi alios ad
succurrendum vocant, quam unum solumque deum. Qui et Graecis
a θέειν dictus est, quod omnia moveri faciat, et ad omnia accurrat.
Deus enim de propinquo est, non deus a longinquo [Jer. 23. 23]; qui
prius etiam quam voces dicit: "Ecce adsum" [Ps. 145. 18]. Et cum istud
didiceris, iam tantus autor fias simplici populo dei, ut in deum omnem
cogitationem et spem iaciant, quo veri dei cultores fiant, quantus fuisti
praeco, ut a deo ad creaturas avocares, quo verus apostata fuisti, aut,
quod vero similius est, incredulus. Quod ubi factum erit, iam tandem
gratulabimur te in fidelium numerum a domino accensum. Nam quam
diu in creaturis haeres, nondum adprehendisti unicum istum animae
sponsum, quem in canticis sibi gratulatur adprehendisse: "Tenui, inquiens,
eum, nec dimittam" [Hohes Lied 3. 4]. Sanctos et divos hactenus
imitaberis, quatenus et ipsi Christi sunt, iuxta Pauli verbum,
"imitatores" [1. Cor. 11. 1]. Et firmiter interim crede, quod ubi duo vel
tres unanimiter aliquid super terram a domino postulaverint, ablaturi
sint [cf. Matth. 18. 19], imo quod quisque in cubiculo suo solus petat,
impetret [cf. Matth. 6. 6]. Ac dum de precibus sanctorum loqueris,
aut de ipsorum caritate, cave de indigetibus, hoc est: coeli iam civibus
idem sentias, quod de peregrinis adhuc et exulibus; qua in re
multos hodie videmus errare. Caetera ex "Conclusionibus" nostris
pete, aut ex "Canonis confutatione", et patere, ut de hac re nunc
vela colligamus, quo compendio ad finem venire liceat.
Hactenus adversus Emserum scripseramus.
Vidimus interim libellum cuiusdam magni apud Gallos theologi
(si tanti emas, quanti se aestimat), quem diligenter legere vetuerunt
cum occupationes nostrae, tum huius libelli autorisque commiseratio.
Sic enim ignorat infoelix homo, quid deus sit, quid homo, quid fides,
quid spes, quid divus, quid peregrinus, quid advocatus, quid mediator
- omnia, ut si nunquam antehac fidem habuissemus isti verbo: "Nemo
venit ad me, nisi pater traxerit illum [Joh. 6. 44]"; et isti: "Omnis,
qui audivit a patre ac didicit, venit ad me [Joh. 6. 45]", nunc tamen
cogerer verissimum esse agnoscere; qum tantum theologum videam in
manibus habere sacras literas; sed non aliter, quam, ut dicitur: Asinus
fert mysteria. Poenitet, deum testor, nos eius laborum, quos
non sensimus. Sed quid me contristem? gaudet simia suo partu non
minus quam pavo. Monuerant quidam e Galliis boni doctique homines,
ut nominatim contra ipsum scriberemus; at ubi frater noster
Osvaldus Myconius librum, quod nobis in brevia redigere non
vacaret, diligenter percensuit, capitaque congessit, ridere ambo coacti
sumus; sic enim nusquam quicquam adparet solidum, ut autorem cum
libello negligendum esse duxerimus. Nescit infantissimus homo sanctos
non eandem rem esse cum divis, qum sancti vocentur etiam, qui adhuc
in humanis agunt; ut: "Sanctis, qui sunt Romae [Röm. 1. 7]".
Ignorat, quid sit ecclesia, et putat ecclesiae autoritate constitui posse,
ut sancti et invocentur et intercedant. Quid, si ecclesia aliquando
decernat, ut semel ad nos simul descendant? Adeon' in coelis sic
habet, quod ecclesia ista pronunciat? Quod Moses oravit, quod
Abraham, alii, huc torquet: ergo divi sunt adorandi. Cultum illis
adornat, ut magistrum ceremoniarum fuisse diceres. De divis coelitibus
eodem modo loquitur, quo de fraterculo quoque. Non discriminat
inter promissiones patrum, quae omnes in Christum tendebant ac
venturae erant, et inter nostras, quae similiter in ipsum tendunt, sed
iam praestitae ac firmae sunt. Illic cogebantur crebro deum eorum
patrum monere, quibus cum testamentum pepigerat; nos cum iam
testamento fruamur, opus non habemus, ut per quemquam deum obtestemur,
quam per Christum. "Non enim est aliud nomen sub
sole, in quo nos salvos fieri oporteat, quam in nomine Christi [Act.
4. 12]"; et ipse docet: "Quicquid petieritis in nomine meo, dabit vobis
etc. [Joh. 16. 23]". Ubi vero adversariorum argumenta diluit, sic altero
pede mergitur, dum alterum emolitur, ut sudantem etiam ac omnia
conantem, interire tamen se ipsum cogat. Non aliter placet sibi, qum
Hieronymum sic argumentantem inducit: Stephanus hic oravit,
igitur in coelis quoque orat; similiter de Paulo, quam si iam ipso
curru triumphali veheretur. Frivolum hoc tamen interim non potens
dissolvere, si hoc modo sequitur: Paulus hic oravit, ergo istic orat;
sequetur et istud: Paulus hic scripsit epistolas, ergo illic scribit.
Nam si nobis epistolas coelo demitteret, quibus maxima inter theologos
dissidia componi possent, non minus prodesset, quam si intercederet.
Sed quid multis rideamus eum, qui potius deplorandus sit? Non habebit
multis opus ad confutandam opinionem istam, qui fidem et vere
habet et vere docet; nam fide discitur divorum hac in re neglectio,
discitur et verus divorum cultus; qui tum recte coluntur, qum omnes
firmiter ei deo adhaeremus, cui et ipsi, dum viverent, et adhaerebant,
et adhaerendum esse alios quoque docebant. Qui enim fieret, ut qum
aduc essent infirmi, sibi nihil arrogarent; nunc vero ab omni adfectu
cum sint alienissimi, animum mutaverint, et cum prius ad unum ac
solum deum adducerent, nunc ad se confugi velint? Nolo igitur amici
mei aegre ferant, quod eis morem in convellendo libello isto non gesserim;
supervacaneum enim fuisset. Nam fides, ut diximus, ipsa hunc
errorem poenitus eliminabit: quamvis quae iste toto libello egit, his
paucis contra Emserum sic deiicientur, si modo fideliter quis legat
et expendat, ut latiora nemo desyderaturus sit. Talis res est deus,
ut omnibus sufficiat. Tam benignus pater est, ut nihil neget. Tam
liberalis, ut auferri amet. Quos ergo nobis patronos paramus? Ignorat
hos adulterinos prospectus fides. Unde manifestissime patet, quod quicunque
aduc in creaturis haerent, uno, vero soloque deo non nituntur.
Quae ergo est illorum fides? An non satius fuisset tacuisse, quam
prodidisse tam imprudenter perfidiam? Scio Hieronymos, Augustinos,
alios, sed simul scio Christum et apostolos, quorum nemo
quicquam tale unquam prodidit. Quid autem est, quod per vim scripturas
huc torqueant, aut ubi sensus allegoricus subest, quod eum capere
nolunt? Fides uno deo nititur, uni haeret, uno fidit, in unum
sperat, ad unum confugit, apud unum se inventuram certo cognovit,
quicquid opus illi sit. Det is, qui corda ad se trahit [cf. Joh. 6. 44],
ut ei uni ad haereamus, et hypocrisis ista, quae se pro pietate circumfert,
ex omnium animis eliminetur. Amen.
[24] De merito.
Qum autem ii, qui divis spes suas manciparunt, ut plurimum
eorum meritis nituntur; cumque in ecclesia dei hactenus meritum non
divorum dico, sed impudentissimorum scortatorum divenditum sit tanti,
quanti indicare fuerunt ausi, proximum est, ut de merito dicamus.
Diximus autem in superioribus ista quatuor cognata esse: providentiam,
praedestinationem, liberum arbitrium et meritum, non, quod
posteriora duo prioribus cognata sint, sed quod, qui priora recte
cognoverit, posteriora quidnam sint ignorare non possit. Est autem
providentia praedestinationis veluti parens, de qua in consideratione
dei, qum pro viribus dictum sit, non est opus, ut hic repetamus.
Providentem fecimus illic deum rebus omnibus; omnes enim res per
ipsum constant. Servantur ergo ac disponuntur per ipsum omnia.
Quod autem mentes nostrae huc non perveniunt, causa est ipsarum
angustia et circumscriptio. Qum tamen non pauca sint, quibus probe
consideratis imaginem quandam divinae providentiae fabricari nobis
ipsis possimus, e quibus unum ac praecipuum adducemus: ipsum hominem.
Hic se ad rationis imperium componit, sic ut omnia membra
ab eius nutu pendeant. (Voco autem rationem totam vim, qua homo
decernit ac statuit sic aut sic sese acturum). Loquimur autem de
actionibus externis, non de interna moderatione aut immutatione animi.
Iubet pedes incedere, promovent; manum aratro admovere, parent.
Nusquam digitum admolitur citra rationem. Longe fortior ac certior
est divina providentia in circumagendo universo mundo; nam - si
licet magna parvis componere - hoc est deus in mundo, quod ratio
in homine. Qum ergo videamus rationem sic praesidere omnibus
actionibus, motibus ac requietionibus, ut citra eius imperium nihil fieri
videamus, qui fit, ut non eodem modo dei providentia sic omnia geri
ac disponi confiteamur, ut nihil citra ipsius voluntatem aut imperium
fiat? Curiosi sumus: Veremur enim, ne cogamur deum esse malorum
quoque autorem confiteri. Ubi interim haud diligenter hominem perspicimus.
Incidunt enim nonnunquam in eum morbi et aegritudines;
sed nisi inciderent, totus extingueretur. Febre incenditur, abstinet
interim ab immodica crapula, et mox pristinae valetudini restituitur.
Laborat podagra, recessit hic tenuis et acer humor a vitalibus membris
in extima; quod nisi factum esset, dudum fuisset extinctus homo.
Sic dum quaedam fiunt, quorum causam et finem ignoramus, nolumus
in eis divinam providentiam agnoscere, quae nobis utitur, imo rebus
cunctis pro sua libertate. Nec illi turpe est, quod nobis. Quae enim
nobis turpia sunt, ex eo provenit, quod lex nobis imposita est. Lex
autem hac causa est posita, quod adfectus nostri modum excedebant.
Hi autem in deo qum non sint, legi non est obnoxius, sed hoc ipsum
est, quod a nobis per legem exigit. Unde turpe apud illum non est,
quod nobis turpe est. Promiscua venus belluarum, nobis etiam iudicibus,
turpis non est, cum hominum sit turpissima. Sed quaenam causa
istas liberat, nos autem damnat? Lex. Sumus enim intra cancellos
matrimonii lege divina coacti. Sic deo nihil potest turpe esse, quod
tamen nobis non potest non esse turpe. Ne ergo curiosi simus ac
timidi, a providentia dei quaedam liberantes, quasi eam minime decentia.
Quae enim nobis turpia sunt, illi non sunt; et quae nos perniciosa
esse arbitramur, alia parte proficua sunt. Nascitur autem
praedestinatio, quae nihil aliud est, quam si tu dicas praeordinatio,
ex providentia, imo est ipsa providentia; nam et theologi providentiam
a sapientia sic discriminant, quod illa progrediatur ad agendum et
disponendum, haec autem videat, quid, quomodo agendum sit. A
summo enim bono alienum esset omnia nosse, priusquam fierent, nec
omnia disponere et ordinare posse; rursus omnia ordinare, scire, et
posse, nec tamen facere, illiberale, imo invidiosum esset. Quod de
numine supremo suspicari nefas est. Providentia ergo dei simul tolluntur,
et liberum arbitrium et meritum; nam illa omnia disponente,
quae sunt partes nostrae, ut quicquam ex nobis ipsis fieri possimus
arbitrari? Cum autem omnia ipsius opera fiant, quomodo nos quicquam
merebimur? Quod autem omnia ipsius opera fiant, satis dictum
est in eius consideratione. "In ipso enim vivimus, movemur, et sumus
etc. [Act. 17. 28]". Carnis tamen pondere semper factum est, ut non
omnes ad hanc mensuram cognitionis dei pervenerint. Unde Paulus
Colossensibus 1. cap. [Col. 1. 9] scribens, testatur se perpetuo pro
illis orare, ut augescant in cognitione dei. Qui ergo ad eam non pervenerunt,
de libero arbitrio et merito multa tradiderunt, quae deinde
ab his, qui ad ipsam providentiae dei cognitionem penetraverant, non
magni fiebant. Simul tamen videre est quosdam, qui etiam in providentiae
cognitionem venerant, operum merita magnificavisse; sed hoc
iterum in usum eorum, qui providentiam non clare cognoscebant, ne
scilicet scelera tanta designarent. Quales fuerunt prophetae, qui ad
bona opera vehementer urgent. Sed quos? Male fideles? Posteaquam
enim fides, et, iuxta Christi verbum [cf. Matth. 24. 12], caritas refrixerant,
noluerunt tamen divini homines gloriae dei tranquillitatique publicae
uspiam deesse; et quamvis ante omnia fidem ac timorem dei
strennue inculcarent, perspecto tamen, quod occaecasset eorum mentes
deus, ut οὐδὲν ὑγιές de ipsis sperandum esset, operum tamen simul
praedicationem non intermiserunt, quamvis dei providentiam non ignorarent.
Sic enim inquit Isa. 45. [Jes. 45. 24] post multa, quibus ad
dominum trahebat: "Ergo, inquit, in domino dicent: Meae sunt iusticiae
et imperium". Sunt enim quidam adeo stupidi, ut quicquid
clames aut instes, deum tamen non alio, quam suo metiantur pede;
cumque se agnoscant omnia illiberaliter, hoc est: propter retributioonem,
facere, induci non possunt, ut de deo aliter statuant. Unde et
omnia putant deum meritis tribuere; et ubi ista non sint, frustra illius
gratiam sperari. Quorum imbecillitate, aut potius perfidia deus abutitur,
et praemii spe ad bona opera invitat, ne interim suis quicquam
desit. Quodsi mihi dicas: Cum dei providentia cuncta fiant, cur non
efficit, ut, qui sic in cognitione eius errant, ac subinde illiberaliter
coacteque omnia faciunt, clarius illustrentur, quo cum perspicacibus
videant, quod maxime spectandum est? Respondemus: Ad hunc abi,
qui illos creavit, et rationem actionum eius ab illo ipso percontare.
Nos enim non fuimus ei a consiliis [cf. Jer. 23. 18], nec priores dedimus,
ut quicquam ab eo reposcere audeamus lege depositi. Nos scimus
figulo potestatem esse, ex eodem luto facere aliud quidem vas ad honorem,
aliud autem ad contumeliam [cf. Röm. 9. 21]. Et cur deo ac
domino nostro dicemus: "Cur fecisti me ad hunc modum [Röm. 9. 20]?"
Quod ergo nemo inficiatur in sacris literis ferme plura esse, quae operisic
nostris tribuant meritum, quam quae negent, non est propterea
sic statuendum, ut sequestrium ritu utrique parti aliquid adimamus et
alteri addamus, quo pax inter meritum nostrum et gratiam dei, inter
liberum arbitrium nostrum et providentiam aut praedestinationem dei
confiat. Non enim est deus ut homo. Sed hoc potius agendum est,
quod egisse videmus divinos homines, ut iamiam diximus. Cognitio
dei strennue inculcanda est, excitanda fides. Qua parte si proficimus,
prodibunt sua sponte e bona arbore optimi fructus [cf. Matth.
7. 17]. Extimulandi simul pigri spe praemiorum, ac malorum metu, ne
uspiam cesset opus dei.
Quodsi dicas dissensionem hinc orituram inter pios et mercenarios,
respondemus: nullam prorsus esse futuram. Nam, qui pii sunt, non
contendunt, sed ex charitate docent. Qui autem hac tempestate mox,
ut unum pedem latius promoverunt, quam vulgo fieri videant, prosiliunt,
ac omnes prae se contemnunt, tam non sunt pii, quam ii, qui operibus
nituntur. Pietas omnia fert, ominia facit, et nusquam excidit, ἐκπίπτει
[cf. 1. Cor. 13. 8]. Tolerat igitur imbecillum, condolet infirmo vasi, non
effertur adversus fumigans linum [cf. Matth. 12. 20]. Quod si liceat hic
quorundam hypocrisim protrahere, qui in universum nihil quam eruditionem
suam ostentant, nec ferre possunt, si quem se videant eruditione
antevertere, offenderemus quidem, sed simplicibus caveremus.
Ne ergo tumultuosulis istis fel omne exulceremus, hac contenti sumus
docendi ratione, quam paulo ante tradidimus. Modo simul istud observemus,
quod, si quando videamus dei etiam ore nobis tribui, quod
nullius esse potest, quam dei, gratiam agnoscamus, qua ille tam effuse
erga nos utitur, ut nobis tribuat, quae eius solius sunt, non gloriemur,
aut in contendendi argumentum rapiamus. "Nihil enim possumus contra
veritatem" [2. Cor. 13. 8], et positi sumus ad aedificandum, non ad destruendum.
Vita Christiana innocentia est, ut saepe iam diximus.
At innocentiam nullus ager foelicius proferet, quam contemptus sui
ipsius. Contemptus autem sui ipsius tanto est pinguior, quanto plus
roris divinae cognitionis imbiberit; quo enim quisque est deo plenior,
eo est se ipso inanior. Qui ergo ex pietate, non inflante scientia, dei
providentiam recte agnoscunt et confitentur, nihil quam innocentiae
student. Qui vero hanc viam non recipiunt, simul debent lege, spe,
metu extimulari, ut idem faciant quod piissimi quique. Atque istuc
quibusdam minus videbitur esse circumspecte traditum, sed nos eorum
iudicium huius faciemus, qum videamus hac via incessisse prophetas,
Christum et apostolos. Sed ne priori parti, quae scilicet providentiae
omnia, libero arbitrio et merito nihil tribuit, uspiam desimus, iussimus
et huc, quae adversus Emserum breviter de merito diximus, transponi.
Sic enim occupationes cogunt.
Ex "Antibolo adversus Emserum" de merito.
Qum ad locum de merito venisti, ipse ne digito quidem attrectas,
sed ad Roffensem quendam remittis, quem an homo sit, an fortasse
deus aliquis, ignoramus. Nam si de merito aliter sentit atque sacrae
literae, supra id, quod numen est et habetur esse oportet; nam spiritu
dei imbuti, locuti sunt sancti dei homines [cf. 2. Petr. 1. 21]. Quod
si Roffensis iste tuus vel meliora vel firmiora dedit, eum qui priora
dedit, quae nos secuti sumus, indubie superat. Hoc autem cum fieri
nequeat, operam dare debuisti, ut quibus nos fidimus, subruerentur;
et ubi sinistre verbum dei intelligimus, ad veros fontes manuducere.
Nam ut optimus quisque bene de Roffensi sentiat, nunquam tamen
ad illum eramus relegandi, sed ad sacras literas, quas Christus ipse
scrutari iubet [cf. Joh. 5. 39].
Et diviti cum Tantalo sitienti sub Abraham persona dicit:
"Habent Mosen et prophetas; legant illos" [Luc. 16. 29]. Sic, inquam,
tibi agendum erat, atque adeo, qum brevibus id potuisses, quomodo
nos hic facturi sumus. En tibi!
"Nemo venit ad patrem nisi per me" inquit veritas Ioan. 14. [Joh.
14. 6]. Nam eadem veritas est et via et vita. Ergo nostris meritis
non venitur ad deum, sed solo Christo.
Ioan. 15. [Joh. 15. 4 f.]: "Sicut palmes non potest ferre fructum a
semetipso, nisi manserit in vite, sic nec vos, nisi in me manseritis.
Ego sum vitis, vos palmites". Ergo nostris viribus nihil possumus, sed
solis viribus vitis. Quid igitur meremur?
"Ecce agnus dei, ecce, qui tollit peccata mundi!" Ioan. 1. [Joh.
1. 29]. Ergo merita nostra non tollunt peccata; nam si tollerent, Christus
frustra e coelo esset missus. Quem haedus inter vepres haerens
et ab Abraham pro filio mactatus significabat [cf. 1. Mos. 22. 13].
Matth. 19. [Matth. 19. 26]: "Apud homines hoc - videlicet: salvum
fieri - impossibile est; apud deum autem omnia sunt possibilia".
Ergo frustra merita nostra adornamus, si humanarum virium non est,
ut salvus fias.
Lucae. 17. [Luc. 17. 10]: "Sic et vos, cum feceritis omnia, quae
praecepta sunt vobis, dicite: Servi inutiles sumus". Si sumus inutiles
servi, qui fieri potest, ut meritorum nostrorum sit aliquis usus? cum
meriti merces tunc detur, cum utiles fuimus.
Ioan. 15. [Joh. 15. 5]: "Sine me nihil potestis facer". Ergo cum
nihil possumus, nihil meremur.
"Non vos me elegistis, sed ego elegi vos", ibidem [Joh. 15. 16].
Ergo non iungimur deo nostris meritis, sed illius liberalitate.
Ioan. 9. [Joh. 9. 1-3]: Interrogatus Iesus, cuiusnam peccato factum
esset, ut caecus, quem paulo post videntem reddidit, sic nasceretur,
respondit: "Neque hic peccavit, neque parentes eius, sed ut manifestentur
opera dei in illo". Ergo libera voluntate dei sic vel sic nascimur,
vivimus, degimus. Manifestat autem gloriam suam deus secundum
eandem voluntatem, nec quisquam dicet: "Cur fecisti me sic" [Röm.
9. 20]? Sed quandoquidem se hic adyta providentiae divinae, quam
aliter praedestinationem vocant, adperiunt, et nos ad alia festinamus:
a Christi ad Pauli verba transiliemus.
Ro. 11. [Röm. 11. 6]: "Si autem ex operibus (fit scilicet electio);
non amplius est gratia vel donum". Ergo qui meritis nituntur, gratiam
repudiant. Lege totam ad Romanos epistolam, et ad Galatas totam,
et videbis, quid meritum sit, quid gratia. Sed et si patribus (ut
videris) magis deditus es, quam uni patri coelesti, Augustini librum
lege "De libero arbitrio et gratia".
Rom. 3. [Röm. 3. 20], Galat. 3. [Gal. 3. 10]: Ex operibus legis non
iustificabitur omnis caro coram illo. Cur igitur de merito tam multa?
Ibidem [Röm. 3. 23 f.]: "Omnes peccaverunt et egent gloria dei,
iustificati gratis per gratiam ipsius". Ergo si omnes ita peccavimus,
ut gloria dei opus habeamus, et ille gloriam suam gratis iustificando
nos manifestavit, meritum nihil quam detrimentosum commentum est.
1. Corinth. 15. [1. Cor. 15. 22]: "Sicut in Adam omnes moriuntur"
etc. Ergo in Adam omnes sumus mortui. Qua via igitur aliquid
vivum aut vita dignum operabimur? Sed in solo Christo omnes
vivificabuntur. Ibidem: Ergo non in nostris meritis.
Galat. 2. [Gal. 2. 16]: "Scientes autem, quod non iustificatur homo
ex operibus legis, nisi per fidem Iesu Christi". Si igitur facta nos
beatos non reddunt, cur meritum comminiscimur?
Ibidem [Gal. 2. 21]: "Si enim per legem iusticia, ergo gratis Christus
est mortuus". Ergo si nostris meritis penetratur coelum, frustra
Christus missus est, ut adperiret.
Galat. 5. [Gal. 5. 4]: "Evacuati estis a Christo, qui in lege
iustificamini; a gratia excidistis". Ergo, qui operibus nituntur, a
Christo sunt alieni. Nam te puto satis intelligere, quod in lege
iustificari non sit legem nosse aut legere, sed legem exprimere conari,
ut iustus fias. Stultum enim esset, si quis tenore aut sensu legis
Paulum existimaret quemquam putare salvum fieri.
Philip. 2. [Phil. 2. 13]: "Deus enim est, qui operatur in vobis et
velle et perficere".
Deficient me omnia prius carta, calamus, tempus, quam testimonia,
quibus luce clarius videmus nos sola gratia dei, non nostris
meritis foelicitate donari. Ea vero per Iesum Christum uberrime
et effusa et firmata est, ut de plenitudine eius nos omnes accipiamus
[cf. Joh. 1. 16].
Quod autem in contrarium multi loci, quibus meritum adseri
videatur, adduci possint, non inficiamur; sed ad eam semper confugiendum
est regulam, quod, sicubi eadem res et deo et nobis accepta
feratur, eam semper sententiam sequamur, quae ad gloriam dei
spectat, et nomen eius sanctificans [cf. Matth. 6. 9] illi omnia refert;
non contra, istam, quae nobis aliquid tribuit: tametsi deus per benignitatem,
qua nos nunquam destituit, nonnunquam nobis tribuat, ut ministris
et filiis suis, quae eius solius sunt. Nam et nos ipsius modo
dono filii eius sumus, ut cum dicit [Matth. 10. 40]: "Qui vos recipit, me
recipit"; et [Matth. 10. 8]: "Ite. Infirmos curate, leprosos mundate"
etc.; et [Joh. 20. 23]: "Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis".
Aliis innumeris etiam locis nobis tribuit, quae nullius ne esse quidem
possunt quam eius. Quomodo et hic in meriti causa videmus nostris
operibus tribui, etiam ore dei, quod illius est gratiae: non hercle alia
ratione, quam quae vel nunc est dicta, videlicet illius benignitate; vel
quod inter membra Christi semper sunt, quibus adhuc lacte opus est
[cf. 1. Cor. 3. 2], qui non confestim huc veniunt, ut abnegatis se ipsis
toti in deum rapiantur, ut iam non ipsi, sed Christus in eis vivat
[cf. Gal. 2. 20], ut cognoscant se ne vivere quidem, nisi quod deus vita,
motus, actio rerum omnium est. Sed et hoc paulo uberius in "Conclusionibus" et "Confutatione canonis" tractavimus.
Quid vero de iis operibus dicturi sumus, quae iuxta hominum
traditionem et doctrinam inventa sunt? Fucus fuerunt, aucupia, et ad
emungendam pecuniam retia. Omnia opera pietatis aut carnis fructus
sunt; nam si pius es, ex fide iis rebus studes, quas fides dictat. Qui
enim fidem habet, deus in eo est et ipse in deo [cf. 1. Joh. 4. 16]. At ne
quisquam dicat: Hoc caritatis est, quod tu fidei tribuis: considerandum
est, quod fides in scripturis sacris varie accipitur: primum pro credulitate,
deinde pro firmitudine, mox pro fiducia in deum, et de ista sola
debet intelligi, quod fides salvum faciat [cf. Marc. 16. 16]. Qui vero
iam non intelligunt fidem, spem et caritatem eandem rem esse, nempe
hanc in deum fiduciam, multos nodos in scriptura cogentur inexplicitos
praeterire. Id autem scripturis manifestum fiet. "Spe salvi facti sumus"
Ro. 8. [Röm. 8. 24] et Ro. 4. [Röm. 4. 5]: "Fides credenti reputatur
ad iusticiam". Si ergo spes salvum facit, et fides salvum facit, erunt
eadem res: fides et spes. Nec quemquam moveat, si quando aliter de
spe, quam fide dicatur. Illic enim fides non accipitur pro fiducia in
deum, sed aut pro qualibet credulitate, aut pro firmitudine, aut veritate.
"Caritas vero, deus ipse est - 1. Io. 4. [1. Joh. 4. 16] -, et qui
manet in charitate, in deo manet, et deus in eo". Io. autem sexto, [Joh.
6. 56]: "Qui manducat carnem meam et bibit sanguinem meum, in me
manet, et ego in illo". Hoc est: Qui Christo fidit, pro nobis passo,
in Christo manet, et ipse in Christo. Ergo fidem et caritatem
eandem rem esse oportet. Neque hic quisquam miretur, vereaturque
a nobis confundi tres istas virtutes theologicas. Nos sane hoc ex
sacris literis didicimus, quod, nisi quaelibet harum virtutum sit altera,
plane nihil sit, nedum virtus. Fidem si de Christo habeas nec in
eum speres nec redames, ad nihilum valet Iaco. 1.: Spem si te habere
dicas in deum, nec ames, mendacem te ipsum facis; nam si de
deo sic doctus es, ut merito videas in eum esse sperandum, fieri nequit,
ut summum esse bonum non agnoscas. Si summum esse bonum
agnoveris, fieri nequit, ut non ames. Si ames nec speres, iam verba
das. Nequit enim amare deum, qui illo non fidit. Habet ergo humanum
pectus deo coniunctum, hoc est: pietas, alia atque alia nomina
ab incremento. Fidem aliquando accipimus pro credulitate, hanc intelligendi
ordine sequitur spes, istam vero charitas. Porro deinde tota
ista humani cordis in deum fiducia fides interim, interim autem spes
et charitas adpellatur; nec quicquam aliud est quam in deum pietas,
sive ames, speres, aut fidas. Hinc fit, ut, quandoquidem tria haec complectitur
una pietas, fides pro charitate et spes pro fide accipiantur.
Quae ex 1. Cor. 13. [1. Cor. 13. 13] hic obiici possent: "Praecipua vero
inter haec est charitas", facile quisque diluat; ea enim est absolutio,
ut diximus, aduc tamen aliud nihil est quam ardens in domino cor.
Attamen redeo ad id, unde digressus sum. In quo ergo deus est,
is vicissim in deo est; hinc nasci deo dignos fructus oportet. "Sine enim
ipso nihil possumus facere" [cf. Joh. 15. 5]. Qum ergo bona opera fidei
fructus sunt, nimirum dei sunt, non nostra. Quid ergo pro eis repetemus,
quae nostra non sunt? Quanto minus exigere poterunt pro suis operibus,
quae iuxta mundi elementa inventa sunt [cf. Col. 2. 8]et facta, ii, qui
severi prodibant, de angelorum visione gloriantes, quam tamen non viderant,
Coloss. 2. [Col. 2. 18]. Constat ergo, quod, qui pii sunt, opera sua
non aestimant: nunquam ergo de mercede eorum digladiantur. Contra
vero, quod qui aestimant, impii sunt. Pius enim non est, qui se
ipsum non abnegavit. Qui vero opera sua aestimant, sese non abnegarunt;
impii ergo sunt. Qum autem superius gnomonem dedissemus
in consideratione legis, quo quisque experiri posset, quid de lege
abolitum esset, quid mansisset, per occupationum strepitum de ea tantum
parte diximus, quae ad secundum principale praeceptum adtinet,
quomodo videlicet ea, quae ad proximi dilectionem pertinent, semper
durent, ac rursus, quae sub praetextu legis de amore in proximum
exiguntur, ab autore tamen non proficiscuntur, abolita sint; obliti interim,
aut forsitan dixisse opinati fuimus de abolitione legis, quantum
ad cultum dei adtinet. Est ergo considerandum, quod, quemadmodum
Christus dixit: "In his duobus praeceptis tota lex pendet et prophetae"
Mat. 22. [Matth. 22. 40], quaecunque leges per istas explorantur,
ac earum colorem servant, nusquam sunt abolitae, neque unquam
abolebuntur. Dum autem quidam prodeunt: Nullatenus ergo abolendae
sunt ceremoniae; nam regulantur per primum praeceptum: "Diliges
dominum, deum tuum, ex toto corde tuo etc." [5. Mos. 6. 5], fiunt
enim ceremoniae propter amorem dei - respondemus, quod ceremoniae
non sunt indicio, quod deum amemus, sed si voluntati eius obtemperemus.
Sic enim inquit Ioan. 14. [Joh. 14. 21]: "Qui habet mandata
mea et servat ea, is est, qui diligit me". Dilectionis ergo dei indubitatum
signum est, si nos ad illius praecepta formemus. De ceremoniis
hoc perpetuo sentiendum est: "Frustra colunt me docentes
doctrinas et praecepta hominum" Matt. 15. [Matth. 15. 9]. Dicunt
ergo iterum: Hoc pacto fiet, ut eas ceremonias amplecteremur, quas
in lege veteri sibi fieri voluit deus, promulgatis etiam legibus. Respondemus:
Eas ceremonias etiam ante Christum fuisse ore dei contemptas
et abiectas, ut patet Isaiae 1. [Jes. 1. 2], Hiere. 6. [Jer.
6. 20], Ezech. 20. [Ez. 20. 25], Amos 5. [Amos 5. 21]. Sicut ergo
Christus dixit Ioan. 15. [Joh. 15. 8]: "In hoc clarificatus est pater,
ut fructum plurimum adferatis et efficiamini mei discipuli", sic omnes
haud dubie debemus honori dei incumbere. At quomodo honoramus,
si solummodo sumus discipuli Christi? Quicunque sunt discipuli
Christi, fructum plurimum adferent patri, quemadmodum et Christus
fecit. Danda ergo opera, ut simus Christi discipuli. Nunc autem
discipuli est, ut fiat sicut magister eius. Si ergo Christi discipuli
sumus, ambulabimus sicut et ipse ambulavit, 1. Ioan. 2. [1. Joh. 2. 6].
Christus autem omnibus benefaciendo ac se ipsum tandem pro omnibus
expendendo patrem honoravit. Sic nimirum nostrae ceremoniae
non aliae erunt, quam quibus Christus est usus. Iis enim clarificatur
deus, hoc est, ut simus veritatis ac innocentiae studiosissimi, paratioresque,
ut nos pro fratribus exponamus, quam ut illos pro nobis conculcemus.
Hoc est patrem in spiritu et veritate adorare [cf. Joh. 4. 24].
[25] De oratione.
Hoc inter omnia mirabile est, quod oratio quoque in quaestum
abiit. Recte enim qum fecissent, qui dixerant orationem esse mentis
in deum elevationem, quid, obsecro, impudentius cogitari potuit, quam
istam mentis cum deo coniunctionem prostituere? Unde videre cogimur
hypocrisim fuisse, non mentis cum deo ὁμηλίαν [!], orationem, quam
accepto precio vendidimus. Opus est ergo, ut de oratione quoque
dicamus, posteaquam mentis devotio ausa est se pro opere meritorio
vendere. Recte definierunt orationem esse elevationem mentis in
deum, Augustinus, alii, non quod ipsi dixerunt, sed quod clarioribus
verbis conati sunt exponere, quod quisque, qui pius esset, sic
habere sentiret. Dicemus igitur primo de adoratione, quo deinde
clarum fiat, unde ista orationis definitio profecta sit. "Adorare"
Hebraeis idem est quod "colere". "Schahah" [שָׁחָה] enim cultus est
genuflexionis aut inclinationis. Sic etiam Latinis "hominibus adorare"
nonnunquam pro "suspicere" ac "colere" accipitur. De hac adoratione
loquntur Hebraei Exod. 20. [2. Mos. 20. 5], cum nos dicimus: "Non
adorabis ea", idola videlicet, "neque coles"; commodius esset igitur:
Non coles ea neque servies eis. Sic enim ad verbum interpretari
potuissemus, ne scilicet per "adorationem" intelligeremus: mentis devotionem.
Est deinde "adorare" mentem deo, hoc est: "domino, qui
omnia possit, et patri, qui velit", devovere. Hanc adorationem, mentis
devotionem, alligaverunt elemento huius mundi, qui carnaliter erant
Israëlitae. Iubebant enim Hierosolymis eam fieri, quemadmodum
Christo, querebatur Samaritis foemina, Io. 4. [Joh. 4. 20]. Quod
hinc natum erat: Praeceperat dominus, ut ter in anno omnes filii Israël
ad templum aut tabernaculum convenirent, quae Hierosolymis fuerunt
[cf. Mos. 23. 14, 5. Mos. 16. 16]. Ea res plurimum compendii adferebat
sacerdotibus. Coeperunt ergo ad locum alligare sua traditione
conscientias, quo scilicet frequentius Hierosolyma veniretur; nam
vacuis manibus, ut ipsi interpretabantur, non licebat in conspectu dei
adparere [cf. 5. Mos. 16. 16 f.]. Qum tamen hoc verbum: "Non adparebis
in conspectu domini dei tui vacuus" (ut hoc quoque in transcursu
indicemus) iuxta Hebraicam veritatem hunc sensum non
habeat, sed: "Non adparebis frustra". Est autem sensus, quasi pigriciam
extimulet ac dicat: Ne pigeat vos ad me venire: non enim
frustra venietis. Sic Exod. 23. et 34., quamvis, ut Deuter. 16. [5. Mos.
16. 16] secundum nostram distinctionem legimus, videantur haec verba
istum sensum habere: "Non adparebis in conspectu domini, dei tui,
vacuus". Sed si Hebraicam distinctionem consulas, prorsus hunc
sensum habent, quem iam tradidimus. Summam enim avariciam
resipuisset, quod non liceret sine munere adparere. Vereor autem
hanc nativam sententiam a Iudaeorum sacerdotibus perpetuo fuisse
corruptam. Adorationem ergo, ut est mentis devotio, alligabant
sacerdotes Hierosolyma; id quod et nostri, aut potius Antichristi
sacerdotes hactenus fecerunt, in templa, ubi spectamus et spectamur,
ad orandum invitantes, quo commode possent istud inculcare: "Non adparebis
in conspectu domini, dei tui, vacuus", quum tamen Christus in
cubiculum abstrudat [cf. Matth. 6. 6], quo mens libere possit apud deum
aestus suos conferre. Libera tamen est adoratio, mentis devotio, nulli
adstringi loco potest. Unde neque hoc, quod Christus dixit [Matth.
6. 6]: "Intra in cubiculum", sic alligandum est, ut nusquam nisi in cubiculo
liceat orare. Vult enim Paulus viros in omni loco orare, modo
levent puras manus ad deum, 1. Timoth. secundo [1. Tim. 2. 8]. Adparet
ergo hanc non minimam esse orationis partem, si leves puras manus,
quod tamen aliud nihil est, quam innocentiae studium. Christus
ergo Ioan. quarto [Joh. 4. 23 f.] adorationem accepit (ut ad propositum
descendamus) pro ipsa fidei et pietatis in deum cura custodiaque, qum
inquit: "Venit hora, et nunc est, qum veri adoratores adorabunt patrem
in spiritu et veritate. Nam et pater tales requirit, qui eum adorent.
Deus spiritus est; et eos, qui adorant eum, in spiritu et veritate
oportet adorare". Vide, quam arguta et clara sit haec sive adorationis
sive orationis expositio. Dicit deum esse spiritum, unde et eos, qui
ipsum sint veneraturi, non alia ratione id aequius possint aut debeant
facere, quam ut mentem ei devoveant, non iureiurando, quemadmodum
exigebant olim monachi, sed assiduo caritatis incremento, ut in ea
nihil subdolum remaneat, nihil ex ea prodire possit, quam quod sit
verissimum ac deo simillimum. Hanc sententiam Cato Maior, aut
potius deus per os eius Quiritum liberis tradidit: "Si deus", inquiens,
"est animus, nobis ut carmina dicunt! Hic est praecipue tibi pura
mente colendus". Qui ergo sic deo mentem dediderunt et devoverunt,
ut ei unice haereant, unicum deum agnoscant, hi nimirum in spiritu
iam adorant. Qum vero iam sic ei adiuncti sint, sequitur, ut et cum
proximo veritatem loquantur, quod in veritate est adorare; nisi mavis
in veritate adorare, accipere pro sic vere fideliterque deo adhaerere,
ut nullum deum, hoc est: auxiliatorem ac veluti maritum, praeter
ipsum agnoscas. Oratio igitur hoc colloquium est, quod ex fide cum
deo habes, tanquam cum patre et tutissimo certissimoque opitulatore.
Est ergo oratio elevatio mentis, non flatus aut vocis, in deum. Oratur
igitur, qum mens deo accedit, qum cum illo loquitur, qum ex fide
syncera opem apud ipsum solum quaerit. Porro, quis unquam tibi
pro bono opere imputare queat, quod crebro ad te veniat, nunc pecuniam,
nunc vestem, cibum, consilium, opem oratum? Qum ergo
nostra ad deum oratio nihil aliud sit, quam opis aliqua in re imploratio,
qur pro meritorio opere imputamus? Quatenus autem adoratio,
hoc est: mentis adfixio ac fiducia, est, nihil quam tuae mentis adfixio
est. Quomodo ergo istam poteris alii adcommodare? Potes quidem
ex fide in deum pro alio orare, sed fidei tuae partem non cuiquam
impartiri. Fides enim eius solummodo est, qui fidit, neque opus est
meritorium, quamvis ipsum abusive opus adpellet Christus; sed propter
eos, qui operibus adhuc haerebant. Atque sic adpellat opus, ut per
contrarium sensum dicere velit: Fide beabimini, nullo opere [cf. Röm.
3. 28]. Adoratio ergo, sive oratio, nihil aliud est, quam certa in misericordiam
dei fiducia. Ex qua deinde provenit, ut ad eam in omni
causa venias ac obtesteris. Si ergo proximi gratia ad eam recurris,
fieri oportet aut proximi amore aut rerum eius. Si amore, iam impetrabis;
proximum enim amas dei amore. Si vero habendi cupiditate,
iam deum impium facis, quasi non omnibus sit expositus, et quasi
personarum sit acceptor [cf. 5. Mos. 10. 17]; dum enim orationem tuam
audiret, alterius autem aspernaretur, an' non esset personarum acceptor?
Deinde facis eum avariciae tuae collusorem; dum enim alii solummodo
daret, posteaquam tibi precium solvisset, an non esset ista collusio?
Fatendum ergo est mercenarias istas preces contumeliam, non
honorem dei esse. Quid enim hoc honoris est, qum obsecras, qum
flagitas, qum quereris? Nam si sumus pii, urit nos proximi malum,
ut anxie pro illo ad deum recurramus; si contra, istam erga proximum
caritatem non habemus, frustra orabimus, etiam si sexcentos auri
medimnos recipiamus ad orandum. Nescit igitur veritas orationem
istam, quae emolumenti gratia fit. Oramus autem, qum deo spiritu
adhaeremus, ac vere adhaeremus, sic, ut, qum quid malorum ingruat,
ad unum ac solum curramus; nec aliter oremus eum amoliri, quod
contristat, quam: "Fiat voluntas tua" [Matth. 6. 10]. Concidit hic
omnis mercede conducta oratio, psalmi, cantiones, missae, vigiliae;
nam quicquid agimus citra charitatem, nihil prodest, 1. Cor. 13.
[1. Cor. 13. 3]. At ubi precium accipitur, processit ex cupiditate
opus, non ex charitate. Unde quicquid isti ogganniunt: Nos accipimus
mercedem ad victum tantum sufficientem, ut oremus, dum interim
aliis non vacat per laborem, et ex charitate oramus. Ite ergo
et vos aliquando, et agros colite, ac in nidis vestris eos, qui hactenus
duriter laborarunt vobis oscitantibus, refici sinite. Vicissim quiescamus
et laboremus; nam et hoc charitas requirit. Nunc vero qum ne
adspectu quidem dignaris templum aut psalmum, nisi quia venter
cogit, simul tamen charitatem praetexis, constat te summum esse
hypocritam. Charitas enim compatitur, adcurrit, levat; tu vero horum
nihil, sed quae nihili sunt, omnia facis. Si orare vis, si psallere,
citra precii spem ores aut psallas. Precii enim spes cum charitate
consistere nequit; non possumus deo servire et mammoni, hoc
est: divitiis [cf. Matth. 6. 24].
Nolumus hic esse longiores. Putamus enim religionis cognitione
omnibus facile patere, conductas preces et psalmos tantum prodesse,
quantum si accepta mercede pro alio iustum te fore spondeas. Et
quod orant, etiam qui stivam manu tenent, dum omnipotentis dei vim
tam in ipsa tellure, quam semine admirantur ac colunt, dum eius
liberalitati grati sunt, etiamsi vocem nunquam emittant. Mens enim
est, quae orat. Quod autem priscis illis temporibus perseveranter
orabant Christiani ac simul orabant, potest et hodie in ecclesia fieri,
modo oretur, non cantu lascivia titilletur. Collectas igitur palam
pronunciemus in ea lingua, quae vulgo capitur, ut simul omnes orent
iuxta praeitoris verba. Habeat tamen quaelibet ecclesia suum morem;
non enim omnia omnibus conveniunt, sed debent omnia, quod ad
fontem adtinet, ex eadem pietate proficisci; ac quae contra ex ipsa
non proficiscuntur, cum tranquillitate aboleri. Vide nunc, quid meritum
sit. Innocentiam debemus domino, quam si etiam praestaremus
(quod tamen fieri nequit), aduc tamen servi inutiles essemus [cf. Luc.
17. 10]. Filii sumus et haeredes [cf. Röm. 8. 17], non servi; non ergo
pro mercede servimus.
[26] De purgatorio.
Nescit scriptura sacra ignem istum purgatorium, quatenus de eo
theologi loquti sunt, sed non ignorat ipsum humana ratio. Tantas
enim hac falsa purgatorii ignis opinione congessit opes, ut Croesi,
Hyperborei et Indiae myrmecia iis comparata vilescant. Sic enim
cogitavit humana ratio, quemadmodum alicubi apud Origenem videre
licet: Decedunt quidam hinc non summe mali; qur igitur isti in
aeterna suplicia detruderentur? Decedunt contra non summe boni;
qur ergo ii subito in beatorum consortium admitterentur? Habet hic
syllogismus nonnullam veritatis speciem, ac iuxta Pauli verbum
Coloss. 2. [Col. 2. 23] rationem quandam sapientiae; sed in ἐθελοθρησκείᾳ,
hoc est: in religione, quae est humana voluntate allata.
Caeterum si ad verbum dei compares, iam evanescet, ut pulvis ante
faciem venti [cf. Sap. 5. 15]. Hoc autem nisi fecerimus, a domino haud
aliter deseremur, quam Israëlis aliquando populus suis consiliis permissus
est, in quibus etiam periit, quemadmodum Psal. 80. [Ps. 81. 12 f.]
David indicat, sic in persona dei loquens: "Et non audivit populus meus
vocem meam, et Israël non intendit mihi. Et dimisi eos secundum
desyderia cordis eorum; ibunt in adinventionibus suis". Quae autem
maior audacia esse potest, quam utcunque tecum cogitaveris, sic in
alio mundo esse adserere? Audire debemus, quid in nobis loquatur
dominus deus, non quid in nobis inveniat audax ratio, quae, ut quicquam
concinnavit, quod omnibus speret verisimile videri futurum,
subito prorumpit, ut gloriam occupet. Hunc adfectum debemus
Gentibus relinquere, sicut lepide docuit Paulus Ephe. 4. [Eph.
4. 17] ad hunc modum: "Hoc autem dico testorque in domino, ut ne
posthac ambuletis, quo pacto reliquae gentes ambulant in vanitate
mentis suae". Ecce, ut vanitatem adpellet mentis nostrae consilia.
Sequitur [Eph. 4. 18]: "Qui mente obscurati sunt ac a vita dei alienati,
propter ignorationem, quae in eis est, propter caecitatem cordis
eorum" etc. Non debemus igitur iuxta viam mentis consiliorumque
nostrorum ambulare.
Qum ergo purgatorium (sic enim obtinuit iam usus vocare praestigiosam
in igne expiationem) ex dei verbo nusquam possit adseri,
qui fit, ut tam stolidi simus, ut credamus tam frigidis tamque suspectis
nugis, cum videlicet eos videamus, qui purgatorium adserunt, simul
cum docent, quibus modis restingui debeat, se ipsos exhibere pro
operis? Iubent aurum dari; eo enim maxime infirmari hanc flammam,
si qui ipsum accipiat, devote misset, oret, psallat; et simul manum
exporrigit ad aurum. Quin sumus non minus callidi, quam Luciani
Timon, qui philosophum, nescio quem, adeo belle cum ligone accepit,
quod suaderet aurum, quod iam invenerat Timon, in mare abiiceret,
sed non nimis longe a littore; quod consilium haud dubie haberet
noctu istic colligendi ac auferendi. Simillima res est purgatorium
fictis quibusdam pharmacis, quae a circulatoribus circumferuntur.
Ascendunt tabulam in medio foro, ac aegritudinem aliquam aut morbum
late omnia vastare perhibent, seseque eo laborasse; sed deorum
dono factum esse, ut invita etiam peste convaluerint, sed eius
pharmaci beneficio, quod hic oculis omnium expositum sit. Addunt:
Neque morbum longe abesse; iam enim in confiniis grassari. Ecce, ut
hic morbi opinionem ac pavorem ante omnia generant, mox remedium
pollicentes! Sic qui purgatorium adseruerunt, quos, bone deus, carceres,
colubros, ignes, quae flumina, ignem, sulphur, naphtham, aut
candens ferrum vehentia, intonarunt, quas poëtarum fabulas non superarunt?
Ad quae stolidae mentes non aliter stupebant, quam qum
inopinatus, sed crudelis hostis renunciatur ante moenia adesse,
villas incendere, colonos trucidare, ac omnia perdere. Stabant
attoniti trunci ad has nugas non aliter, quam si iam sentire mala
viderentur. Sed praesens erat remedium, quamvis care nimis inter
initia indicaretur (sic enim ante omnia erat opus factu), quo in divitum
marsupia primum irrumperetur. Animam liberaturus es, aureo
nummo id obtinebis. Qum vero iam locupletibus istis animae essent
e loculis emissae, iam ad animulas tenuium ibatur; sed tali praetextu,
ne ditibus istis ulla suspicio ludibrii nasceretur. Obtendebatur misericordiam
dei nemini debere negari; unde et pauperculis istis licere non
minus quam divitibus animas ex purgatorio (hoc erat pecuniolam ex
marsupio) liberare; sed ea lege, ne se quisquam pauperem esse dicat,
quo rem tantam vilius comparare possit (hoc enim pacto noceri potius
animae, quam succurri); atque ut quisque det, quantum possit. His
tam apertis nugis an non summis, infimis, os obleverunt? Quis,
quaeso, tam insipiens est, ut non videat tantam caecitatem sic grassari
non potuisse, ni dominus eam propter incredulitatem nostram
inflixisset? Cum igitur oculos iam receperimus, ut plane cognoscamus,
quod, qui Christo fidunt, filii dei sunt et in iudicium non veniunt
[cf. Joh. 5. 24], ne ultra tam fatuis commentis teneri nos patiamur.
Ostendemus ergo certos quosdam locos, quibus constabit purgatorium
ne esse quidem posse; tam abest, ut sit. Atque hoc iterum
ex "Antibolo in Emserum".
Ex "Antibolo Zuinglii adversus Emserum" de purgatorio.
Miratus es haud aliter, quam si equi soleam invenisses, ut nostrate
proverbio in aliena lingua liceat uti, quod purgatorium his
Christi verbis reiicimus: "Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus
erit" [Marc. 16. 16]. Tametsi nihil potentius adferri queat ad prodendum
avarissima de purgatorio figmenta horum, qui quaestum pietatem
esse putant [cf. 1. Tim. 6. 5]. Nam his verbis ante omnia aperitur,
qua via salus miseris veniat, fide scilicet: quod si fide, non ergo ex
operibus. Ecce, ecce, ut subito purgatorium evanuerit; id enim ad
sarciendum, quod nostris operibus defuisset, effinxerant; at illis non
itur ad deum, sed fide.
Relinquitur ergo, quod:
"Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit" [Marc. 16. 16],
non: qui igne lustratorio assus fuerit. Fieri enim oportet, ut, quotquot
moriantur, aut in fide Christi hinc decedant, aut citra eam fidem.
Si in fide hinc migrant, salvi sunt. Sic enim ait: "Qui crediderit,
salvus erit". Si in incredulitate, damnati sunt. Ait enim e diverso:
"Qui non crediderit, condemnabitur" [Marc. 16. 16].
Io. 3. [Joh. 3. 16-18]: "Sic deus dilexit mundum, ut filium suum
unigenitum daret, ut omnis, qui credit in eum, non pereat, sed habeat
vitam aeternam. Non enim misit deus filium suum in mundum, ut
iudicet mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum. Qui credit in
eum, non iudicatur. Qui autem non credit, iam iudicatus est, quia
non credidit in nomine unigeniti filii dei".
Vides primo filium datum, ut, qui credat in eum, habeat vitam
aeternam. Deinde vides vitam aeternam esse secuturam. At aeterna
non esset, quae longo tempore in purgatorio igne luctuose exantlaretur.
Tertio loco vides mundum salvari per Christum. Quarto, quod, qui
in eum credit, non iudicatur; at qui in purgatorium retruderetur, certe
iudicaretur. Adpensis enim commissis, Romani pontifices ceu Minos
aut Rhadamantus in Cocytum abiecerunt, aut ad fortunatas insulas
ablegarunt. Quinto, quod, qui non credit, iam iudicatus est [Joh.
3. 18], quod gratia virtuteque Christi non est nixus. Firmissimum
igitur hoc est, quod aut fideles hinc decedimus, aut infideles etc.
Ac ne in mora periculum, quis suspicetur (ut dici solet) audiamus,
quid rursum veritas dicat Ioan. 5. [Joh. 5. 24]: "Amen, amen
(vide iusiurandum), dico vobis, quod, qui verbum meum audit et credit
ei, qui me misit, habet vitam aeternam; et in iudicium non venit, sed
transiit a morte in vitam". Porro, quid tandem est iudicare, si purgatorio
igni addicere non est iudicare? Qui ergo Christo fidunt, a
morte transeunt, imo transierunt in vitam [Joh. 5. 24], non temporariam,
sed aeternam.
Et figuratus iste dives, qui Lazarum in sinu Abraham videt,
his verbis ad desperationem adigitur: "Ingens hiatus inter nos et vos
est, ut neutri ad alios transmeare possint" etc. [Luc. 16. 26]. At illic
loquitur de corpore solutis, nec plures quam duos fines ponit, quorum
alterum Lazari persona adumbrat, alterum divitis. Qui ergo hinc
abeunt aut portantur ab angelis in caelestia palatia [cf. Luc. 16. 22],
et ad illos, qui alibi sunt, descendere non possunt; aut ad inferos
truduntur, et ascendere nunquam dabitur [cf. Luc. 16. 26],
Qur igitur tantopere digladiamur, cum veritas dicat hos non posse
ascendere, illos non descendere? An' nostrum est in alio mundo ergastula,
carceres, compedes, ignes, frigora, fames et alia tormenta condere?
Qur igitur his figmentis miseras conscientias seducimus?
Roma. 8. [Röm. 8. 1] perhibet Paulus nihil damnationis manere
hos, qui sunt in Christo Iesu. Ergo si in Christo Iesu firmi et immoti,
perstiterimus usque in finem, salvi erimus Matth. 24. [Matth. 24. 13].
Latro eodem die, quo consors poenae, eodem et gaudii gloriaeque
Christi sodalis fuit [cf. Luc. 23. 43]. Ubi hic flagra et reliqua mala
pertulit? Aut iniquus est deus, ut facta verbis non aequet? quem
videmus tam ex amussi in latrone implevisse: "In iudicium non venit,
sed transiit a morte in vitam" [Joh. 5. 24].
De dormientibus vetat Paulus non esse sollicitos 1. Thessal. 4.
[1. Thess. 4. 13], tanquam spem nullam habeamus futurae vitae, quomodo
Gentes nihil spei habent. Quodsi purgatorium esset, contristari proculdubio
docuisset pro eis, quos tam misere adfligi cruciatibus sciremus.
Qum ergo in mortuorum mentionem inciderit, neque id solum, sed
etiam in curae ipsorum sermonem, et de purgatorio tamen ne tantillum
quidem moverit; satis patet Paulum nihil de purgatorio scire, qui sibi
sufficere novit, quod sciat Christum et hunc crucifixum [cf. 1. Cor. 2. 2].
Verum quid multis opus est, qum humanum commentum videamus
autorem esse purgatorii, non verbum dei? nam quae vulgo pro adsertione
eius ex sacris literis adferuntur, violenter nimis huc detorta sunt.
Sic adversus Emserum de purgatorio brevibus sed fortibus deo
egimus. Quoniam autem aliquot loci, tamdiu in hunc usum detorti,
sic constitisse illis videntur, ut nemo reflectere queat, adgrediemur
eorum aliquot:
Christus cavere volens, ne sui quottidianis litibus inter se dissiderent,
a litigando hoc epicheremate voluit deterrere, quod frequenter
eveniat apud tribunalia, ut is, qui se victorem futurum speraverat,
victus abeat, periculosam rem esse iudicio contendere; unde sui, etsi
alia ratione abstrahi nolint a litigando, saltem periculi metu patiantur
rem componi. Sic ergo inquit Mat. 5. [Matth. 5. 25f.]: "Esto benignus
adversario tuo quam ocyssime, dum adhuc es cum eo in via, ne qua
fiat, ut adversarius te iudici, et iudex te ministro tradat, et in carcerem
coniiciaris. Vere dico tibi: non exibis inde, donec reddideris
ultimum quadrantem". Ex hoc loco putant se suaves isti probasse
iam purgatorium esse. Qum Christus hoc sermone prorsus nihil
aliud intendat, quam a litigando avocare duros quosdam et inexorabiles,
qui, utcunque sentiunt ac sibi pollicentur, ita putant omnes
homines sentire. Quibus deinde nonnunquam eveniat, quod aliis paraverant,
videlicet, sperabant se cum adversarii contumelia lucrum reportaturos,
at res in diversum exiit. Nam illi ipsi in carcerem saepenumero
coniecti sunt, ubi et postmodum coacti fuerunt manere, donec
penuria, ieiunio, reliquisque multis infligi solitis, satis pro universo
debito fecissent. Hunc vero genuinum sensum esse probat Lucas 12.
[Luc. 12. 58], sic eandem sententiam efferens: "Cum autem vadis cum
adversario tuo ad principem, in via da operam liberari ab illo, ne
forte trahat te ad iudicem, et iudex tradat te exactori" etc. Ecce, ut
hic clare principem adpellat, ad quem cum adversario vadis. In hanc
sententiam intellexit istum locum, quod ad sermonem adtinet, divus
Ambrosius; dicit enim: "Dum vadis cum adversario tuo ad magistratum",
tametsi per allegoriam, ut fuit huius tempestatis mos,
postea alium sensum tentet. Quid autem sacrae literae huius possunt,
quod tu mysticum sermonem ex claro et germano faciens nodum
in scirpo quaeris? Adstipulantur huic sententiae Chrysostomus et
Theophylactus. Hilarius in canonibus tandem huc descendit, ut
censeat, hunc sermonem intelligendum esse iuxta argumentum eius,
quod istic docetur, docetur autem istic reconciliatio et venia, ut clarissime
patet in superioribus, quae continue antecedunt. Hieronymus
multorum sententias adducens, suam ita obscurat, ut indoctior abeas.
Secundus locus est Matt. 18. [Matth. 18. 34f.], ubi Christus per
similitudinem immitis servi docere vult, quod, nisi ignoscamus, neque
nobis ignoscatur. Dicit ergo sic tandem de iniquo servo: "Et iratus
dominus eius tradidit eum tortoribus, quoad usque redderet universum
debitum. Sic et pater meus coelestis faciet vobis, si non remiseritis
unusquisque fratri suo de cordibus vestris". Hic ad hunc modum
feriunt isti: Christus dicit hic patrem coelestem nobis facturum,
quemadmodum servo nequam factum est; non ergo e poenis purgatorii
emittet, donec universum debitum solverimus. Quibus sic respondemus,
veruntamen non nos, sed ipsa veritas. Antecessit hanc parabolam
etiam de ignoscendo argumentum, in quo Simoni de venia
interroganti respondit [Matth. 18. 22]: "Non dico tibi: septies (videlicet:
ignoscendum esse fratri), sed: septuagies septies". Iam sequitur [Matth.
18. 23]: "Ideo assimilatum est regnum coelorum homini regi, qui voluit
rationem ponere cum servis suis" etc. Cum dixit "ideo", manifestum
fecit, quod parabola ista, quam continue subiecit, ad ignoscendum
hortari voluit, et aequitatem docere. Quam in oratione Mat. 6.
[Matth. 6. 12] expressit, qua exigit deus, ut, si nobis ignosci velimus,
ipsi quoque ignoscamus, cum sic docet orandum esse: "Remitte nobis
debita nostra, quemadmodum et nos remittimus debitoribus nostris".
Nihil ergo ista parabola voluit Christus docere, quam sicut nobis
perpetuo volumus a coelesti rege ignosci, quem quottidie innumerabiliter
offendimus, sic et nos debeamus semper ignoscere. Sic enim ait in
persona regis, in immitem servum stomachantis [Matth. 18. 32 f.]:
"Serve nequam! Omne debitum dimisi tibi, quoniam rogasti me.
Nonne igitur oportebat et te misereri conservi tui, sicut et ego tui
misertus sum?" Hic nunc urgent: Traditus est tortoribus, donec
redderet universum debitum, quo iuxta civiles leges reddito nimirum
exiit. Ergo et qui dei iusticiae debent, qum patiendo debitum dependerint,
exibunt. Respondemus: Primum non videmini aliter sentire de
parabola, quam si res gesta esset. Quamvis hoc parvi momenti sit,
nisi ut parabolam perpetuo sinatis esse parabolam. In parabolis autem
haud parum multa sunt, quae non undique quadrant iis, quae per ipsas
simulantur. Ut [Matth. 10. 24]: "Non est discipulus super magistrum";
non sequitur: Ergo nemo unquam superare potest magistrum. Nam
in Christo tantum valet, non etiam in aliis. Et villicum istum [cf.
Luc. 16. 1-18], qui per iniuriam et circumscriptionem domini sui rebus
suis providerat, nemo imitari debet, sed argumentum tantum spectandum
est, ad quod Christus parabola utitur. Vult autem eadem
parabola rerum coelestium curam prospicientiamque docere isto epicheremate:
Si huius mundi filii, spreta legis animadversione, victui
suo provident, quanto magis, qui ad coelos properant, omnia debent
expendere, ne iniquis divitiis sperata salute fraudentur? Sic et in
praesenti parabola unice spectandum est argumentum. Hoc autem
est: Remittite, et remittetur vobis; si non remiseritis, non remittetur
vobis. Quod autem nunc de "usque" vel "donec" obiicitur, nihil ad
hoc argumentum facit; sed donemus interim argumenti causa, remissionem
dei alligatam esse ad hanc temporis connotationem, quid,
quaeso, aliud sequeretur, quam eum, qui sic esset in tormenta coniectus,
non exire, donec coelesti regi satisfactum esset. Quis vero iam
dicet, quando illi satis sit factum? Aut quis definiet? Quid si istae
ipsius poenae aeternae sunt? Tunc ergo ei satisfactum erit, qum tu
perpetuo cruciatus eris, non cum pontifex Romanus marsupium tibi
excusserit. Sed ne morbo contentionis verborum locum demus, patet,
quod ista vox "usque" non debet ad durationem temporariam torqueri.
Patet autem per Christum ipsum: Is enim ideo factus est iusticia
nostra [cf. 1. Cor. 1. 30], quod propria iusticia salutem adsequi non
poteramus; gratia igitur salvamur, non meritis nostris, ut dudum est
dictum. Si enim nostris meritis coeli conscendi potuissent, nihil fuisset
opus Christi descensu. Consimilem ad modum: Si peccata nostra
oportet igne purgatorio lustrari, quid prodest Christus? Cur hominis
infirmitatem circumtulit [cf. Jes. 53. 4, Matth. 8. 17]? Si enim purgatorium
sustinere cogimur ignem, quo iusticiae dei satisfiat, ut isti perhibent,
nihil proderit nobis iusticia Christi; sed omnes, quotquot ad
patrem coelestem profectionem parant, frustra Christo nituntur, ni
prius sint igne purgatorio assi. Quo quid potest dici stultius aut blasphemius
in Christum? Hunc evacuant, qui purgatorium constituunt;
imo mendacem faciunt, qum dixerit, per se solum ad patrem penetrari
posse [cf. Joh. 14. 6], si purgatorio quoque itur ad astra. Sed εἰς
κόρακας cum istis animarum tortoribus, conscientiarum carnificibus,
marsupiorum autem insidiatoribus, qui ventris causa invenerunt, quo
defunctorum animae in nostris potius cordibus, quam vere torquerentur,
qua isti tamen ratione pecunias emungerent, ut sibi bene esset. Ac
dum mortuis fletum, moerorem, cruciatum, licet falso inflixerunt, ipsi
in eo gratissimum, iucundissimumque refrigerium invenerunt.
Tercius locus est Mat. 12. [Matth. 12. 32]: "Qui autem dixerit
verbum contra spiritum sanctum, non remittetur ei, neque in isto,
neque in futuro saeculo". Isto loco sic argutantur: Christus dixit
peccatum in spiritum in futuro saeculo non dimitti. Ergo quaedam
peccata remittuntur in futuro saeculo; nam solum peccatum in spiritum
sanctum non remittitur in futuro saeculo. Respondemus: Mirum
est istos artis suae aut oblitos esse, aut non probe doctos. Non enim
ratione logica sequitur: Peccatum in spiritum sanctum non remittitur
in isto saeculo, et non remittitur in futuro saeculo; ergo quaedam
peccata remittuntur in futuro saeculo. Quid enim ex negativis recte
colligi potest? Attamen hoc probe colligitur: Peccatum in spiritum
sanctum non remittitur in isto saeculo, neque remittitur in futuro
saeculo: ergo nunquam remittitur. Est enim "locus a sufficienti
divisione", ut cum dicitur Apoc. 4. [Apoc. 4. 8]: "Et requiem non
habebant animalia die ac nocte". Iam non sequitur: Ergo habebant
aliquando requiem, sed sic sequitur: Ergo nunquam habebant requiem.
Quod autem Christus per hanc istius futurique saeculi distinctionem
voluerit aeternitatem intelligi, expressit Marcus 3. [Marc. 3. 29], qum
dicit: "In aeternum non remitti"; et Lucas 12. [Luc. 12. 10], qui
dicit: "Non remitti".
Quartus est 1. Cor. 3. [1. Cor. 3. 12-15]: "Si quis aedificat super
fundamentum hoc aurum, argentum, lapides preciosos, ligna, foenum,
stipulam, cuiusque opus manifestum erit. Nam ipsa dies ostendet id,
quod in igne revelatur. Et cuiusvis opus, qualenam sit, ignis probabit.
Si alicuius opus manet, id quod superaedificavit, mercedem accipiet.
Si cuius opus comburitur, detrimento adficietur; ipse vero servabitur,
sed sic ut per ignem." Hunc luculentissimum Pauli locum sic
defoedarunt in purgatorii sui fuligine, ad quod ipsum detorserunt, ut
nasutissimi alioqui viri nativum sensum odorare nequiverint. Trademus
autem sensum huius loci, non ex animi nostri, sed Pauli ipsius Hieronymique
super Ezechiel. cap. 3. sententia. Aedificare igitur hoc
loco est: praedicare. Fundamentum est Christus. Opus, quod aedificatur,
sunt, qui verbum receperunt. Ignis est tentatio vel persequtio,
quae dei iudicio infligitur. "Igne me examinasti [cf. 1. Cor. 3. 13]" etc.
Aurum, argentum, gemmae sunt, qui sic Christum receperunt, ut prius
moriantur quam ipsum prodant. Lignum, foenum, stipula sunt, qui ad
tempus credunt, aut fortasse credere solum simulant, et tentationis
articulo Christum deserunt [cf. Matth. 13. 20 f.]. Videamus nunc argumentum,
quod istic Paulus tractat; quo viso aptemus deinde totam hanc
sententiam, et accedet nobis nova lux. Posteaquam Paulus rescisset
quosdam Corinthi se magno vendere, quod se aut peritiores essent
aut eloquentiores, monet urbanissime, ne a simplici doctrina sua se
patiantur abstrahi, sive eruditionis, sive eloquentiae praetextu. Se quidem
non usque adeo portentose facundum esse; nihil tamen deesse, quo
coelestis doctrina commode proponi possit. Esse etiam alios eruditos,
sed quantum se antecellant, non facile posse a Corinthiis iudicari,
etiamnum teneris, qum ipse apud eos doceret. Se enim in omnia
vertere solere, quo Christo quam plurimos lucrifaciat. Cum ergo
olim apud eos fuisset, non protinus arcanissima quaeque reserasse,
quod frustra hoc tentaturus fuisset apud eos, qui tum non possent
esse capaces. Nunc vero sibi vehementer displicere, quod quidam
auribus adeo essent impotentibus, ut sustinere possent se adpellari
Apollinios, Petrinos aut Paulinos. Istos omneis ministros verbi
esse, et aedificare domum, hoc est: ecclesiam dei super verum fundamentum,
Christum. Se vero non ita esse vel gloriae cupidum, ut
sibi doleat nunc alios anteferri; vel invidiosum, ut aliorum nomina
crescere pati nequeat. Hoc tamen anxie semper spectare, ut quam
optime doceat, neque dubitare, quin alii quoque de se nolint aliter
existimari, quam ipse de se Paulus praedicaret. Dicit ergo [cf. 1. Cor.
3. 9 f.]: Dei sumus cooperatores, quotquot docemus; et vos dei agricultura,
hoc est: dei aedificatio aut opus estis. Quod autem ad me
attinet, rationem reddam mei laboris. Equidem iuxta gratiam mihi
datam, ad exemplum gnavorum architectorum, fundamentum istud
solidum posui, quod concuti non potest, Christum scilicet. Nunc
vero video alios superaedificare; hic sibi ipsi quemque remitto. Videat
quisque, quomodo superaedificet. Nam quod ad fundamentum adtinet,
quod ego ieci, haud vereor, quod quisquam possit aliud fundamentum
ponere (si modo Christi minister est) praeter id, quod iam positum
est, quod est Christus Iesus. Quodsi quis in Christum quosdam
sic firmaverit, ut, qum persequito veniat, sic in eos nihil possit, ut in
aurum, argentum, gemmas nihil potest ignis, iam nimirum adparet,
quam fideliter ac dextre aedificaverit, qui verbum administravit, qum
eius auditores vitam citius quam verbum amittant. Si vero quis tam
frigide verbum tractaverit, ut ingruente persequtione auditores non
aliter discedant, quam lignum, foenum, stipula ab igne absumuntur,
iam patebit socordia aut perfidia aedificantis, quam hactenus omnes
ignorabant. "Dies omnia revelat", quemadmodum Ethnici quoque
locuti sunt. Sic et hic dies domini, quo revelabit, quae hactenus
latuerant, omnia reteget. Non loquor de ultimo isto die, sed de die,
quo placet deo iam retegere, quod aliquamdiu occultum erat, et ad
quod connivere hactenus voluit. Ea ergo die omnium doctrina velut
in igne probatur. Si cuius doctrina permanserit, ne scilicet a domino
abiiciatur, aut ii, qui receperunt, non deserant, iam videbitur, quomodo
aurum, argentum, lapides preciosos aedificavit, ac iuxta aedificationem
recipiet mercedem. Si vero alicuius opus comburetur, lignum, foenum,
stipula fuit. Quamvis ergo damnum sensurus sit eorum, quos docuerat
praedicator, ipse tamen, si igne saeviente fortiter constiterit, salvus
erit; sed hac lege, ut per ignem, hoc est: persequtionem, intrepide
transeat. Loquitur ergo isto loco Paulus de doctrinae exploratione,
non de purgatorio igne; ut manifeste patet, si mediocriter saltem
oculos adperias. Reliqua omnia, quae passim in contrarium adducuntur,
facile dilues, ut est parabola de divite epulone et Lazaro [cf.
Luc. 16. 19-31], e qua betacea tela multi petunt, cum tamen aliud
nihil sit quam parabola, quod isti tamen videre nolunt; qua Christus
haud aliud voluit, quam alia quoque de decem virginibus [cf. Matth.
25. 1-13]; nempe hic, dum tempus est, vitam nos emendare debere.
Nimium enim sero, posteaquam hinc solvimus, poenitentiam orsuros
esse, imo frustra poenitus orare, queri, obsecrare. Neminem ergo
taedeat a vanissima fabula discedere. Quin potius hoc omnes agimus,
in cognitione dei crescamus, vitamque in melius quotidie mutemus,
quo mentes nostrae sic Christo fidere adsuescant, ut adpetente morte
gaudeamus dissolvi et cum Christo esse [cf. Phil. 1. 23].
[27] De magistratu.
Christianis quidam negant magistratum, constanter adseverantes
fieri non posse, ut, qui Christianus sit, magistratum gerere possit.
Quorum insania, quo tendat, haud obscurum incipit fieri. Nos igitur
tot fidelium hominum sanctimonia fideque perspecta, qui tamen sic magistratum
gesserunt, ut per communem tum pacem tum iusticiam deus
glorificaretur, perspectis etiam pessimorum hominum tum audacia tum
malicia, qui se Christianos simulant, nec vere sunt, adserere audemus,
quod nemo magistratum recte gerere ne potest quidem, nisi
Christianus sit. Quid, oro, distat civitas ab ecclesia? Dico autem
de exterioribus vitae consuetudinibus et communicationibus; nam quod
ad mentem adtinet, non ignoro, quomodo ea tandem sit ecclesia
Christi, quae Christo fidit. Cum tamen civitas contenta esse possit,
si fidelem civem praestes, etiam si Christo non fidas. Requirit
civitas, ut rem publicam colas, non privatam; ut communia habeantur
pericula, etiam fortunae, si usus postulet; ut nemo sibi sapiat; ut
nemo extollatur; ut nemo factiones excitet.
Vide nunc iuxta haec pauca, quid ecclesia Christi exigat.
Monet Paulus non uno loco, charitatem non esse intentam ad
suam rem, sed ad aliorum.
Dicit alio loco [2. Cor. 11. 29]: "Quis scandalizatur, et ego non
uror? Quis infirmatur, et ego non infirmor?" Flere iubet cum flentibus,
et cum gaudentibus laetari [cf. Röm. 12. 15].
Tercio loco non exigit fidelis a fideli, ut fortunas secum partiatur;
sed qui fidelis est, omnem fortunam sic in procinctum statuit, ut, ubi
ubi res exigat, succurrere velit [cf. Act. 2. 45, 4. 34f.]. Hoc nolo pro
dignitate tractare istud ὕπουλον, quo tumultuosuli isti laborant, etiamsi
tam impudenter quam constanter negent; studia enim probant, quid in
consilio habeant. Hoc videlicet, omnia debere esse communia, quam
equidem pro mea tenuitate legem laetus ferre possem; at non ferret
deus, quod cuiquam suum raperetur. Petrus enim ad Ananiam sic
inquit [cf. Act. 5. 4]: "Nonne istud, quod vendidisti (paraphrasticos
enim loquar), poteras non vendere, et in tua potestate servare? Contra
vero, qum vendidisti, nonne iterum fuit in tua potestate?" "Si vis",
inquit Christus [Matth. 19. 21], "perfectus esse, vade et vende omnia,
quae habes, et da pauperibus". "Si vis" inquit; non rapuit, nec
pauperibus iussit, ut raperent ditissimo adolescenti sua.
Quarto loco. Praecipit Petrus 1. cap. 4. [1. Petr. 4. 10], ut quisque
administret eam gratiam in commune, quam accepit: hoc enim
decere multiplicis gratiae dei dispensatores etc. Deinde iubet Paulus,
ut humilia sectemur [cf. Röm. 12. 16]. Et Christus ipse veluti comminans
edicit, eos, qui extollantur, humilientur [cf. Matth. 23. 13].
Postremo factiones sic omnes deprecantur, ut nullus porro sit apostolorum,
qui non execretur.
Quid ergo, ut coeperamus dicere, distat ecclesiae Christianae
vita, quod ad ea pertinet, quae videmus, a civitatis vita? Nihil poenitus;
nam utraque requirit quod altera. Sed quod ad interiorem hominem
adtinet, immensum est discrimen. Cogitur civis legibus, ut se
talem civibus suis praestet; nunc autem, ad quae cogimur, simulate
ac parum fideliter facimus. Evenit ergo, ut, si contra legem possis,
in occulto tamen tuae rei consulere non sis obmissurus. Non sic habet
civitas, hoc est: ecclesia Christiana. Qui enim spiritum Christi
habent, hi sunt eius [cf. Röm. 8. 9]. Qui vero Christi sunt, iuxta
illius ingenium ac voluntatem cuncta transigunt. Is nos amavit, ut se
ipsum expenderet pro nobis [cf. Eph. 5. 25]. Faciemus ergo et nos
idem, si eius spiritum habemus. Amabimus itaque omnes homines
aeque ac nos ipsos. Si vero amabimus, iam nihil obmittemus eorum,
quae ad proximi salutem pertinent. Si ergo civi amorem addas, iam
concidet fraudulentum privatae rei studium. Cum itaque Christi spiritus
hoc habeat, quo civitas maxime indiget, nihil poterit auspicacius
civitati accidere quam amor; hunc autem euangelium qum secum adferat,
constat civitatem tunc tandem firmam ac sanctam fieri, si bonis
legibus bonae mentes adsocientur. Nulla ergo civitas beatior erit,
quam in qua vera religio simul degit.
Quod ergo de civitate diximus, multo magis debet de magistratu
intelligi. Magistratus enim sunt veluti caput. Quodsi membra sic
habere convenit, multo magis caput ipsum. Unde longe diversimode
atque isti sentiunt, pronunciamus: Aequum scilicet ac iustum magistratum
ne esse quidem posse, ni Christianus sit. Adime magistratui,
qui sit supra timorem hominis, timorem dei, tyrannum reddidisti.
Insere tyranno timorem dei, iam suapte sponte liberius ac
fidelius faciet, quod lex iubet, quam ullus terror efficere potuisset;
faciesque ex tyranno ad exemplum eius, quem iam ex fide colere
coepit ac timere, dei videlicet, patrem. At sic occurrunt isti:
Christi ecclesiam sic esse oportet innocentem, ut magistratu poenitus
nullo egeat. Christiani enim non litigant, sed cedunt; iniurias apud
tribunal non queruntur [cf. 1. Cor. 6. 6f.]; nam alteram maxillam altera
percussa praebent [cf. Matth. 5. 39]. Respondemus: Utinam talem ecclesiam
habeamus! Nunc vero, qum illi ipsi, qui talem innocentiam exigunt,
quam deus non iniuste a nobis exigit, non etiam isti, qui nihil,
quod rectum est, faciunt, qum, inquam, isti, quod tantis clamoribus
exigunt, pessime praestent (nemo enim ad maledicendum est paratior),
quid, quaeso, pollicebuntur sibi de iis, qui deo non fidunt? An' fortasse
sic magistratum abiiciunt, ut, cum sciant se ad maledicendum
esse propensissimos vereanturque, ne quisque ipsorum maledicentiam
aequanimiter ferat, sed apud magistratum potius queratur, iam non
possint impune maledicere, nec citra periculum aliorum bonis Christi
praetextu insidiari? Ut enim hoc hominum genus innocentissimos quosque
pro re quaque proscindit, ita, quam primum eis morbum suum ante
oculos opponis, exclamant: Qur me iudicas? Ego domino meo sto,
aut cado [cf. Röm. 14. 4]. En, ut isti tribunalibus nihil habeant opus.
Si tu scilicet eorum iniurias omneis feras, nec referias, ac pro re nihili
tumultus quosque impune patiaris excitare, iam isti nihil opus habent
tribunalibus. Cum, inquam, propter istos ipsos, qui negant Christianum
posse magistratum gerere, maxime egeamus magistratu, quomodo
non liceat Christianum potius esse magistratum, qui inter Christianos
pronunciet, quam alienum a Christo?
Sed nunc rem ipsam testimoniis roborabimus:
Exodi 18. [2. Mos. 18. 21f.] iubetur Moses a domino (nolo enim
ipsi Ietro tribuere, quod dominus per ipsum ostendebat, sicut Deut. 1.
[5. Mos. 1. 13] palam videtur, ubi Moses domino tribuit, quod hic
Madianitae tribuitur) providere ac selegere de omni plebe viros
sapientes et timentes deum, in quibus sit veritas, et qui oderint avariciam.
"Et constitue", inquit, "ex eis tribunos et centuriones, et quinquagenarios,
et decanos, qui iudicent populum omni tempore" etc.
Vide, ut hic plane exprimat Moses eas dotes, quas ante omnes iudicem
habere oportet: sapientiam, timorem dei, veritatis studium, avariciae
odium, quemadmodum paulo ante et bonum civem et vere
Christianum esse oportere diximus. Nec est, cur inficiari iuste
poterimus hanc legem nihil ad nos pertinere. Nam quanto magis
dixerimus ad nos nihil pertinere, tanto magis ea indigemus. Qui
enim ex spiritu voluntati dei se conformant, non abhorrent a lege.
Ipsi enim spiritu legi testimonium dant, quod bona sit, Rom. 7.
[Röm. 7. 7-12]. Qui vero legem aversantur, spirituales non sunt. Lex
enim bona et sancta est, imo spiritualis est. Patet ergo, quod, ut
primum isti legi ogganniunt, sese carnales esse prodant. Legi autem
dico isti, quae nunquam aboleri potest, puta, quae ad amorem proximi
adtinet, et secundo praecepto [3. Mos. 19. 18]: "Diliges proximum tuum
sicut te ipsum", exploratur, aut ut isti dicunt, regulatur. Vide autem,
ut hoc hominum genus a sagitta in die volante [cf. Ps. 91. 5] confodiatur
et daemonio meridiano [cf. Ps. 91. 6].
Huius opinionis suae fundamentum aiunt se in sacris literis habere,
Mat. 20. [Matth. 20. 26]: "Non sic erit inter vos"; et Lucae 22.
[Luc. 22. 26]: "Vos autem non sic". Bis hic peccantes: Primo, quod
ista lex ad eos modo pertinet, qui apostolorum vice ad docendum sunt
missi. Hos ergo iubet Christus ab imperio esse alienos. Nam apostoli
de hoc primatu nimirum interrogaverant, quis eorum videretur
esse praestantior omnibus. Quamvis non negem, quod ad ambitionem
adtinet, legem istam ex aequo ad omnes pertinere; ita, ut nulli
Christiano liceat imperium vel ambire vel vendicare. Sed, ubi
offertur, iam parum pius esset, qui hoc onus, quod civitas imponeret,
nollet ferre. Secundo peccant, dum non intelligunt Christum hic
potius de tyrannide loqui, quam de monarchia aut aristocratia, quae
populi consensu aut vocatione dei illi offeratur, cui verbi provincia non
est mandata. Tyrannidem autem voco, ubi sumitur propria autoritate
imperium. Quod si unus facit, tyrannus est, et dominatus eius tyrannis
vocatur; si vero plures, nec tamen omnes, sed pauci imperium
sibi vendicant, oligarchiam vocarunt Graeci. Tyrannidem ergo omnibus
prohibet Christus; nam alioqui ne in ovium quidem grege fieri
potest, ut non aliquis aries reliquos antecedat; sic et primarium in
omni civitate esse oportet. Quamvis hic cavendum sit, ne quod de
magistratu publico dicimus, ad pontificum quorundam tyrannidem accommodetur.
Qum ergo isti verbum ex scientia potius quam charitate
tractant, huc decidunt erroris, ut magistratum omnem eliminent,
etiam iustum ac legittimum, cuiusque maxime sumus indigi ad pacem
ac tranquillitatem servandam. Et quod obiiciunt, Christianos omnia
ferre debere, omnia, quae lex iubet, facere, unde non opus habere
magistratu, respondemus: Recte sane. Quamdiu ergo ad hunc modum
non omnes vivimus, qum tamen omnes Christiani velimus vocari,
sustinendum atque cunctandum est, imo poenitus tacendum, de non
gerendo magistratu Christianis, ne quod maxime necessarium est
aboleamus, priusquam id in manibus sit, cuius causa hoc abolitum
volumus. Quid multa? Nihil aliud est, quod isti agunt, quam tumultus.
Quis unquam vidit uspiam talem innocentiae consensum, aut ubi gentium
unquam sperabit futurum, ut omnes innocentiae sic studeant, ut
nemo peccet? Qum ergo perpetuo fuerint, qui sub nomine pietatis
hoc auderent, quod impii, perpetuo quoque habendus est magistratus,
Christianus tamen maxime inter Christianos. Atque tunc tandem
abolendus magistratus, qum flagitia sic sunt abolita, ut nemo peccet,
neque lingua neque facto. Hoc autem in alio mundo eveniet. Huic
enim negatum est tanta innocentia frui. Per deum ergo desistant,
oro, in his rebus sapientes esse, in quibus sole clarius videtur nihil
quaeri quam tumultum, et ad gloriam erumpi quacunque via. Adde,
quod istorum vitilitigatorum inobedientia talis ac tanta est, ut neque
Christiano magistratui, neque impio pareant; nam si Christianus
est magistratus, ut primum illis resistit, dicunt: "Oportet deo magis
obedire quam tibi", etiamsi nihil praecipiatur, quod non ad gloriam
dei tendat pacemque communem. Exemplum damus: Coeperunt hisce
diebus quidam sese denuo baptizare in agro Tigurino. Magistratus
ergo, hic est "senatus" et "diacosii", facti causam pervestigarunt, ac
vetuerunt ultra rebaptizare, responderunt isti, deo magis obtemperari
oportere quam hominibus [cf. Act. 5. 29]. Cumque illis diceretur, legem
ergo dei depromerent, qua rebaptizationem institui docerent, produnt,
quod in Actis 19. [Act. 19. 5] scriptum est de iis, qui melius docti
fuerant a Paulo. Et cum locum hunc probe non intelligerent, tandem
dixerunt se a spiritu sancto doctos esse, deoque magis obediendum
esse quam hominibus. Ecce qualem fenestram isti conantur omnibus
viciis praetextu religionis adperire, dum in his, quae apud se fingunt,
sic perstent, et hoc verbo omnem audaciam suam defendere audeant:
"Deo potius obtemperandum est quam tibi"; etiam ubi manifeste
contra omnem charitatem faciunt. Quod si obtinebunt, iam in ludibrium
abibit haec apostolorum defensio. Nulli enim deerit verbum
alicunde ex sacris literis detortum, quod morbo suo praetexat, ac
deinde dicat: "Deo magis parendum est quam tibi". Polygamiam quis
adpetet, ducet uxores multas, dicetque sic Iacob, David, Solomonem,
monem, alios innumeros fecisse, quemadmodum sacrae literae produnt;
deo igitur se magis obnoxium esse quam magistratui. Vide,
qualem ansam praebeant pontifici Romano, ut omnium auribus inculcet:
En vobis istam doctrinam! Nonne iam videtis, ut haud imprudenter
factum sit a patribus, quod me unum ac solum constituerunt
scripturarum sacrarum iudicem? Neque aliam ansam praebent iis,
qui concilia clamant; qum enim quisque pro suo sensu ambulat,
iterum omnes concilia vocare cogunt. At ne quis putet in ea doctrina
dissensionem esse, quae ad interiorem hominem adtinet, in his
tantum consimilibusque rebus tumultuantur: Infantes sint baptizandi
nec ne? Adulti an sint rebaptizandi? et hoc praesenti nodo: Christianus
homo an gerere possit magistratum? In quibus adeo acriter
odioseque depugnant, ut, quam primum ab eis dissentias, non mitiore
vocabulo te adpellent, quam impii, ἀθέου, proditoris; atque hoc dicunt
esse vehementem spiritum. Quis autem non videt hanc ipsam esse
tentationem Satanae, qui semper audet bono semini superseminare
zizania [cf. Matth. 13. 25]? Omnes igitur oro, quemadmodum Paulus
orat Ro. 12. [Röm. 12. 16], ut idem semper sentiant, nec pro re nihili
tantam offensionem euangelio Christi dent; ne altum sapiant, sed humilibus
sese accommodent, non simulata humilitate, quae Coloss. 2.
[Col. 2. 18] taxatur; nec prudentes sint apud semetipsos etc.
Si vero magistratus parum pius est (ut ad secundum membrum
redeamus), iam iure putant sibi licere non obtemperare. Sic se transformat
cacodaemon in angelum lucis [cf. 2. Cor. 11. 14], quo conscientias
possit rursum in pristinam calamitatem retrahere.
Haec per contentionem de rixosis istis coacti sumus dicere, quo
alii talem pestem, si quando apud ipsos oriatur, maturius cavere possint.
Non est enim regnum dei esca et potus, ac per hoc nullo elemento
huius mundi parari potest; sed iusticia, pax et gaudium in
spiritu sancto [cf. Röm. 14. 17]. Quam turpe igitur est eos, qui se
propter religionem suspici volunt, pro mundi elementis tanquam pro
totius pietatis summa digladiari, etiam si disertam legem haberent sui
propositi? Charitate enim magistra, etiam verbum dispensandum est.
Nunc redeo ad alia testimonia, quibus opinionem istam roboremus,
quae statuit magistratum inter Christianos maxime oportere
esse Christianum. Nam hoc etiam satis iam patet, Christianos
magistratu carere non posse.
Ro. 12. [Röm. 12. 8], cum Paulus corpus Christi ecclesiam conglutinat,
dicit membra quidem omnia esse idem corpus, sed discretas
habere dotes; ac inter dotes ac membra numerat προϊστάμενον ἐν
σπουδῇ, hoc est: eum, qui praeest, hoc studium, praestandi scilicet
aliis fideliter, dei dona habere censens. Unde et gratis etiam toti
corpori debeat impendere, quod privato usui non dedit deus, sed
publico. Magistratum igitur recte gerere, qum Paulus ipse, Christianis
etiam scribens, deo referat acceptum, qur negemus Christianum
hominem praeesse debere?
Petrus autem 1. cap. 2. [1. Petr. 2. 13-16] magistratui prorsus
cogit obtemperare. At dicunt isti: Sed is magistratus impius erat.
Respondeo: An' vero etiam dicturi estis, quod Petrus iusserit impio
magistratui parere, et, si Christianus sit, vetiturus fuerit obtemperare?
An' fortasse hoc, quod Christianus magistratus debeat potius impio
cedere, quam ipse subire? Qua insania, quae maior cogitari potest!
Cum enim magistratu tanquam capite respublicae gubernentur, nonne
furor est malle impium esse magistratum quam pium, malle piorum
cervicibus imminere impium tyrannum, quam pium virum in dominico
grege patrem agere? Quid enim impius aliud agit, quam ut omnia
vel lucri vel gloriae causa faciat? Quid contra pius aliud quam, ut
ex amore timoreque dei et proximi nihil designat, quod illum offendere,
istum vero turbare queat? Accumulabit impius opes per fas et
nefas; erumpet ad gloriam per media suorum cadavera. Communicabit
pius omnia iis, quibus praeest, ac populi salutem et pacem gloriae
anteponet. Dicitis autem: Frequenter ad hunc modum evenit, ut,
dum etiam pium in magistratum exaltemus, ad impios degeneret. Qur
istuc querimini, qum iam id fiat, quod maxime cupitis, nempe, ut impius
magistratus praeficiatur. Sed absint argutiae. Si ergo in impium
degeneret pius, impium moveto, et pium subroga. At dices: Rex est,
tyrannus est, suffragiis non potest in ordinem cogi. Fer igitur et
patere omnem tyrannidem, quae fidei nihil officit; non enim frustra
fit, ut sub impio magistratu degas. Aut enim punit deus admissa
tua, aut patientiam explorat. Quodsi fidem extorquere conabitur,
iam in loco oggannies ingrato etiam: "Deo magis obediendum est,
quam homini [Act. 5. 29]". Mementoque simul, quod, tametsi filii
Israëlis crudeliter longo tempore adfligerentur ab Aegyptiorum
tyranno, deus tamen respexerit ad eorum adflictionem et cum summa
calamitate horum, qui eos hactenus oppresserant, eduxerit. Deum
autem eundem perpetuo manere. Si ergo tunc suos vidit, misertus
est ac eripuit, nec te ignorabit aut negliget.
Scribit Timotheo Paulus 1. cap. 2. [1. Tim. 2. 1 f.]: "Hortor
igitur primum omnium, ut precationes fiant, orationes, interpellationes,
obsecrationes pro omnibus hominibus; pro regibus et omnibus, qui in
eminentia constituti sunt, ut quietam et tranquillam vitam peragamus
in omni pietate et morum gravitate" etc. Hic primum considera,
utrum quietior et pacatior vita sub impio magistratu transigi possit,
an sub pio. Quodsi pro pacato statu orare licet, licet et nimirum
orare, ut deus pium magistratum concedat, quo commodius pax et
concordia concilientur. Eum ergo magistratum qum deum dare non
dedeceat, qur dedeceat pium gerere, quod dominus ultro offert? Loquor
autem perpetuo de magistratu, quem nos laicum vocamus, non
de tyrannide, quam sibi Romani pontifices arrogarunt. Deinde et
hoc considera, quod, si precari licet, ut vitam peragamus in omni
pietate et gravitate, nimirum licebit precari quoque, ut tales magistratus
inaugurentur, sub quibus pietas et morum honestas ac gravitas
quam uberrime provenire possint. Id autem foelicius adsequemur sub
pio, quam impio magistratu.
Servis praecipiunt ubique apostoli, ut dominis suis pareant.
Petrus 1. cap. 2. [1. Petr. 2. 18], Paulus autem 1. Cor. 7. [1. Cor.
7. 21 f.], Ephes. 6. [Eph. 6. 5-8], Coloss. 3. [Col. 3. 22] et 1. Tim. 6.
[1. Tim. 6. 1 f.]. Et contra simul praecipit, ut domini aequanimius
imperent ac humanius tractent servos suos. An' vero istud ad impios
dominos detorqueri potest? quasi vero impii fuissent apostoli tabellas
vel aspectu tantum dignaturi, nedum, ut audirent ac obtemperarent.
Scribit igitur dominis fidelibus, id quod manifeste patet 1. Tim. 6.
[1. Tim. 6. 2]: "Qui vero servi", inquiens, "fideles habent dominos, ne
contemnant, propterea, quod fratres sunt, sed potius serviant, qum
fideles sunt ac dilecti". Quodsi Christianus esse potuit, qui servos
habebat, multo magis Christianus magistratum gerere potest, citra
pietatis ac verbi dei iacturam. Durius est enim dominum esse quam
magistratum; et crudelitati propinquius est servos habere, quam cives
propter publicam tranquillitatem morigeros.
Veniemus nunc ad exempla:
Abraham quantum vernarum numerum habuerit, Genn. 14.
[1. Mos. 14. 14] legitur.
Moses autem papae quantum et quam difficile imperium tenuit
ipsius domini iussu! Atque sic tenuit, ut gravissimas causas ad se
referri praeceperit, quod vix posset suspicione vacare, si non usque
adeo fideliter fuisset in domo domini versatus, Hebr. 3. [Hebr. 3. 2].
Quid de Iosue et reliquis dicturi sumus, qui omnes dei voce ac
iussu inautorati fuerunt?
Nihil unquam poterimus adferre, quo probemus pio homini non
licere magistratum gerere, quamdiu sic vivimus, ut quidam sint ab
iniuria deterrendi. Dicunt ergo isti (in omnia enim se torquent):
Nostra igitur culpa fit, ut magistratum habere cogamur, qum non vivimus
ad praescriptum Christi; nam si sic viveremus, magistratu poenitus
nullo haberemus opus. Respondeo: Quis hoc negat? Sic ergo
sentite, sic docete in angulis omnibus, in quibus conspiratis: Christianos
homines tam innocentem vitam agere debere, ut nullo magistratu
opus habere possint. Nunc ergo, qum vitam omnium talem
esse videatis, ut rigidissimo magistratu opus habeat, simulque iterum
atque iterum obstrepatis, Christianos magistratum nullum debere
habere, an' putatis obscurum esse, quo spectetis? nempe ad rerum
omnium confusionem. Miscere omnia pergitis, ut aliqua parte ad
gloriam erumpatis. Quin omnes hoc agimus, ut vitam innocentissimam
ducamus, et nihil nos premet magistratus. Innocentiam vero si omnes
ad hunc modum induerimus, antiquabitur sua sponte magistratus.
Quem enim gladio feriet, cum omnes sint innocentissimi? Verum
heus vos, videte, ne innocentiam tantam potius simuletis fore posse,
quam vere speretis, ad hunc usum, ut non minus pii existimemini ex
hoc vestro acumine, quam Plato in "Reipublicae" ordinatione sapiens
videri voluit. Davidem, Solomona, Asam, Iosiam, Ezechiam,
alios, quid commemorem, qum isti in promptu habeant, quod dicant:
In veteri lege opus fuisse magistratibus; haec exteriora nihil ad nos
pertinere? Recte sane. At istuc ad nos pertinet, quod, quamdiu
eodem morbo laboramus, quo isti sub lege laborabant, eodem etiam
remedio egeamus? Egemus. Durissimis autem Iudaeorum cervicibus
non fuit impius magistratus impositus, quam cum ad ultimam impietatem
devenissent; a quo, ut primum ab impietate recessissent,
liberabantur, iamque ex sua gente ac religione magistratum inaugurabant.
Ergo et Christiani debent, misericordiam dei agnoscendo,
magistratum Christianum sibi designare, sub quo tranquilli quietique
vivant. Sunt enim inter eos haud pauciores, qui ad iniuriandum
prorumpunt, quam olim fuerint inter Iudaeos, quos poenis coërceri
necesse est. Ac dum impium magistratum ferre coguntur, crimen
debent agnoscere, quod is sibi non nisi propter impietatem sit impositus.
Piis igitur licet pium magistratum eligere, neque non licet pio
oblatum gerere inter pios.
Sed quandoquidem, ut dictum est, exemplis quoque e novo testamento
petitis, quo istis satisfacias, idem adserere convenit.
Legimus Ro. 16. [Röm. 16. 23]: "Salutat vos Erastus, quaestor
civitatis". At qui quaestor est, magistratus non est? Quod si maxime
negetis, dicimus, ne quaestorem quidem, sive magistratus sit sive minus,
hoc munus gerere posse sine magistratu, qui eum quaestorem sive ex
imperio, sive communibus votis fecerit.
Et Actor. 13. [Act. 13. 7.13] legimus Paulum Papho solvisse,
transivisseque Pergen Pamphiliae, Sergio Paulo in proconsulatu
relicto. De Publio vero, cuius parentem deus per Paulum a dysenteria
liberaverat, nihil dicam, qum adperte non constet eum fidem
domini nostri Iesu Christi accepisse [cf. Act. 28. 7-8]. Theodosios
vero et Ludovicos cur taceam, qui piissime regna et imperia administrarunt?
Nolo enim temere de Karolis istis magnis, qui, quod
ad pietatem adtinet, magistri caeremoniarum potius fuerunt quam pii
reges, dicere. Sed de Theodosio isto dicimus, cuius pietatis testimonia
non modo Gentilium hystoriis, sed piissimorum hominum scriptis
cernere licet; de isto autem Ludovico, qui ob insignem pietatem
"Pii" nomen invenit; aut isto, qui Romano pontifici sic obstitit, ut
sibi etiam gratularetur, quod in eius excommunicatione moreretur.
Cuius fide moti Tigurini quoque nostri, qui ea tempestate magistratu
fungebantur, impiam excommunicationem Romani pontificis annis
decem et octo tulerunt.
Qum ergo ex utroque testamento pateat Christianum gerere
posse magistratum, iam videbimus, qualis sit Christianorum magistratus.
Invenimus autem, non ut isti dicunt, sacerdotalem et laicalem
esse magistratum, sed unum tantum; nam ecclesiae potestas, qua impudentem
a communicatione abstinet, magistratus non est, sicut hactenus
usi sunt episcopi; nam totius ecclesiae est, non quorundam, qui
per tyrannidem sibi rerum summam vendicarunt.
Antequam ergo ad magistratum descendamus, volumus de ista
ecclesiae custodia nonnihil dicere, quo minus contremiscant ad voces censurarum,
qui hactenus eas tantopere timuerunt. Christus, ut ecclesiam
sponsam suam inculpatam servaret [cf. Eph. 5. 27], praecepit Matth. 18.
[Matth. 18. 15-17]: "Quod si peccat in te frater tuus, inquiens, vade et
corripe eum inter te et ipsum solum. Si te audierit, lucrifecisti fratrem
tuum. Si vero non audierit, adsume tecum aduc unum aut duos, ut in
ore duorum testium aut trium consistat omne verbum. Si autem non
audierit eos, dicito ecclesiae. Quodsi ecclesiam non audierit, sit tibi
tanquam Ethnicus et publicanus." Hic primum videmus propter peccatum
infligi excommunicationem, non propter foenus et reliqua debita,
quae tribunalium potestate exigenda sunt, ubi condonare nolis. Concidunt
hic bullae, brevia et diplomata, quibus Romanus pontifex
(quem cum nomino, totum papatum intelligo, hoc est: quicquid in
illius leges iuratum est) totam Christi ecclesiam irritavit; nam id
maxime factum est propter lites quasdam pecuniarias et rerum dissensiones,
non propter peccatorum offensionem. Deinde requiritur, ut
peccantem solus amice convenias ac moneas. Ubi iterum peccatum
est a pontificiis. Nam ut primum illis visum est, pro tota concione
citarunt ad tribunalia sua inopinatum aliquem, imo saepenumero innocentem.
Vide, quam atrox imperium! Nullus rex aut praeses non
primum vocat ad se delinquentem; isti vero pudore suffundunt coram
tota concione innocentem, aut nihil tale suspicatum, sic intonantes:
Iudex iste aut iste monet hunc, ut illi intra quindecim dies satisfaciat;
alioqui excommunicabitur. Ubi confestim omnium oculi in
attonitum coniiciebantur; nec mutire licebat aut causam dicere, non
queri iniuriam, non innocentiam tueri; nam si gry [γρύ] vel excidisset
tantum, actum fuisset de misero. Atque ego nescio, an magnus Persarum
rex immitius aut immanius cum suis egerit. Quem tamen iam
a priscis temporibus in usu habere praedicant, ut quotquot ipsum
adeunt, terram prius verrere ac deosculari cogantur, deinde causas suas
perorent. Veruntamen hic noster in omnium oculis et auribus plus
quam prosternitur, sed indicta causa omnium iudicio iam reus et
damnatus abire cogitur. Et si quando causam dicere datur, iam id
in angulo fit, non in publica concione, ubi hic vulnus acceperat.
Tercio requiritur, anteaquam abiicias, ut rem praesentibus testibus
tentes. Tam gravatim accedit ad publicam mulctam ecclesia Christi.
Cum forenses rabulae hoc agant, ut quanto citius festinare possint
citra omnem misericordiam, ut plurimum damni dent, non parcant.
Crescit enim expensarum numerus iuxta vocationum aut censurarum
numerum. Postremo requiritur totius ecclesiae iudicium, non illius
universalis. Illa enim hic nunquam coire potest, sed eius, in qua
cohabitat et communicat is, qui reus agitur. Hic se recte adperit
Romani pontificis dominatus, aut potius tyrannis. Excommunicatio
tum est facta, qum ecclesia reiecit eum, qui displicet. At ille abiicit
de ecclesia, quem ipsa maxime cupit sibi salvum esse; neque consulit
ecclesiam, sed ei praecipit, ut hunc, quem ipse odit aut perdere
pergit, pro excommunicato habeat. Quodsi leges intelligere debemus
iuxta legislatoris mentem, ut certe debemus, neque legem incidisse
iudicare, qui non incidit, sequitur, quod, qui ad hunc modum a pontificibus
excommunicantur, apud deum non sint alligati. Ecclesiae enim,
quod ad hanc ligandi formam adtinet, non cuiusquam alius, est excommunicatio.
Quae nisi excommunicet, non est abiectus aut in coelo
ligatus, quem pontifex ligatum esse contendit [cf. Matth. 16. 19]. Concidere
hic debent omnes excommunicationum ac censurarum technae.
Videndumque, ut vera ista disciplinae virga ecclesiae Christi restituatur,
quae impudenter delinquentem feriat, ac ubi mentem mutaverit,
rursus in contubernium admittat. Quae res quosdam, qui spiritu non
ambulant, invitos etiam in via continebit. Quodsi hoc illis parum prosit,
proderit tamen honeste in hoc mundo ac tranquille versari cupientibus,
ne scilicet cogantur vitiorum fructus videre impune sobolescere.
Haec, inquam, excommunicationis potestas non est magistratus; nam
totius ecclesiae est; atque sic est ecclesiae, ut, nisi illa abstineat quempiam,
abstentus non sit. Quae nos eo libentius diximus, ne tueri se
ultra possint impostores illi, qui dicunt: Quomodo tandem potest negari
dominatus Romani pontificis? Nonne Christus ipse excommunicationem
instituit? Nam sic non instituit, ut ipse utitur. Imo nec
ipse, nec quisquam privatus ea uti potest, sed sola ecclesia quaevis
particularis; nam ipsum nomen satis indicat quid sit, etiamsi tam
adpertum verbum non haberemus. Est enim excommunicare: ex eorum
consortio movere, qui simul communicant. Et si tu dicas: An non
pontifex potest de ecclesia reiicere? dicimus: non posse. Solius enim
ecclesiae est, non pontificis. Nusquam enim dixit Christus: "Dic
pontifici". Unde et factum est, ut, qui a pontifice excommunicarentur,
non itidem viderentur ecclesiae hac reiectione digni. Quo deinde sequtum
est, ut pauci vitaverint istos, quos ille abominari iubebat.
Fulminent igitur, tonent, fulgurent, et conceptis verbis ad inferos detrudant,
nihil moveamur! Sed contra vehementer timeamus severitatem
ecclesiae incontinentia nostra experiri. Hoc placitum erit in
oculis altissimi.
Nunc redeundum est ad verum istum magistratum. Is non alibi
firmius adseritur, quam Ro. 13. [Röm. 13. 1-7]. Ubi tam anxie prosequitur
Paulus magistratus obedientiam, ut subodorari liceat iam
tum fuisse, qui haud secus quam nostra tempestate quidam Christianam
libertatem ad occasionem carnis trahere conarentur [cf. Gal. 5. 13].
Non quod probem quorundam magistratuum aut principum effrenem imperandi
licentiam; sed quod nolim eos, qui se Christi nomine venditant,
hoc unum agere, ut abiecto omni imperio sperent se libere victuros.
Quod ego semper existimavi esse aut summam stulticiam, aut summam
maliciam. Imperium audire oportet omnem ubicunque congregatum
coetum, alioqui omnis coniunctio dilaberetur. Non ergo debent
Christiani detrectare imperium, sed operam dare, ut sit quam piissimum
et aequissimum, sub quo degimus. Atque si hoc in potestate
nostra non est, puta, rex aut fatuus natus est, cui parere cogimur,
interpellandus eo crebrius est deus, ut nobis tandem Mosen aliquem
alleget, qui a servitute in veram libertatem adserat. Non qua quisque
faciat, quod libet (ea enim nocentior tyrannis est, quam ubi pauci
aut unus ad hunc modum libidinantur. Importabilius enim est totam
aliquam gentem furere quam paucos), sed qua libere currat veritas,
iusticia ex aequo omnibus administretur, pax et concordia communibus
studiis serventur. Audiendus igitur nunc est Paulus. Sic ergo
inquit [Röm. 13. 1-6]: "Omnis anima eminentibus potestatibus subdita
sit. Non enim est potestas nisi a deo. Potestates ergo, quae sunt,
a deo ordinatae sunt. Fit igitur, ut qui resistat potestati, iam dei
ordinationi restiterit. Qui vero resistunt, sibiipsis iudicium accipient.
Principes enim non sunt timori recte factis, sed malis. Si autem cupis
potestatem non timere, quod bonum est facito, et habebis laudem ex
ipsa. Dei enim minister est ad tuum bonum. Si autem malum feceris,
time! haud enim frustra gladium gestat: Dei enim minister est, vindex
ad iram ei, qui, quod malum est, operatur. Quocirca necessarium est
imperio subditum esse non modo propter vindictam, sed etiam propter
conscientiam. Propter hanc enim causam tributa penditis; ministri
enim dei sunt ad hoc ipsum intenti." Videndum est iam per singula,
quid porro velit Paulus. Qum dicit: "Omnis anima", non est inauditum
animam pro "homine" accipi. Ut: Omnis anima dixerit pro
"omneis homines". Habet enim hic sermo iuxta Hebraismum quiddam
vividius, quam Latinis: Omnes homines. Potestates eminentes
dixit pro "magistratibus", sive monarchae sint, sive aristocratici, hoc
est: sive rex sit, qui eminet, sive optimates. "Non enim est potestas
nisi a deo" [Röm. 13. 1]. Quid, o Paule! An' Pharaonis potestas
a deo erat? Nimirum! propter peccata enim nostra imponit deus pueros
et effoeminatos cervicibus nostris, Isaiae 3. [Jes. 3. 4 f.]. Ne ergo hic
cristas erigant, qui praesunt, dum audiunt omnem potestatem a deo
esse; nam hac ratione iustificati non sunt. Malos enim crebro punit
pessimis. Sed hoc potius agant, ut, quandoquidem audiunt se dei
providentia in hunc locum evectos, nihil admittant, quod eum dedeceat,
qui loco dei sedet. Et ob oculos semper versent, a condito mundo,
qui violentissime dominati sunt, horum imperia brevissima fuisse; et
contra, quotquot moderate imperium gesserint, eorum posteros quam
diutissime avita regna tenuisse. Lubrica res est imperium et vasta.
Nunc autem nullae res citius excidunt e manibus, quam quae simul
amplae sunt et lubricae, praesertim, si vi contendas retinere. Sic
ergo imperia vastae res sunt, sed vehementer lubricae; quodsi omni
robore tenere pergas, hoc est: si violenter omnia agere, excident e
manibus. Est modus in his servandis; quem si ignores, satius est non
contingere. Sunt ergo potestates a deo ordinatae [cf. Röm. 13. 1].
Unde constat, quod qui potestati resistat, dei ordinationi restiterit.
Quis autem non libentius piae potestati obtemperet, quam impiae?
Neque hoc dico, ut impiae potestati non debeas parere (sequitur enim:
Qui vero resistunt, sibiipsis iudicium accipient [cf. Röm. 13. 2]), sed
ne te in errorem istum rapi sinas, quo isti perhibent Christianum
non posse magistratum esse. Finge enim urbem aliquam sic Christo
renatam, ut ex civibus nemo non ad eius regulam vivat; attamen
magistratum requiret propter eos, qui istic conveniunt. Nihil ergo de
abolendo in universum magistratu dicamus, donec innocentia ipsa
aboleat. Qui enim magistratui parere cunctantur, iudicium sibiipsis
accipient, hoc est: iram ac vindictam dei sibi reponunt et thesaurizant
[cf. Röm 13. 4].
"Principes enim non sunt timori recte factis, sed malis [Röm.
13. 3]". Hanc partem utinam principes tam diligenter audiant,
quam istas intonant: "Non est potestas nisi a deo; potestates a
deo ordinatae sunt [Röm. 13. 1]", et: "Qui potestati resistunt,
dei ordinationi restiterunt [Röm. 13. 2]". Sed non tam bene cum
miseris mortalibus agitur, ut aeque ista audiamus, quae nos in ordinem
cogunt, atque illa, quae alios. Rara virtus est, praesertim, ut hac
tempestate vivitur inter principes, non timori esse recte factis, hoc
est: non obsistere veritati, et his, qui se ad euangelii veritatem ac
normam componunt, non odiosius imminere. Et contra familiare est
principibus quibusdam, pessimos quosque dignitatibus, potestati honoribusque
admovere, non alia causa, quam ut acriter pro Romano
pontifice depugnent, immanissimeque tractent eos, qui, quod verum
est, proloqui sint ausi. Si nunc quispiam dicat: Ego soli ac uni deo
fido, huic uni meas aerumnas queror citra omne advocatorum patrocinium,
repente rapitur ad supplicium, quod scilicet a deo noluerit ad
creaturam desciscere. Et qui hoc faciunt, per tabulas publicas testantur
se veram ac veterem Christi religionem defensuros esse. Si tu,
quo scandalum vites, uxorem ducas sacerdos, iam indicta causa duci
iuberis; qum isti interim scortatorem ante oculos missantem minus
quam canem horreant. Nonnunquam enim canes in templis coëuntes
baculo abiguntur; sed scortatorem nemo abigit, sanctissima quaeque,
ut hactenus opinati sumus polluentem. Contra vero si in horum principum
oculis (loquor enim de tyrannis, non ignarus, quam multi pii
magistratus anxie sudent, ut simplicem Christianismum velut posthumum
aliquando intueri possimus), si, inquam, in istorum oculis scelestissimum
crimen designes, contra tamen herbescentem Christum vel
contumelieris saltem, iam veniam impetrasti. Vide, ut omnia sint
apud istos inversa! Qui calami digne poterunt hanc insaniam posteris
relinquere? Quae linguae impudentiam, audaciam, immanitatem exprimere?
Aut quae lacrymae perditos istos et apertis oculis, tantus
est furor, in perniciem ultimam irruentes deplorare? qui tamen simplici
plebeculae se pro vindicibus iusticiae ac veritatis vendunt. Age,
si Christi nomine gloriamini, nonne iam debet illius verbum plus
apud nos posse, quam ullius creaturae? Qum vero nunc additis: Si
pontificum sententiae non obstrepat? Iam antefertis hominis verbum
dei verbo. Ne ergo, optimi principes, existimate latere posse apud
humilem vulgum etiam, quam alieni sitis a Christo, eo quod tabulis
publicis testamini vos religionem veram defensuros; re vero ipsa crudelius
quam ulli Turci persequimini. Durant aliquandiu artes istae,
sed calamitosum tandem finem adferunt. Communem iusticiam debetis
manutenere; non innocentes propter Romanum pontificem persequi.
Debent iniqui, homicidae, latrones et id genus pestes faciem vestram
metuere; pii vero et innocentes de ipsa sibi gratulari. Quid vero
immodicam quorundam libidinem ac luxuriam taxem, in quam citra
omnem rationem omnia sua prodigunt, ut satius esset nunquam quicquam
invenisse, quam sic turpiter prodegisse. Ludunt arca posita;
nec enim marsupia tantum auri capere possunt, quantum isti ludunt.
Potant, ut vinum praestiterit effusum esse, quam humana corpora
pereundo perdidisse, quasi vero, ut Plinius habet, vina non potuerint
alia via quam per humana corpora effundi et perdi. Scortantur, ut
nullum videantur non odisse castum connubium; stupris sic omnia
foedant, ut infoelix sit, cui aut pulchra aut scita contingat, vel uxor
vel filia. Atque dum omnia ad hunc modum insumpserunt, iam novis
exactionibus, tributis, vectigalibus, non modo expilant miseram plebem,
sed onerant, excarnificant, excindunt, ut videantur esse in communem
nati perniciem. "Principes non sunt timori bonis operibus, sed malis
[Röm. 13. 3]". Qui ergo contra malis delectantur, et bonis minaciter
imminent, principes non sunt, sed tyranni, sed tortores, sed lanii.
Sequitur [Röm. 13. 3]: "Si autem cupis potestatem non timere, quod
bonum est facito, et habebis laudem ex ipsa". Hoc ipsum oro, ut
diligenter expendant, qui magistratum detrectant. Si potestatem odio
habent aut timent, quod rectum est faciant. Expendant simul principes,
ne recte factis timori sint. Laudem vero habere a potestate
cum recte feceris, pro ea consuetudine dictum est, qua vel apud
Athenienses vel apud Romanos recte rem gerentibus praemia vel
gratiarum actiones redditae sunt, interim apud senatum, interim vero
apud concionem. Ut est frequens apud Ciceronem, quomodo alii
nunc coram senatu laudati sint, alii pro rostris. "Dei minister tuo
bono, sive ad tuum bonum est [Röm. 13. 4]". Bono enim omnium
praefecti sunt magistratus. Qui ergo omnium malo praesunt, videant,
quo pacto Christi nomine glorientur, qui non modo ut praedones et
fures in omnium bona, sed ut pestes quoque in omnium corpora grassantur.
Sunt autem et isti ministri dei, sed quomodo Satan minister
dei est, qui ubique adversatur, circumvenit, perdit. "Haud enim
frustra gladium gestat; dei enim minister est [Röm. 13. 4]". Praeferuntur
ante quosdam principes gladii potestatis insigne, ad quem
morem hic alludit Paulus. Ostendit autem quosdam sic audacter
malos esse, ut, nisi gladio feriantur, pacem reliqui non possint habere.
Dicit ergo ministrum dei esse ad communem iusticiam tranquillitatemque
custodiendam. Hic quaero ab istis, qui magistratum negant, an'
pius homo non possit perinde minister Christi esse atque impius?
Dicunt scriptum esse apud antiquos [cf. Matth. 5. 21f.]: Ne occidas;
nobis vero interdictum esse, ne irascamur, nedum ut non occidamus.
Belli homines! Nolunt in ipso sermone videre, qui sit verborum dei
sensus. Cum enim dicit: "nos ne irasci quidem debere", clarum fit,
qum fontes homicidiorum obstruere vult, quod de iis homicidiis loquitur,
quae ex impotentia irae nascuntur; non etiam de iis, ubi lege
caeduntur, qui publicam pacem conturbare fuerunt ausi, cum quibus
crebrius miserescimus, quam irascamur. Cum autem et cum istis nonnunquam
praecipitetur iudicium, nonne rectius ac maturius iudicabit
pius quam impius? "dei enim minister est, vindex ad iram ei, qui,
quod malum est, operatur [Röm. 13. 4]". Ministrum, ait, esse dei ac
vindicem, quo ille ad iram, hoc est: ad adserendum iusticiam suam,
utitur in eos, qui male faciunt. Dei ergo nomine vindicat, non suo;
dei nomine ferit, non suo. "Tu vero iuberis neminem ferire [cf. Matth.
5. 21]". Deus autem, qui mortificat et vivificat [cf. 5. Mos. 32. 39], qui
deducit ad inferos et reducit, impune ferit. Quem ergo ille iubet ferire,
ille quoque citra crimen ferit. Sic percusserunt Moses, Phinees,
Samuel, Helias, Hiehu, alii, quibus percussio ad gloriam reputatur.
Sed caveat magistratus, ne feriat, nisi dominus iubeat. Quando autem
dominus iubeat, nemo melius videbit, quam pius, hoc est: Is, qui novit,
quoties ignoscendum sit; optime quoque novit, quando percutiendum
sit. Licet enim Petrus septuagies septies parcere iussus esset [cf.
Matth. 18. 22], Ananiam tamen et Sapphiram prima vice percutit,
Act. 5. [Act. 5. 1-11], quod res nimirum sic flagitaret. Non enim semper
adparet angelica specie aut voce, qui monet, ut percutiamus; sed corda
intus movet, ac docet, ubi sit ignoscendum, ubi vero minus.
Quocirca necessarium est imperio subditum esse, non modo
propter vindictam, sed etiam propter conscientiam [cf. Röm. 13. 5].
Vult nos a malefactis abstinere debere, non tantum metu poenarum,
quantum conscientiae custodia, quam sic perpetuo debeamus innocentem
servare, ut nulla in re dei voluntati resistamus. Qum ergo
deus velit, ut magistratibus obtemperemus, citra conscientiae periculum
fieri nequeat, ut non audiamus magistratum. Quid hic commentabuntur
magistratus Christiani demolitores? Conscientia est, si non pareas
impio magistratui; et contra conscientia est, si pareas Christiano
magistratui? Quid dicam? Scientiam rerum fidei laudo, contentionem
non laudo. Ea enim sine gloriae cupiditate esse non potest, quae
gloriae propugnatrix est indubitatissima. Quodsi gloriae cupido ad
tantas dissensiones extimulat, longissime nimirum abest charitas. Ubi
charitas abest, subventanea sunt omnia.
"Propter hanc enim causam tributa penditis; dei enim ministri
sunt ad hoc ipsum intenti [Röm. 13. 6]". Vehementer hiant quidam
principes, cum tributa pendi debere audiunt divino oraculo; sed parum
considerant, quod dicit: "Propter hanc enim causam". Quae ergo
causa est, propter quam tributa pendi iubentur? Haec est, ut malos
feriant, non bonos, tranquillitatem publicam custodiant, bonos honorent
ac plantent, non malos. Dicit enim ad hoc ipsum intentos esse, ut
loco dei vindicent, et animadvertant in eos, qui, quod malum est,
operantur [cf. Röm. 13. 4].
Haec ex Paulo de magistratu.
Dictum est veteribus etiam philosophis: Vis nosse virum? committe
imperium! Adeo late vastat hominum mentes rei gloriaeque
cupido; tametsi interim pulchre celet omnia. Caeterum, ubi iam via
patet, nemo retrahere potest, ut vel moderate videantur concupivisse.
Ut non alia res sit, quae latentes cupiditates certius exulceret, quam
imperium; tunc enim occasionem se invenisse arbitrantur, qua impune
grassari possint. Unde periculosissima res est, cuiquam committere
imperium. Saul, ut proceritate corporis ac magnificentia
omnibus anteibat, sic et animi facilitate ac simplicitate [cf. 1. Sam.
9. 2]. Sed quantum ille mores immutavit? Quis ingratior in benemeritum
fuit, quam ille in Davida? Cuius occasioni cum saepe
fuisset obnoxius, nihil tamen ab illo mali expertus est. Pythagoram
aiunt omnium crudelitatem superasse tyrannorum, qum regnum
adeptus esset. Qui a tot rebus abstinuerat, qui tam pertinaciter
taciturnus erat, ut eum diceres misanthropum esse, quam philocratem,
is imperandi fruitione immodica sic se ingurgitavit, ut haud aliter
atque ii, qui vino adobruuntur, ebrius esset et in innoxios fureret.
Quis nunc tuto cuiquam committat imperium, qum simplicissimos et
sapientissimos videamus imperio immutatos esse? Quid, quaeso, nobis
sperandum erit de iis, qui, ut in imperiis nati sunt, a nulla tamen
quam imperandi scientia magis abhorruerunt? Et cum iam fungi debent,
nihil praeter speciem principis circumferunt; caetera omnia in
manibus cupidissimorum sunt hominum, ut iam non unum tyrannum
habeant, qui sub talibus imperiis degunt, sed sexcentos. Friget omnis
iusticia, fervet cupiditas, imo dominatur, quod non alia causa factum
est, quam quod nulli discunt imperare. Putant enim, si tributa sint
quacunque ratione amplissima, iam recte administrari imperium. Attamen
quid de istis querimur, qum illi, qui ecclesiastici, imo spirituales
et monachi dici volunt, episcopi, abbates, tantum censeantur
esse boni ac fideles ministri, quantum annuos redditus auxerint? Ne
ergo temere summam rerum imprudentibus, pueris, stupidis cupidisque
credamus, sed iis, quorum probitas, fides, prudentia longo usu perspectae
sint (alioqui frustra nos aliquando queremur, quod dicitur: Non
putavisse), tribuat nobis omnipotens pater magistratus tales, qui nullum
aliud exemplum spectent, quam eius, cuius ordinatione ad hoc muneris
inautorati sunt, ut ad modum creatoris nostri sese gerant, quo patres
nos multos habere gloriari possimus nec queri cogamur, quod propheta
Mich. 7. [Mich. 7. 1-3] queritur: "Vae mihi, inquiens, quia
factus sum sicut qui colligit in autumno racemos vindemiae! Non
est botrus ad comedendum; praecoquas ficus desideravit anima mea.
Periit sanctus de terra, et rectus in hominibus non est. Omnes in
sanguine insidiantur: vir fratrem suum ad mortem venatur. Malum
manuum suarum dicunt bonum. Princeps postulat, et iudex in reddendo
est. Et magnus locutus est desiderium animae suae, et conturbaverunt
eam" etc. Quin eiusdem prophetae vocem 3. cap. saepenumero
secum reputent principes, ne cupiditate victi oves immanius
lacerent, ne se nimium impendant pseudoprophetis, episcopis, monachis,
Baal sacerdotibus, qui omnium animos aut muneribus suis aut artibus,
a Christo, etsi non avertere possint, concutiunt tamen, ac, si
possunt, abducunt. Suspectus sit illis omnis apex mitra; quamvis
enim nonnunquam simulent se ad Christum accessuros esse,
frequenter tamen fit, ut onerent aliquam zamiam. Illi enim ipsi sunt,
qui regna exhauriunt, dum adeo ampliter fruuntur aliorum laboribus,
ut etiam pedibus conculcent, quibus multa millia possent ali. Prophetae
autem verba sic habent Mich. 3. [Mich. 3. 1-6]: "Audite principes
Iacob, et duces domus Israël. Nunquid non vestrum est scire
iudicium, qui odio habetis bonum, et diligitis malum? Qui violenter
tollitis pelles eorum desuper eis, et carnes desuper ossibus eorum?
Qui comederunt carnem populi mei, et pellem eorum desuper excoriaverunt,
et ossa eorum confregerunt, et conciderunt sicut in lebete, et
quasi carnem in medio ollae. Tunc clamabunt ad dominum, et non
exaudiet eos, et abscondet faciem suam ab eis in tempore illo, sicut
nequiter egerunt in adinventionibus suis. Haec dicit dominus deus
super prophetas, qui seducunt populum meum, qui mordent dentibus
suis, et praedicant pacem; et si quis non dederit in ore eorum quidpiam,
sanctificant super eum praelium. Propterea nox vobis pro
visione erit, et tenebrae vobis pro divinatione. Et occumbet sol super
prophetas, et obtenebrabitur super eos dies" etc. Quodsi hunc prophetae
sermonem quottidie audiant magistratus, ovibus aliquanto se
mitiores praestabunt, quam quidam eorum hactenus fecerint. Quod
vero ad secundam partem adtinet, discent hic clare Romanensium
fraudes agnoscere, qui renascenti Christo dum imperante cupiditate
contumacius obstant, vociferant se omnia pacis studio facere, quo sibi
omnium favorem concilient. Pacis enim studiosi videri volumus, etiam
qum arma tenemus in manibus, dum in castris versamur. Tam grata
res est miseris mortalibus pax, cuius tamen turbandae isti admodum
studiosi sunt. Pacem enim ideo tam anxie se quaerere simulant, ut
interea dentibus suis omnia devorent. Ubi enim pax viget, quae, obsecro,
templa sunt, in quibus isti non mendicantium ritu postulent?
Quodsi qui offas eorum ori non inserant, sed negent, iam sanctificant
super eos praelium. Qui, oro, principes annis iam haud parum multis
impune negaverunt aliquid Romanensibus istis, episcopis et eorum
asseclis, in quos non bella decreverint? Quoties vidimus prodita ab
istis foedera? Iam vero quot myriades animarum interim percusserunt?
Taceo corporum, rerum, agrorum vastationes, urbium excidia, castitatis
fideique perniciem, communis iusticiae internitionem, animorum efferationem,
quae omnia secum advehit bellum. Unde et nascitur, ut nox
nobis sit pro visione, hoc est: ut tenebras pro luce amplectamur.
An' non ad clarissimam veritatis lucem omnes caecutimus? Et quod
vere videmus, videre dissimulamus? Sed cuius artibus hoc fit? Falsorum
prophetarum, qui pro pecunia prophetant. Unde mox sequitur,
quod et principes pro muneribus iudicent. Huc igitur omnes nervi
magistratibus cum sint vocandi, ut recte praesint, pro patribus se
gerant, non dominis, et nos tamen videamus eos sic esse delitiis
tumultibusque deditos, ut nihil spei habere possimus statum nostrum
per eos melius habiturum, interpellandus est unus ac solus, qui capillos
capitis nostri numeravit [cf. Matth. 10. 30], ut eorum mentes
mundi huius prosperitate ferocientes illuminet, ut deum, ut sese agnoscant,
quo tranquille possimus hunc Antichristianicum papae statum
deserere; nullo enim alio labore hac in re opus est, quam desertione.
Si enim omnes deseramus, aut, minus dicam, sola marsupia sic abstrudamus,
ut ea investigare nequeant, iam actum erit de illo. Oremus,
inquam, ut omnes eum deseramus, ac solius dei castra sequamur,
omnium domini, omnium patris ac salutis. Amen!
[28] De scandalo.
Scandalum Graecis non modo offensionem, sed etiam contumeliam
significat, si Chrysostomo credimus super his verbis Mat. 18.
[Matth. 18. 6]: "Si quis scandalizaverit unum ex pusillis istis" etc.
σκανδαλίζειν enim pro "contumelia adficere" istic accipit, aut "contemnere",
quod nimirum, qui contemnitur aut contumelia adficitur,
etiam offenditur et rursus, qui temere offendit, contemnit. Videtur
autem nostra sententia Chrysostomus sensum istic haud leviter perpendisse,
cum "σκανδαλίζειν" tam pro "offendere" quam "contemnere"
exponit. Vult enim deus, ut suos non contemni, sic nec
offendi: et quemadmodum non vult offendi, ita neque contemni.
Scandalum ergo est, cum contemptu coniuncta offensio.
De quo isto postremo labore hac causa dicere cogimur, vel quod
libri argumentum postulet, vel quod in utramque partem scandali
quidam peccent, puta, quod alii perpetuo sibi volunt parci, etiam qum
nihil possint ultra offendi, qum nihil in eorum contemptum fiat; alii
vero scandali nulla ratione habita, protinus atque libertatis faciem
intuiti sunt, ea, quae tempestive posita oportet, importune non ponunt,
sed abiiciunt cum tanta indignatione, ut fragor infirmas conscientiarum
aures offendat.
Postulat autem libri argumentum, ut de scandalo dicamus.
Fuit enim hactenus non modo in doctrina, quamvis istic perniciosissime
erratum, sed etiam in ceremoniis, quamvis neque in his leviter,
qum externa ista mundi elementa sumus amplexi pro spiritalibus, cassa
et inania pro veris ac solidis.
Dicemus igitur ante omnia de doctrinae scandalo, quatenus videlicet
doctrinae sit parcendum. Doctrinae parcendum non est. Protinus
enim, ut missus es, doctrinam debes vulgare, neque carni neque
sanguini acquiescere, Galat. 1. [Gal. 1. 16]. Attamen in docendo
tempestivitas maxime spectanda est, ut supra in eucharistiae praefatione
diximus. Eam enim et Christus magnifacit, et Paulus 1.
Cor. 3. [1. Cor. 3. 2] gloriatur, quod Corinthios inter initia lacte
nutriverit. Non potest ergo certius aut melius quisquam ordiri, quam
qum ad exemplum Ioannis, Christi, apostolorum sic incipit: Pessimi
estis, a via dei sic aut sic declinastis; unde et vobis nisi vitam
immutetis, vindicta crudelis imminet. Iustus est deus, non parcet
ferire, cum iam radici securim admoverit [cf. Matth. 3. 10]. Poeniteat
igitur vos malorum ac taedeat, et mitem subito habebitis patrem,
quem, nisi mores vertatis, dirum sensuri estis vindicem. Iustus est,
sed simul benignus est, ac operis sui amans, atque benignitatem, ut
nobis probaret, filium suum unigenitum dedit, ut vivamus per ipsum.
Vita sic continget. Monui, ut e pessimis optimi fiatis. Id qum in
novam desperationem vos coniiciat, - quis enim unquam sic innocens
aut iustus fuit, ut iusticiae suae ausus sit fidere? - ne igitur in tanta
desperatione toti pereatis, ostendam, qui divinam iusticiam pro nobis
placaverit, ut istam non cogamini tanquam inexorabilem horrere: Christus
omnium admissa innocentia sua lustravit. Eo si fidas, salvus eris,
sic tamen, ut ipsum exuto prisco homine induas [cf. Col. 3. 9 f.]. Quemadmodum
saepe iam ac fuse diximus. Hic ubi cognitionem dei, hominis,
Christi dextre docueris, et dominus incrementum dederit [cf. 1. Cor.
3. 6 f.] (id quod a fructibus facile iudicabis), concident omnes abominationes
aut errores, qui contra deum erecti proque vero cultu dei recepti
erant. Cum enim quisque iam doctus erit Christianum esse, qui
innocenter vivat et innocente fidat, videlicet Christo, quem cruce
accinctus sequitur, negliget fallaces istas spes, quas nobis quidam in
sacramentis, in ceremoniis et creaturis ostenderant, ac omnia sua
videbit in deo sibi esse posita. Quocirca imprudenter faciunt, qui
durissima, et παραδοξότατα primo proponunt, et etiamsi iis, qui iam aliquantum
promoverunt, levia satis videantur. Exempli causa dico: Si
tu Christianismum, ut aliquot saeculis fuit error, a negligenda in
divos spe ordiaris, doctrinam potius eliminabis, quam insinues. Etiamsi
animus vehementer ad istas voces adhortetur: Erratis pro diis colentes,
qui dii non sunt; in dominum spes omneis iacite, non in creaturam.
Impii sunt, qui creaturam creatoris loco habent. Qui vero creaturam
invocant, dei loco habent. Hoc enim cuique deus est, quo fidit se
aut liberari aut donari, vel quo degravatur, vel quo eget. Cum igitur
hoc pacto res ordienda sit, ut fructum plurimum domino adferamus,
nunquam incipiemus ab his, quae causam totam pessundent; sed
quaedam, quae maxime necessaria sunt, ut dei cognitionem, hominis,
euangelii fideliter ac scite proponemus, quaedam vero prememus usque
ad opportunitatem.
Haec breviter de scandalo in doctrina servando. "Qui enim me",
inquit Christus [Luc. 12. 8 f.], "confitebitur apud homines, hunc ego
confitebor coram angelis dei; contra vero, qui me negaverit coram
hominibus, huius me pudebit coram angelis dei". Debent ergo, quae
fidei cardo sunt, incunctanter prodi; quae vero contra ipsam sunt,
arte convenit demoliri, ne ruina noceant et lapsa, paucula ista, quae
extructa erant, adobruant. Facile persuadeas senem, ut sellam deserat,
si baculum prius, quo niti possit, in manum dederis, qui te alioqui
nunquam auditurus est, sed insidiatorem potius iudicaturus, ut qui
cupias pronum ad silicem cranium frangere. Sic mentes humanae
ante omnia sunt ad infallibilem dei cognitionem adducendae, quam
ubi recte attigerint, iam facile dimittent fallaces in creaturas spes.
Iam ad externa transimus, docebimusque, ut in illis sit scandali
ratio servanda.
Externorum alia sunt, quae ad victum pertinent, alia, quae ad
institutum vitae, alia vero, quae ad salutem videntur pertinere, cum
nihil sit.
Quae ad victum pertinent, offensioni sunt obnoxia facta Romani
antistitis cauponatione. Quomodo enim aliter adpellem vafriciem istam,
qua a quibusdam cibis interdixit, hoc tantummodo fine, ut magno
redimere cogeremur, quibus carere non potuimus? Cum tam adperte
Christus dicat Marci. 7. [Marc. 7. 18]: "Nihil est extra hominem, introiens
in eum, quod possit eum coinquinare". Neque est, quod hic
de tempore opponamus, dicentes, ciborum genera non esse interdicta,
sed certis temporibus quorundam usum vetitum. Verbum enim dei
liberum est, nec ad certa tempora constringi se patitur. Atque hoc
ipsum, quod diximus, pecuniae reddere, quod tyrannide interceptum
erat, satis indicat dei praecepto a nullo cibo prorsus interdictum
esse. Si enim dei verbo sancitum fuisset a quibusdam abstinendum
esse, nulla rogatione legis opus esset. Unde manifestum fit, quod,
dum pontifex legem rogat, de suo faciat. Qum autem accepta pecunia
abrogat, probat divinum non fuisse, quod abrogat. Legem enim
divinam quis abrogare poterit? Praedicit et Paulus 1. Timt. 4.
[1. Tim. 4. 1-4] futurum, ut ad hunc modum sint quidam cauponaturi,
sic inquiens: "Spiritus diserte dicit, quod posteris temporibus quidam
recessuri sint a fide, advertentes animum spiritibus seductoribus, et
doctrinis daemoniorum, qui per hypocrisim mentientur, quorum tamen
conscientiae cauterio adustae erunt: prohibentes nubere, abstinere a
cibis, quos deus condidit ad sumendum cum gratiarum actione fidelibus
et veritatem cognoscentibus: nempe, quod omnis creatura dei
bona est, et nihil abiectum, quod cum gratiarum actione accipitur" etc.
Clara sunt ista Pauli verba. Cum ergo dicit iis, qui veritatem
cognoscunt, patere, quod omnis creatura dei bona sit, et nihil abiectum,
erunt nimirum, qui protinus dicant: Ego sic plane credo, mundis
omnia esse munda [cf. Tit. 1. 15], unde et nihil morabor quibuslibet
cum gratiarum actione uti, nullius habita ratione. Qur enim mea
libertas iudicetur ab aliena conscientia? Hic ergo scandali ratio sic
est habenda: Considerabis proximum, an infirmus sit, an contumax,
an pius. Infirmum debes ad te adsumere, hoc est: manum praebere,
quo et ipse ad mensuram tuae cognitionis possit ascendere. Neque
hoc per mirabiles inventionum anfractus, quibus ille magis irretiatur,
quam explicetur, sed claris istis: "Mundis omnia munda" Tit. 1.
[Tit. 1. 15]. Et: "Omnis creatura dei bona est, atque ad hoc condita, ut
ea cum gratiarum actione utamur" 1. Tim. 4. [1. Tim. 4. 4]. Et: "Nihil
est extra hominem introiens in eum, quod eum contaminare possit"
Mar. 7. [Marc. 7. 18], Mat. 15. [Matth. 15. 17]. Et: "Scio, quod natura
sua nihil est immundum, sed ei tantum est immundum, qui existimat
immundum esse" Ro. 14. [Röm. 14. 14]. Quibus ille si fortior
factus erit, iam tuto licet coram illo quovis tempore quemvis cibum
edere; sin minus, parces eius infirmitati, quamdiu est infirmitas. Sic
enim inquit Paulus Ro. 14. [Röm. 14. 15]: "Si propter cibum frater
tuus contristatur, iam non secundum charitatem ambulas. Noli cibo
tuo perdere illum, pro quo Christus mortuus est". Et: "Noli propter
escam destruere opus dei [Röm. 14. 20]" etc., quae illic, ut omnia,
divine disserit Paulus. Rursus 1. Cor. 8. [1. Cor. 8. 13] sic habes: "Si
esca fratrem meum offendit, non edam carnes in aeternum, ne fratrem
offendam". Quamdiu ergo frater infirmus est, non contumax, parcendum
est illi. Quodsi contumax sit frater, iterum ei parcendum est,
si tuus cibus possit aliquam turbam dare. Non debes enim propter
escam destruere opus dei; hoc est: Non debemus propter ciborum
libertatem committere, ut euangelium reddatur odiosius. Si vero citra
turbam et offensionem post sufficientem doctrinam potes edere, licet.
Non enim tam bene cum mortalibus agitur, ut rectissima quaeque
omnibus placeant: nunquam defuturi sunt, qui obluctentur. Sed hoc
semper spectandum est, ut, quae pacis sunt, sectemur. Timotheum
circumcidit Paulus, quod Iudaei tantopere urgerent neque ipse citra
magnam turbam et offensionem euangelii posset resistere, Act. 16.
[Act. 16. 3]. Titum autem non potuit compelli, ut circumcideret,
Galat. 2. [Gal. 2. 3], quod iam doctrina tantopere promovisset, ut et
melior et maior pars vincere posset citra turbam et offensionem. Sic
ergo paci ac tranquillitati studendum est in his, quae ac victum adtinent,
ut infirmis, quam diu sunt infirmi, parcamus; contumacibus vero
quam diu citra turbam libere non possumus uti eo, in quo liberi sumus.
Nam si perpetuo cuique contumaci cogamur parcere, nulla re
unquam libere licebit uti. Semper enim sunt procaces, qui quascunque
res temere, et consilia calumniari audent. Si autem pii sunt
fratres, nulla est offensio, quicquid edas; modo servaveris modum.
In his, quae ad vitae institutum pertinent, debemus omnes innocentissime
ambulare, ut bona conversatione nostra, qui increduli sunt,
accendantur ad sequendum eum, cuius discipuli tam candide vivunt.
Debemus igitur confestim Gentilium licentiam abiicere, quod satis
superque fuerit tam diu ad carnis regulam vixisse. Sicut Petrus
docet 1. Pet. 4. [1. Petr. 4. 2] et Paulus Ro. 13. [Röm. 13. 12-14]:
"Deponamus ergo", inquiens, "opera tenebrarum, et induamur arma
lucis, ac tanquam in die ambulemus, non in comissationibus et ebrietatibus,
non in cubiculis et lasciviis, non in contentione et aemulatione,
sed induimini dominum Iesum Christum". Ad eundem modum
1. Corin. 5. [1. Cor. 5. 11] ait: "Nunc autem scripsi vobis, ut non
commisceamini. Si quis frater nominatus, aut scortator, aut avarus,
aut idolorum cultor, aut calumniator, aut ebrius, aut rapax sit, cum
tali non edendum esse." Licet ergo primo quoque tempore haec omnia
abiicere, quae quam longissime debent a Christiano homine abesse;
imo sic debent abesse, ut de ecclesia protinus sint eliminanda. Si
ergo hactenus scortator fuisti, scortum desere; aut si continentia negata
est, uxorem quaere, vel hoc ipsum scortum in uxorem converte. Hic
vero maximum oriri scandalum solet. Si enim ecclesiastici, ut vocant,
nubere coeperint, subito cooriuntur, qui se offendi simulent, quanquam
minime offendantur; sed rei gratia, cui verentur aliquid decessurum,
offensionem praetexunt, ut antea dictum est. Debet igitur quisque a
scortatione quam longissime abesse. Ignorat autem simul nemo scortationem
ingens crimen esse. Dices igitur: Debet ergo citra omnem
scandali rationem quisque uxorem confestim, ut incontinentiam expertus
est, ducere, cum nihil vetet ac nihil dehortetur. Nemo enim
offendi potest, cum nemo sit, qui scortationem neget eliminandam esse.
Hae causae sunt, ut aliquandiu putaverim hac in re nullam haberi
debere rationem scandali. Cum autem videam ista duo: "Scortationem
abesse oportet a Christiano grege" et: "Nemo ignorat scortationem
flagitium esse" fortia satis esse, ut merito nemo deberet
scandali rationem habere; simul tamen videam Antichristum, hoc
est: Romanum pontificem, nobis oscitantibus, imo stertentibus scandalum
posuisse, sic ut, cum nunc evigilare volumus, offendamus. Quibus
enim a matrimonio non interdixit contra omnem legem dei?
Qum ergo ei aliquandiu haud parum fidei sit habitum, fuit omnino
scandali respectus habendus, sed non aliter quam doctrinae: Ea debet
nulla parte omitti, veruntamen tempestive dispensari. Sic et scortatio
poenitus eliminanda est, et superinducendum, si ardeas, connubium, sed
opportune. Unde et quidam apud nos fratres, quo ut offensionem caverent,
et conscientiae stimulis mederentur (angebat enim scortatorem esse),
clam matrimonium contraxerunt, ne mens scortationis esset conscia et
hoc vulnere percussa frigidius omnia, quam oportet, faceret, et contractum
caelaverunt, donec opportune posset doctrina proponi de connubio.
Ea ubi iam exposita fuit, ut liquido omnes viderent, nihil causae impedire
posse, ne cuique volenti liceat uxorem ducere, iam passim coeperunt
novi prodire mariti. Ibi tyrannorum quidam innocentes trucidare, quidam
vero sacerdotiis exutos relegare. Hic igitur orta est quaestio: An
non debuerint, qui sic paulo maturius connubia publicaverunt, aliquanto
longius cunctari? Respondemus: Nihil ultra cunctandum fuisse,
ubicunque doctrina iam probe exposita esset. Impios enim magistratus
nunquam induci posse, ut non atrocissime saeviant. Fuerunt tamen
nonnulli aut imprudentes aut falsi fratres, qui Christianismum a
connubiis ordiri pergerent, ubi rem non improbo, sed consilium; parum
enim consultum fuit nulla alia re Christianum se ostendere quam
connubio. Hi ergo nonnunquam videntur occasionem dedisse tumultibus,
quam praevenisse. Porro ut nunc omnia, praesertim in Germania,
sunt exposita, nullus est scandalo relictus locus, quin matrimonium
omnibus liceat amplecti, qui incontinentes sunt. Quodsi qui
ex tyrannis imminent ac caedunt, fuge in aliam civitatem. Satius est
enim cum Zenone omnia, hoc est: exoneratam scortatione animam,
exportare, quam in mediis divitiarum spinis intus cruciari, etiamsi extra
persecutor non urgeat.
In his autem externis, quae ad salutem pertinere videntur, sic
est scandali ratio servanda. Debent, quae ad salutem videntur quid
facere prodi, quomodo nihil possint nec sint, haud alia ratione quam
doctrina; sed ita, ut eum ante omnia conciliemus, in quo solo conscientiae
conquiescunt. Signa vero externa ista esse ostendemus, quibus
proximo potius quam nobis ipsis aliquid faciamus. Qualia sunt
unctiones, aspersiones, benedictiones, et id genus ceremoniae. Ubi
vero iam verbo omnia sunt prodita, abiicienda sunt cum tranquillitate
signa ista, quae humana inventione fuerant inducta, consimili ratione,
qua cibi vetiti. Sic enim Paulum cum circumcisione videmus egisse.
Cum enim optime nosset, neque circumcisionem neque praeputium
quicquam esse, ut 1. Cor. 7. [1. Cor. 7. 19] et Gal. 6. [Gal. 6. 15] docuit,
adhuc tamen Timotheum circumcidi passus est [cf. Act. 16. 3].
Sed hoc strennue inculcandum est, ut in ista externa nihil spei habendum
sit: nihil enim posse; ac deinde infirmitati quorundam cedendum
est. Sensus enim non temere persuadentur, ut confestim deserere
possint, quod mens iam dudum reiecit. Neque hoc quisquam sic
accipiat, ut putet perpetuo toleranda esse, de quibus loquimur, sed
ad tempus. Auferenda enim sunt hosti arma, ne ipsis aliquando
se rursus ad pugnam instruat. Quod et Christus in parabola fortis
armati significavit, Luc. 11. [Luc. 11. 22]: "Si autem fortior eo superveniens
eum vicerit, iam universa arma eius auferet, in quibus confidebat
etc.". Ecce, ut arma quoque innuit auferenda esse, ne scilicet
ista, quae abolita oportet, si permanere sinamus, in priorem errorem
aliquando reducant. Sunt enim quidam adeo teneri, ut non aliter
quam vites proxima quaeque amplectantur, ac ubi amplexi sunt, difficulter
amittunt. Removenda sunt igitur ista, in quibus tanta est
seductionis occasio, sed cum scandali ratione. Quodsi nunc dicas:
Quis ergo videre poterit, quando ista, quae aliquamdiu ferenda sunt,
abolenda sint? Quis enim sciet, quando secutura sit turba, quando
minus? Is, cuius oculus dexter est ac simplex, huius enim totum
corpus dilucidum est, non habens ullam partem tenebrarum [cf. Matth.
6. 22f.], hoc est: Qui domino suo fidelis est, omnia illius causa facit,
sua vero nihil. Ubi enim solius dei gloria spectatur, omnia foeliciter
procedunt. Et si quando ignis, hoc est: persequtio, vastabit, nihil
magis nocebit quam auro ignis. Ubi vero nostra spectare incipimus,
iam ab igne persequtionis absumemur, haud aliter quam lignum, foenum,
stipula [cf. 1. Cor. 3. 12f.]. Quo pacto vero expurgabimus oculum,
ut clare possimus perspicere, quando sit ordienda tela? Respondemus:
Isto igne purgabimus, quem dominus vult vehementer
ardere [cf. Luc. 12. 49], quae est charitas: haec omnia novit, omnia
videt, semper ad aedificandum intenta est, non ad destruendum.
Scientia nonnunquam sic inflatur, ut etiam rumpatur, sed non aedificat
scientia: hoc enim charitatis est, 1. Cor. 8. [1. Cor. 8. 1]:
"Scientia inflat, charitas autem aedificat". Vult enim pomeria eius,
quem amat, quam latissime proferre. Omnia ergo patitur propter
Christum, "omnia suffert, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet,
imo nusquam excidit", hoc est: nusquam fallitur, nusquam non recte
rem gerit, 1. Cor. 13. [1. Cor. 13. 7f]. Ubi enim charitas est, ibi deus
ipse est, ut satis diximus antea. Sed nunquid in potestate nostra
est, ut amemus? Minime. Sed neque in potestate nostra est, ut
aedificare aut velimus aut possimus, quamvis in ore omnium sit, quod
se domino aedificaturos esse gloriantur. Tam audax est hypocrisis.
Advertendum ergo est, quod, quandoquidem deus est, qui perficit in
nobis et velle et perficere, Philip. 2. [Phil. 2. 13], nimirum hi, qui
volunt ad domini gloriam aedificare, a domino docti sunt, ut velint.
Cum ergo iam sentis omnia consilia tua huc tendere, ut omnis mundus
subditus fiat deo, qum omnia potes tum ferre, tum facere propter
deum, certus sis, quod dominus hoc in te operatus est. Te ipsum
igitur consule, ac tui ipsius iudex esto. Nemo novit, an aliquid subdolum
in pectore alas, quam tu ipse. Et cum iam sentis ex animo
et veraciter te Christi gloriae favere, iam divina potentia voluntas
tua ad illum adducta est. "Omnis enim, qui audivit a patre et didicit,
hic venit ad me [Joh. 6. 45]". Non faves Christo, nisi pater te
ad eum adduxerit [cf. Joh. 6. 44]. Collige igitur nunc singula. Si
videas te dei amore sic flagrare, ut omnia ad eius gloriam referas,
iam voles eius aedificium excitare; si voluntas tua huc spectat, iam
hoc in te operatus est deus. Quicquid ergo aedificabis, nunquam
corruet; nixum est enim petra, quam evertere nemo potest. Scies
quoque, quomodo te oporteat aedificare; dabit enim dominus in omnibus
intellectum. Dices: Quis autem ecclesiae dicet, an is, qui aedificare
incipit ad aedificandum deo, animatus sit nec ne? Quod tamen
maxime necessarium est, ut cognoscamus. Nam alioqui, ut sunt haec
tempora, facile in maxima dissidia incidemus, si videlicet non agnoscamus
aedificantis animum. Omnes enim videri volunt ad gloriam dei
aedificare. Respondemus: Multae sunt viae, quibus singuli possint de
aedificante iudicare, in quibus quemque mittimus abundare in suo sensu
[cf. Röm. 14. 5]. Quisque enim dicit se ex isto aut alio deprehendere
fraudem aedificantis; modo nihil fiat ex adfectibus. Duae vero potissimum
sunt viae, quibus indubie docentis animum potes deprehendere:
Una, quam Christus docuit, qua ex fructibus cognoscitur doctor,
sive quos ipse prodit, sive quos quaerit; hoc enim posteriore sensu
dixit Christus Mat. 7. [Matth. 7. 20]: "Ex fructibus eorum, hoc
est: ex eo, quod quaerunt, cognoscetis eos". Si ergo huc tantum
spectat doctor, ut magnifice alatur et colatur, nemini potest obscurum
esse, an deo aedificet, an sibi. Si vero nihil quam vitiorum lerna
est, etiam si clarissime doceat, minimus est in regno dei [cf. Matth.
5. 19], hoc est: in ecclesia dei nullus est. Capitur ergo hoc iudicium
ab ipso, quem iudicas, quamvis hac ratione, ut solus apud alios
non damnes, nisi ubi damnat ecclesia. Opus est enim, quod, ubi
damnat ecclesia, quisque, qui ecclesiae membrum est, apud se quoque
damnet; quamvis, ut diximus, nemo debeat pronunciare. "Nolite
enim iudicare etc. [Matth. 7. 1]", donec pronunciet ecclesia. Hic
enim de privato cuiusque iudicio dicimus, quo quisque in ecclesia
videt, qualis sit doctoris animus, etiamsi ecclesia cunctetur de ipso
pronunciare. Haec se ita habere probat haec nostra tempestas, qua
omnis simul plebs Christiana, ut primum sese veritas in publicum
recepit, desertis iis, quorum sermo avariciam redolebat ac dominationem,
ad veritatis partes sese contulit; cum inter principia βάσανον
alium non haberet, quam dominatum et avariciam. Altera via, qua
aedificantis animus etiam inviti deprehendi potest, domino aedificet, an
gloriae studeat, haec est: Scribit Paulus Ro. 14. [Röm. 14. 17f.]:
"Non est enim regnum dei esca et potus, sed iusticia et pax et gaudium
in spiritu sancto. Qui enim in his servit Christo, deo placet,
et hominibus probatur." Cuius ergo labor huc tendit, ut publica
iusticia vigeat, ut quisque domi suae ante omnia innocentiae studeat;
qui totus in hoc est, ut quoad per nos stet, pax cum omnibus hominibus
servetur, ut conscientiae in tranquillum fidei amorisque dei portum
sistantur, ne omni vento circumagantur; cui hoc tantum cordi est,
ut omnis tristitudo, quae ex mundanis cupiditatibus orta mortales divexat,
quam longissime exterminetur, quo Christiana hilaritas et
gratia inter omnes constet: hic nimirum domino aedificat. Experitur
autem hoc quisque apud se, an docentis tota vis deum atque innocentiam
respiret, an minus. Qui ergo Christianam tranquillitatem
propter externa quaedam turbant, quibus conscientiae nihil iuvantur,
nulli rei student quam gloriae; etiamsi infimam humilitatem simulent:
ea enim sola grassatur hypocrisis, teste Paulo Coloss. 2. [Col. 2. 18].
Quemadmodum faciunt, qui hac tempestate aut infantibus baptismum
negant, aut adultis denuo impertiunt. Hi enim sic contendunt, ut
amarius nihil unquam videris aut acerbius. Ubi igitur est humilitas?
Nam ubi est contentio et aemulatio, illic caro regnat, teste apostolo
1. Corint. 3. [1. Cor. 3. 3]. Prodere quosdam nominatim suaderet
ipsorum procacitas, qui totas urbes, pulcherrime Christum sapere incipientes,
in atrocissimum dissidium rapuerunt, solum ut hoc obtinerent,
infantes non esse baptizandos. Quid, bone deus, insania est,
quid furor, quid dementia, si hoc non est? Hoc putare spiritum tuum
esse, qui ex ipsis fructibus sese prodit, quod alterius ne esse quidem
potest, quam inimici hominis, diaboli. Sic tentat nos Satan. Posteaquam
videt persequtione non successisse, contentione tentat, ut fere
optanda sit persequtio prae contentione; hac enim periclitantur animae,
illa solummodo corpora. Sic quidam sunt, qum vident simulacra
Tiguri tam in urbe quam in agro cum summa tranquillitate mota
esse, ubicunque colebantur, iam et ipsi hoc unum agunt, ut apud se
quoque, teneris aduc fratribus ac vehementer impingentibus, moveantur,
ne scilicet inferiores sint aliis. Doceant primum, ut auditores recte
habeant in his, quae ad deum pertinent, et subito videbunt haec
omnia concidere. Ubicunque enim deo fiditur, ibi videmus Satanam
de coelo tanquam fulgur cadere, Luc. 10. [Luc. 10. 18]. Innocentiam
ergo plantemus, pacem ac animorum in spiritu sancto hilaritatem, et
Satan de coelo trahemus, et scandali rationem in rebus omnibus rite
servabimus. Adest enim deus operi suo.
[29] De statuis et imaginibus.
Statueram de statuis et imaginibus hic nihil dicere, quod peculiari
libro primo quoque tempore de eis Germanice scribere decreveram.
Attamen cum iam vela colligere inciperemus, vetuerunt quidam
ex fratribus portum spectare, donec et hunc sinum perlustraverimus.
Brevissime ergo absolvemus, quod in hac re summum est.
Quis enim contentiosis animis unquam satisfaciat?
Statuas, imagines et simulacra nemo tam stolidus est, qui putet
abolendas esse, ubi nullus eis cultus exhibetur; quem enim moveant
Cherubim, sive mysterii sive ornatus gratia, cum in propiciatorio
tum in cortinis opere Phrygio volantes, aut palmae, leones, boves,
mala Punica, et id genus ornamenta in templo Solomonis artificiose
fabrefacta [cf. 1. Reg. 6. 1-38]? Rursus ubi coluntur, quis tam excors
est, ne dicam perfidus, ut ferri debere putet, sed certa scandali habita
ratione? Quodsi statuas et imagines nusquam scripturarum praeceptum
esset, dummodo coluntur, demoliendas esse, satis esset charitas,
quae indubie monet, quamlibet fidelem mentem in usum egentium
convertere, quod in cultum simulacrorum insumitur. Ut primum enim
dicit humana ratio: "In honorem dei aut divi alicuius hanc statuam
eriges", contradicit nimirum fides, dictans in pauperum usum debere
converti, quaecunque in domini velis honorem expendere. Cum enim
Christus ad insultantis Iudae vocem discipulis omnibus diceret [Joh.
12. 8]: "Pauperes semper habetis vobiscum, me autem non semper
habebitis, et istis potestis benefacere", omnem visibilem cultum a se
in pauperes derivavit. Ne igitur deum ullis huiusmodi honoribus defatigemus,
quos in pauperes transtulit, sed eo conferamus, quo ille
iussit. Nam et a mortuis resurgens noluit, ut se eadem Magdalena
tangeret [cf. Joh. 20. 17], quae prius lacrymis pedes abluerat [cf. Joh.
12. 3] etc.; prope enim esse, ut ad coelos ascenderet, tametsi eam profectionem
nondum ordiretur, comparatis licet ad eam omnibus necessariis,
ubi his nihil esset opus, quae illa ei facere parabat. Quod
autem quidam dicunt: "Imaginibus hominem doceri, ac ad pietatem
moveri", de suo faciunt. Nusquam enim Christus hunc docendi
modum docuit, neutiquam obmissurus, si profuturum esse praevidisset;
quin contra non ignarus omnium, quae ventura sunt, vidit crebro fieri,
ut ad illa, quae sensibus patent, convertamur, noluitque, ut doctrinae
occasione imagines redderentur nobis augustiores. Videmur enim non
nihil debere eis, qui nos docent. Verbo dei doceri debemus externe,
interne spiritu, quae ad pietatem pertinent, non opere per manum
artificis sculpto. Sed ad cultum redimus. Quis non vidit statuas
publice coli? An' earum cultus minimam partem opum ecclesiasticis
attulit? Qui monachi tam humilem aegestatem unquam simularunt,
ut non ad imaginum cultum stipem emendicaverint? Quid aurum,
argentum, gemmas, margaritas recitem, e quibus aut solida stant simulachra,
haud minus quam apud Gentiles, aut vestis sic riget, ut
stare si iubeas non recuset? Quid, imaginum tactum nonne omnes
rem sanctam putavimus? Qur istis oscula infiximus, cur genua demisimus,
qur aspectum solum tanto emimus? Has, inquam, loco movendas
censet dominus. Sed obiicit iterum contentio: Imagines non esse
cultas, sed eos, quorum sunt. Respondemus: Neque Gentes ullas
unquam fuisse tam stolidas, ut lapideas, aereas ac ligneas statuas
propter se ipsas coluerint, sed in his venerabantur Ioves et Apollines
suos. Unde tametsi frequenter derideant sacrae literae simulachrorum
cultum, quasi cultores lapides colerent ac ligna, nemo tamen
ignorabat, quod ista minime colerent, sed in istis potius eos, quos
deos esse existimabant. Qum autem dii isti nihil essent, nisi fortasse
daemones, qui miseros ludificabant, dictum est in contemptum eorum,
qui dii non erant, quod nihil aliud essent quam lapides aut ligna,
aurum, aes, argentum, quo cultores vehementius abhorrerent.
Cum ergo dicitur, nos imagines non colere, quod tamen falsum
est (nam augustius colimus, quam ullae Gentes idola coluerint; sed
donemus hoc), non tamen sequitur:
Licet ergo imagines habere, duplici nomine:
[I.] Primum, quod tam diserte habemus, tam in novo quam veteri
testamento idolorum cultum esse vetitum. Hac enim ratione distinguuntur
unius ac veri dei cultores ab idololatris, quod nos deum colimus,
qui invisibilis est, quique vetat, ne se ulla visibili figura exprimamus;
isti autem deos suos qualibet specie induunt. Quocirca
imaginem nullam debuerunt unquam ei Christiani fingere, quem
colebant, ne more impiorum hominum incederent, multo minus eis,
quos colere nulla ratione licuit, etiam cum aduc in humanis agerent.
Quod de Christo quidam obiiciunt, tam imperite faciunt, ut me iam
inde ab initio pertaesum sit, ad illorum nugas omnes respondere.
Quomodo enim ignorare possunt Christum, quatenus visibilis est et
homo, nulla ratione, quatenus autem deus est, colendum esse? Qum
ergo dicunt Christum ut deum posse exprimi, falluntur; divinam enim
eius naturam nulla ars adumbrare potest nec debet. Si vero dicunt,
exprimi posse ut hominem, quaeremus, an expressi imaginem liceat
colere nec ne. Negabunt haud dubie; nulla enim prorsus imago colenda
est. Deinde, hanc non licet colere, an' ergo puram humanitatem
Christi? Negabunt iterum. Quid igitur intelligimus, qum
dicimus per crucem ligneam Christum coli? an' divinam naturam?
At illa fingi nequit; an' humanam? At illa coli hoc pacto non debet,
multo minus ulla imago eorum, qui Christi sanguine redempti sunt.
Verum quis omnium contentionibus respondeat brevibus? In eo libello,
quem superius polliciti sumus, ista frivola clare convellemus, deo
auspice.
[II.] Secundo sic patet imagines non licere habere, etiam si non
colantur, quod ratio ista exempli, propter quam perhibent haberi posse,
immensum frigus nostrum produnt, primo, quod nullus amor dei sit in
nobis - is enim satis extimulat ad recte vivendum -, deinde, quod
non tutum est omnia sequi exempla, quam eius, qui exprimi non vult.
Cum ergo frigus amoris dei in nobis sentimus, quo deinde fit, ut ad
omne opus divinum tepeamus, nullis imaginibis potest mens accendi
ad amorem dei. Affectum quendam nugacem, ac mox periturum,
potest movere imago; amorem incendere non potest. Focum incendere
potest, ac victimam lignea imago, sed in ara cordis pecuinos adfectus
nemo potest adolere quam divinus spiritus.
Haec brevia per contentionem diximus tantum, ut gustum quendam
praebeamus prodituri olim libelli, quo interim ii, qui statuis et simulacris
advocant, videant, quod si rationibus res gerenda sit, evidentius
futurum, ut nullae prorsus imagines possint servari, quam ut ἀδιάφορα
sint; ubi citra speciem mali esse non possunt. Non quod aliud sentiamus,
quam ab initio diximus, nempe tolli debere, ubi coluntur. Quid
ergo hac in re, quae tam dilucidis et claris sanctionibus ubique per
scripturam sanctam expressa est, arguti sumus, praesertim qum nemo
grassetur in ullas imagines, quam quae coluntur? Et fieri nequeat,
ut imago, si prostet eo loco, quo ea ponuntur, quae colimus, non reddatur
maior augustiorque? At ea quanto maior et preciosior est in
oculis animi nostri, tanto minor est in deum fiducia. Scripturae autem
loci qum tot ac tanti sint, opportunius est, ut eos numeris ostendamus
potius, quam de integro huc ponamus. Lege ergo Exodi 20.,
quo capite de aureis argenteisque statuis invenies, Exod. 34. [2. Mos.
34. 17], Levit. 19. [3. Mos. 19. 4], Levit. 26. [3. Mos. 26. 1], Deuter. 4.
[5. Mos. 4. 15-19], Deut. 5. [5. Mos. 5. 8], primo Regum 7. [1. Sam. 7. 3],
Nume. 25. [4. Mos. 25. 4 f.], Deuter. 7. [5. Mos. 7. 5], Deut. 11.
[5. Mos. 11. 28], Deut. 13. [5. Mos. 13. 6-9], Deuterono. 27. [5. Mos.
27. 15], Iosue 24. [Jos. 24. 23], Iudic. 10. [Judicum 10. 13], Psalm. 96.
[Ps. 96. 5], Psalm. 114. [Ps. 115. 4], Isaiae 42. [Jes. 42. 8], Isaiae 44.
[Jes. 44. 9], Hieremiae 10. [Jer. 10. 8], Hieremiae 13. [Jer. 13. 27],
Ezechiel 14. [Ez. 14. 7], Ezechiel 6. [Ez. 6. 6], Micheae 1. [Mich.
1. 7], Abakuk 2. [Hab. 2. 18 f.], et quarto Regum 18. [2. Reg. 18. 4],
quarto Regum 10. [2. Reg. 10. 27], quarto Reg. 23. [2. Reg. 23. 4-15],
secundo Parali. 31. [2. Chron. 31. 1], 1. Cor. 5. [1. Cor. 5. 10], Actorum
15. [Act. 15. 29], 1. Cor. 8. [1. Cor. 8. 1-8], 1. Cor. 10. [1. Cor.
10. 19], 1. Cor. 12. [1. Cor. 12. 2], Galat. 5. [Gal. 5. 20], 1. Tessal. 1.
[1. Thess. 1. 9], 1. Petri 4. [1. Petr. 4. 3], 1. Io. 5. [1. Joh. 5. 21].
Sunt et praeter istos multi alii; sed his, qui contentus esse nolit, biblia
tota evolvat. Cum autem, optime lector, singulos istos locos excuties,
invenies alicubi deos alienos esse vetitos, alicubi simulachra, alicubi
vero simul et deos alienos et imagines; quod tu non sic accipies, quemadmodum
contentiosi perhibent, sed citra verbi autoritatem, ut putes
deos alienos tantum esse prohibitos, aut quod simulachra pro diis sint
vel habita vel posita, tametsi ad verbum nonnunquam dicti loci videantur
huc tendere. Si enim voluisset deus, deos alienos tantum vetare,
simulachrorum frustra ullam mentionem faceret; si enim, ut isti dicunt,
imagines licuit habere, cur vetat? Rursus, si imagines ac dii alieni
eadem res sunt, debent nimirum imagines sic non coli ut dii alieni.
Si vero dii alieni peculiariter sunt vetiti, et simulachra peculiariter,
qur ergo non videmus omnem contentionem iam decisam? Nemo enim
negat deos alienos coli non debere, hac causa, quod ab eis interdictum
sit ore divino. Cum ergo concedimus ab imaginibus non minus
interdictum esse, quam a diis, quorum sunt imagines, qur non eodem
modo concedimus imagines haberi nulla ratione posse, quemadmodum
nec deos alienos? Haec causa est, quod aduc multos, aut alienos
deos habemus. Cogimur inviti hoc dicere. Clandestinus enim morbus
est, neque eum confitentur, qui eo laborant. Hoc cuique deus est,
quod sperat sibi, dum res postulat, opitulari posse. Nunc videamus,
an non omnes statuae ac pleraeque imagines in templa sint positae,
ut nos opitulatorum eorum admonerent, ad quos in malis diversis
curreremus. Magdalenam ligneam posuimus, ut nos eius admoneret,
cui dimissa sunt peccata multa, non, quod eam vellemus imitari ad pedes
domini sedendo, et verbum eius audiendo ac sequendo, sed quod spem
isti coelesti haberemus, quod quemadmodum illa, carnis imbecillitate
victa, quondam impensius genio indulserat, sic hodie quoque sit apud
deum pro scortatoribus advocatura, imo scortationem ipsam ignotura.
Fuerunt enim, qui divis tribuerent, quod solius dei est. Iam eam
deam fecimus, quod vere nemo negare potest; et imaginem eius ipsius
gratia coluimus, tanquam huic deae nostrae rem gratam facturi. Et
has imagines aduc suademus servari? An non omnes videmus ad ea
loca pro ope adcurri, ubi imagines positae sunt? Annae cuidam - nam
an deiparae virginis parens hoc nomine vocetur, non constat sacris
literis; sed donemus hoc ei nomen fuisse -, Annae, inquam, divae
passim supplicatum est, sed simul ubique erectae statuae, quae ut
primum erigebantur, iam plebs ante eas procidebat, iam se beatam
fore putabat, si ad ligni oscula tactumve fuisset admissa. Vide, quam
augusta sit nobis facta imago, quam pictor in deum exaltavit, aut
nostra potius insania. Qum ergo sine isto periculo non sint imagines
in templis, qui fit, ut ulla advocatione dignemur eas res, quae tantopere
a deo abstrahunt? Fieri nequit, ut, quorum unica spes dominus
est, odio non prosequantur, quicquid vel monimentum solummodo est
eius rei, quae a deo abstrahit. Tolle hanc Annae imaginem, et nemo
illo concurret, ubi prius erat posita. Probat hanc sententiam Stammensium
Christiana constantia, qui Annae statuas in delubro suo
parum Christiane cultas, iuxta Tigurini senatus decretum, eiecerunt
et combusserunt, nolentes hunc abominabilem cultum in oculis creatoris
sui piorumque hominum ulterius ferre. Post quod factum nemo
istic quaerebat, quod se prius quidam falso invenisse praedicabant.
Sic ludificat daemon. Sic de omnibus imaginibus in genere nemo
non videt sentiendum esse. Quod, nisi spes magnas haberemus eis,
quorum imagines colimus in templis, non tam graviter pateremur efferri.
Quin potius quanto maior ac integrior fides nostra in deum esset,
tanto maius studium quoque esset omnia e medio tollendi, quae a deo
avocant. Cum ergo dicunt: "Imagines haberi possunt, ut doceant",
est illis de doctrina satis responsum, undenam istam debeamus haurire.
Sed et hoc addimus, quod, quandoquidem certum imminet periculum
deminutionis fidei, ubicunque imagines in templis prostant, imminet
adorationis et cultus periculum, non debent non aboleri in templis, et
ubicunque periculum cultus imminet. Sic et hae modo imagines aboleri
debent, quae pietatem offendunt aut fidem in deum minuunt,
quales omnes humana specie sunt, quae pro aris ac templis ponuntur,
etiamsi inter initia non sunt divis positae. Facit enim diuturnitas
temporis imaginem augustam, ut pessimum nonnunquam tyrannum ac
impium hominem videamus pro divo cultum, non alia causa, quam
quod ei aliquando statua fuit in templo posita, quam deinde, ut in
templis omnia sunt augustiora, simplicitas amplexa fuit ac coluit, cum
aliquot saecula simulachrum reddidissent ἀμαυρότερον, hoc est: nigrius
aut fuliginosius. Iuxta haec non putamus eas esse deturbandas, quae
fenestris ornatus causa insertae sunt, modo nihil turpe prae se ferant;
nemo enim istic colit. Breviter! quantum ablatae imagines veram
pietatem adiuvent, nemo recte credit, quam qui expertus est. Tiguri,
altissimo gratia, pietas ac omne simul innocentiae studium tanquam
de novo coepit longe uberius florere, posteaquam imagines sunt senatus
populique decreto elatae. Non dicimus quicquam ex adfectibus;
nam alioqui nemo magis miratur picturas, statuas et imagines quam
nos; at quae sic offendunt pietatem, ferri non debent, sed constanti
magistratus autoritate aboleri. Tantum de imaginibus et idolis hoc
loci, donec uberiora permittant negociorum tempestates nasci. Quod
autem ad rationem scandali in his abolendis observandam adtinet, est
eodem modo cum imaginibus agendum, quo cum iis externis, quae ad
salutem pertinere aut aliquid posse videntur, de quibus postremo loco
diximus. Debet doctrina praecedere, imaginum autem abolitio cum
tranquillitate sequi; docebit autem omnia in omnibus charitas.
Epilogus.
Volumus nunc omnium, quae diximus, materiam in brevem epilogum
cogere, ne quisquam putet legem Christianam sic esse confusaneam
ac inexplicabilem, ut nemo brevi discere, nemo explicare queat.
Quod enim sive nos, sive alii, tam multa cogimur in re plana loqui,
eius culpa factum est, qui omnia fuit ausus corrumpere, omnia turbare,
adulterare ac depravare, quo cupiditati suae satisfaceret, ut nihil, aut
certe parum multa sint per universam veri dei veram doctrinam, quae
ille homo peccati [cf. 2. Thess. 2. 3] non sit ausus perdere. Sed sic
furit avaricia, ut, qum sibi videat inter humana negari, quibus se exsaturet,
iam divina quoque attingere audet; et cum sancta videt esse ac
intacta, hoc primum agit, ut sua interpretatione foedet; et ubi iam
simul omnia conspurcavit, omnibus pro libidine abutitur. Unde et
factum fuit, ut salutem a Romano pontifice non aliter quam ab institore
mercati simus, crediderimusque Christianismum mercem
potius esse, quam vitae sanctimoniam. Distat igitur hominum vita
nihil a belluarum, si dei cognitionem adimas. Quid enim habent homines,
quod non itidem belluae? Tuentur se ac liberos suos homines,
cupiditates implent, aegestatem fugiunt. Non aliter faciunt belluae.
Condit leges ac civitates homo; idem faciunt ἀγελαῖα, hoc est:armentaria,
ut grues, turdi, sturni, thynni, cervi, boves, apes, sues, quae
certissimis legibus continentur, nunc multitudinem in cuneos distribuentes,
nunc in unam aciem, nunc hic habitantes, nunc alio demigrantes,
maiore plerumque fide servata, quam fiat inter homines. Noluit ergo
deus sui ignarum relinquere hominem eumque semper sic docuit, ut,
quandocunque videretur in oblivionem dei venisse, confestim revocaret,
ne videlicet degener cum bestiis potius perire cuperet, quam cum ipso
aeterno vivere. Hinc tam sollicita inquisitio lapsi hominis: "Adam",
ubi es [1. Mos. 3. 9]?" Hinc tam ignis quam aquae diluvium, quo
metu quoque in officio retineret. Rursus magnificae promissiones
ac beneficia. Abrahae promisit posteritatem orbi salutarem [cf.
1. Mos. 15. 6-21, 17. 4-9, 22. 17 f.]; sic Isaac [1. Mos. 26. 4 f.], Israel
[1. Mos. 28. 13-15], Iesseque filio David, Mose duce, adflictionem
suorum ultra ferre nolens, totam gentem ex immanissima Pharaonis
tyrannide abduxit hostemque ultus, per desertum nunc pane coelitus
demisso, nunc coturnicum carnibus aluit, aquas, ubi deerant, abunde
vel e durissima petra produxit, ubi vero inutiles essent, condivit, ut
ampliter frui possent. Legibus veluti cancellis circumdedit, quibus a
reliquis Gentibus separaret, quo isti viderent se peculiarem dei populum
esse. Ad hunc modum sese prodidit pientissimus pater uni
genti; tametsi aliis quoque nullibi deesset, ut mundus universus ipsum
agnosceret unum ac solum esse, qui omnia potest, quo omnia constant,
quo omnia gubernantur, ne miser homo ad belluas descisceret; legibus
enim cupiditates in ordinem cogendo a belluis distinxit. Attamen leges
eius, quis unquam accepturus esset, qui non prius mentem ei dedicavisset,
qui non ante omnia ipsum verum ac solum deum esse credidisset?
Constat ergo, quod quandocunque se deus mundo manifestavit, cordibus
quoque sic se ingesserit, ut quod audiretur vel videretur divinum esse
cognosceretur. Non enim recipit caro, quod ei adversum est; porro
quicquid coelestis spiritus agit, carni adversum est. Nequit ergo deum
homo recipere, nequit legem audire, nisi ille ipse deus corda ad se
trahat [cf. Joh. 6. 44], ut deum esse suum agnoscant, ac legem bonam
recipiant. Sic ergo se deus a condito mundo variis modis humano
generi ostendit, quo eum patrem ac dispensatorem rerum omnium
agnosceremus. Primum igitur in pietate est, ut eum, quem confitemur
deum nostrum esse, firmiter credamus deum, fontem, parentem rerum
omnium esse; nisi enim sic faciamus, legibus eius nunquam obtemperabimus.
Proximum autem, ut nos ipsos non ignoremus; qum enim nobis
nostri quoque cognitio deest, legem nullam recipimus. Quomodo enim
reciperet legem, qui sibi nihil deesse putat? Tempestive igitur paterfamilias
ille coelestis surgit, imo nocte, ut inquit propheta [cf. Ps. 46. 6],
quo mature omnia disponat ac iubeat, ne videlicet operari incipiamus
ante mandatum dimensum. Munit ergo legibus humanum genus, ne
quicquam ordiatur neglecta lege; nam non solum Israeliticam gentem
legibus vallavit, sed etiam Gentilium corda naturae, ut vocant, lege
perscripsit. Sic enim quidam eorum prophetarum ait: "De coelo
descendit γνῶθι σεαυτόν". At cognitione sui ipsius constat lex ista:
Quod tibi vis fieri, alteri feceris [cf. Matth. 7. 12]; et contra: Quod
tibi fieri nolis, alteri nolito facere [Tobias 4. 16]. Nostro igitur bono
deus se nobis manifestat, sive enim, quod summum est miraculum, se
cordibus nostris ingerit, ut deum ac patrem nostrum esse agnoscamus;
sive per miraculosa opera idem efficit, in hoc solummodo facit, ut
nobis prosit. Sed quae est ista utilitas, quam nobis tam anxie procurat?
Duplex nimirum: videlicet, ut hic innocentissime vivamus; et
cum huius vitae curriculum perfectum est, cum eo aeterna laeticia
fruamur. Quid enim opus fuisset dei cognitione ac legibus, si idem
esset animae terminus qui corporis? Nonne satius fuisset hominem,
si ad hunc modum fuisset bellua, belluam esse sinere quam ad falsas
spes erigere? Voluit ergo deus in tam numerosa variaque creaturarum
sobole genus humanum sic in terris habitare, ut haereditatem sibi in
coelo positam ambiret. Sic placuit altissimo. Nam qua alia causa se
illi manifestaret, eum ad se amandum accenderet? Cumque sciret hominem
vehementer admiraturum, qualisnam esset haereditas, quam in
coelo speraret, praebuit eius foelicitatis gustum quendam, sed per
nebulam ac transennam, ut aiunt. Videt homo cupiditatum audacia
tumultuque hic omnia fieri, at, ubi deum audit dicere: "Ne concupiscas
[2. Mos. 20. 17, cf. Röm. 7. 7]!", iam nimirum sic colligit, noxiam concupiscentiam
illic longissime abesse oportere, ubi vera foelicitas est,
et auctorem eius foelicitatis longe alieniorem esse oportere ab omni
cupiditate. Pulcherrimum igitur esse non ambigit, si, dum hic quoque
sumus, ab omni concupiscentia simus alienissimi. Hic iam digladiatio
perpetuumque certamen. Molitur mens ad eius se exemplum formare,
ad quem properat, cuius speciem videre desiderat, puta patris iusti,
sancti, imo, qui est ipsa iusticia, sanctitas, puritas, lux, quies, refrigerium,
gaudium et beatitudo simul tota. Reluctatur corpus, quod
natura sua, quicquid mens magnifacit, contemnit, terrenis inhiat coelestibus
neglectis, spem videndi dei nullam prorsus habet, non aliter,
quam et ipsa terra, e qua prognatum est; proinde adfectus sequitur,
et si quando mentis vi ab eis arceatur, iam contra ipsam conspirat
ac tumultuatur. Hinc carnis et spiritus perpetua ista pugna, quae,
quamdiu non sumus quo tendimus, nunquam remittit. Hinc mentis
desperatio nasceretur, nisi melior deus se illi sic exposuisset, ut eius
misericordia tuto fideret. Qum enim post omnes conatus suos mens
videat carnem sese non aliter in omne peccatum proiicere, quam filius
iste apud Marcum [cf. Marc. 9. 22], daemone obsessus, nunc se in
ignem, nunc vero in aquam abiiciebat, fieri nequiret, ut non ad ultimam
desperationem hac carnis impotentia redigeretur. Cum vero adhuc
spem non abiicit, neque conatus innocentiae ponit, potiorem videt
misericordiam esse vindicta. A qua ne unquam excidat homo, qum
iam divino consilio placuisset, misit coelestis pater unigenitum filium
suum, quo omnium spes sic firmarentur, ut iam liquido viderent nihil
negari posse, ubi filius pro miseris expenditur; quomodo enim non
omnia nobis cum illo donabit [cf. Röm. 8. 32]? Is ergo in hunc usum
missus est, ut hanc mentis desperationem a carnis impotentia, ut dictum
est, proficiscentem in universum tolleret, ac vitae exemplum praeberet.
Haec enim duo Christus ubique inculcat, videlicet redemptionem
per se, et quod, qui eo redempti sunt, iam ad eius exemplum
vivere debeant. Sic enim ait Ioan. 6. [Joh. 6. 57]: "Et qui manducat
me, vivet propter me": et Io. 15. [Joh. 15. 8]: "In hoc clarificatus est
pater meus, ut fructum plurimum adferatis, et efficiamini mei discipuli".
Sic ergo attenti esse debemus ad vitae mutationem, quemadmodum eius
redemptione fidimus. Christianus ergo vir est, qui deo uno solo ac
vero fidit; qui misericordiae illius tutus est per Christum filium eius,
deum de deo; quique se ad eius exemplum format; qui quotidie moritur
[cf. 1. Cor. 15. 31]; qui se quotidie abnegat; qui ad hoc unum intentus
est, ne quicquam admittat, quod deum suum offendere possit. Quae
custodia tantam diligentiam tantumque studium requirit, ut nemo non
multis Theseis opus haberet, quibus innocentiam tueretur, neque
vero invictus unquam abiret. Pugna igitur est vita Christiana, tam
acris et periculosa, ut nusquam sine damno cessetur. Rursus perpetua
quoque victoria est; nam qui hic pugnat, vincit, dummodo a
capite Christo non deficit. Sic ἀμφίβιον inter caeteras creaturas
quoque voluit hominem habere deus, qui interim in terris habitaret,
interim vero in coelis; ac rursus, dum in terra esset, interim vinceret,
interim cederet, nos vero factorum eius causas minime exigeremus.
Qum ergo haec sola requirat a nobis deus: fidem et innocentiam,
non potuit nocentior pestis excogitari, quam varius dei cultus
nostra industria inventus. Eum enim amplexi sumus (ut omnia nostra
magnifacimus) pro vero isto dei cultu, qui fide et innocentia constat,
ac iuxta prophetae verbum Hiere. 2. [Jer. 2. 13]: Duo mala fecimus,
deum reliquimus, fontem aquae vivae, et effodimus nobis cisternas
dissipatas, quae continere non possunt aquas. Vicarium Christo subrogavimus,
quem et nostra stulticia audiendum dei loco decrevimus.
Hic ubi per conscientias vidit sibi ad marsupia viam patere, quid non
excogitavit? quid non est ausus? quot ille vias in coelum ostendit,
attamen interim nullam sine vectigali? Confitebaris in aurem Christi
vicario, promittebatur coelum, si tantum pro missis ac murmure numerabas.
Factionem aliquam sequebaris, cui stolida plebs multum contribuebat,
iterum coelos adsequebaris; quantum enim istis accedebat,
tanto potentior vicarius iste reddebatur. Sic omnia percurre, quae nobis
audax avaricia praescripsit, et invenies eis veram religionem remisisse,
hoc est: fidem et innocentiam, quibus unis ac solis colitur deus, neque
aliam venerationem a nobis requirit, imo inventiones alias sic contemnit,
ut dicat ea, quae alta videantur hominibus, abominationem
esse apud se. His unice colendus erat deus, quibus ille delectatur.
Quis enim inter homines tam amens est, ut quemquam iis rebus colat,
quibus nihil adficiatur? Nugae ergo sunt, quaecunque nostra vel inscitia
vel audacia pro divinis cultibus prodidimus. Nunc vero cur
semper pueri sumus, cum deum videamus aliis rebus delectari, quam
quibus hactenus defatigavimus? Cur tam gravatim ab inutilibus nugis
ad vera ista solidaque: iusticiam, fidem, misericordiam, transimus, quibus
Christus totam religionem complexus est? Fidem illi debemus,
iusticiam ac innocentiam tum nobis tum aliis, misericordiam omnibus
egentibus.
Age igitur, optime lector, hunc commentarium mensibus tribus et
dimidio sic domi praeloque festinatum, ut, quemadmodum vides, nunc
stet, rusticus quidem, sed veri sanctique studiosus, aequanimiter tractes,
bonique consulas.
Equidem non dubito multa esse, quae infirmiusculos quosdam sint
vehementer offensura; sed hi simul cogitent Paulum aliquando locutum
esse ut infantem [cf. 1. Cor. 13. 11; 1. Cor. 3. 2], spectentque, an
non et ipsi forsan sint etiamnum imbecilliores.
Nos enim quicquid diximus, in gloriam dei, ad utilitatem reipublicae
Christianae conscientiarumque bonum diximus.
Deo gratia!
Index in hoc opere contentorum.
Praefaciuncula. Columna prima . . . . . pag. 628-639
[1] De vocabulo religionis . . . . . . . . . " 639-640
[2] Inter quos constet religio . . . . . . . . " 640
[3] De deo . . . . . . . . . . . . . . " 640-654
[4] De homine . . . . . . . . . . . . . " 654-665
[5] De religione . . . . . . . . . . . . " 665-674
[6] De religione Christiana . . . . . . . . " 674-691
[7] Euangelium . . . . . . . . . . . . " 691-701
[8] De poenitentia . . . . . . . . . . . " 701-706
[9] De lege . . . . . . . . . . . . . . " 706-708
[10] De peccato . . . . . . . . . . . . " 708-720
[11] De peccato in spiritum sanctum . . . . . " 720-723
[12] De clavibus . . . . . . . . . . . . " 723-741
[13] De ecclesia . . . . . . . . . . . . " 741-743
[14] De ecclesia contra Emserum . . . . . . " 743-757
[15] De sacramentis . . . . . . . . . . . " 757-762
[16] De matrimonio . . . . . . . . . . . " 762-763
[17] De baptismo . . . . . . . . . . . . " 763-773
[18] De eucharistia . . . . . . . . . . . " 773-820
[19] De confessione . . . . . . . . . . . " 820-823
[20] De reliquis sacramentis . . . . . . . . " 823-824
[21] Matrimonium . . . . . . . . . . . . " 824-827
[22] De votis . . . . . . . . . . . . . . " 827-833
[23] De divorum invocatione . . . . . . . . " 833-841
[24] De merito . . . . . . . . . . . . . " 842-851
[25] De oratione . . . . . . . . . . . . " 851-855
[26] De purgatorio . . . . . . . . . . . . " 855-867
[27] De magistratu . . . . . . . . . . . . " 867-888
[28] De scandalo . . . . . . . . . . . . " 888-899
[29] De statuis et imaginibus . . . . . . . . " 900-906
Epilogus . . . . . . . . . . . . . . " 907-911