659
<< Nr. 658 | Index | Nr. 659a >>
Absender: Osiander, Andreas
Empfänger: Zwingli
Ort: Nürnberg
Datierung: IX 1527
Vorlage: Huldreich Zwinglis sämtliche Werke, vol. 9 (Leipzig: Heinsius, 1925) (Corpus Reformatorum 96), 232-276
--232--
Gratiam quidem ac pacem, quemadmodum alioqui solemus inter
nos Christiani fratres, libenter tibi iam statim a principio imprecarer,
fortissime Hulderiche, nisi me certa spiritus sancti authoritas id
facere prohiberet. Prohibet autem cum meae ipsius conscientiae tacito
iudicio, cui, quicquid ex fide non est, in peccatum vertitur, tum vero
manifesta sacrarum literarum interminatione, quum iubet observare
eos, qui dissensiones et offendicula praeter eam, quam didicerimus,
doctrinam gignant, ut declinemus ab eis. Et alio loco, quum dicit:
"Si quis venerit ad vos et hanc doctrinam non attulerit, ne receperitis
eum in domum nec ave ei dixeritis; qui enim dixerit ei ave, operibus
--233--
eius malis communicabit" [2. Joh. 10]. Nunc autem luce clarius
est eam te mundo invehere doctrinam pertinaciterque defendere, quam
tamen, pace tua dicam, nondum idoneis sacrarum literarum testimoniis
potuisti confirmare neque posthac, id quod satis scio, confirmabis unquam.
Nam ut maxime vincas, quod tamen neque fecisti adhuc neque
facies in posterum, verba coenae τροπικῶς intelligi oportere, quis nos
deinde certiores reddet, quum paucis ante diebus plus septem opiniones
inter se non modo diversae, verum etiam pleraeque inter se
[Bl. a4r] ex diametro contrariae pullularint, tuam unius sententiam prae
caeteris omnibus acceptari debere? Cum fides nostra non ab hominum
opinatiunculis, sed a certis atque meris verbi dei oraculis pendere
debeat. Porro, si scripturam pro te habes, quae aperte doceat, non
dico verbis coenae inesse tropum aliquem nescio quem, quod tu frustra
somnias, sed quae aperte doceat: hic tropus, hic, inquam, tropus est
in verbis coenae, et non alius; sive: hunc sensum, hunc, inquam, sensum
tantum patiuntur ea verba, et non alium, cedo scripturam illam
et viceris. Quodsi eiusmodi scripturam nullam habes, ut certe nullam
habes, quid est, quaeso, quod tantopere nos a simplicibus ac certis
CHRISTI verbis abstrahere et in tuam opinionem pellicere anheles?
Ubi relicta verbi dei ac fidei nostrae fundamento petra, horrendis humanarum
opinionum undis tam diu iactemur ac fluctuemus incerti,
donec in blasphemiarum scopulos impingentes circa fidem CHRISTI
naufragium patiamur. An vero nobis obscurum esse putas, quis sit
spiritus ille nequam et impostor, qui hac in parte CHRISTI verbum
in dubium vocare tam anxie laboret, quod e diverso, quantum fidei
nostrae satis sit, confirmare nullo modo possit? Nimirum is, qui, cum
videret abominabile regnum suum a fidelibus verbi ministris obsessum,
tam acriter oppugnari ac propediem, Christo duce, expugnatum iri,
decreverat per seditiosos pseudoprophetas sub praetextu divini col[Bl. b]loquii
universum verbi ministerium una cum sacra scriptura
funditus evertere et in locum eius pestifera sua in angelum lucis transfigurati
mendacia [2. Cor. 11. 14] subrogare. Quod cum ei non successisset,
consilium aliud longe callidius memorabili prorsus astutia
--234--
commentus est, ac ita secum cogitavit: quandoquidem hac via vincere
non datur atque omnino verbi ministerium una cum scriptura manere
oportet, age fiat, sibi habeant, quod nisi vox et litera nihil est, dummodo,
quantumvis multi per illud vocentur, pauci tamen sint electi
[Matth. 20. 16]; quod cum quemque de se dubitare coget, ego interim
sacrosancta illa et efficatia fidei signa atque symbola, quibus uniuscuiusque
fides privatim ita obsignatur, confirmatur ac CHRISTO veraciter
initiatur, ut certus esse possit, ad eandem sese cum CHRISTO
haereditatem esse non modo vocatum, sed et incorporatum, baptismum
scilicet atque coenam dominicam, ita turbavero, ut neque quid
sint videre neque quomodo recte utantur cognoscere possint. Idque
efficiam non modo divisis, verum etiam mutuo sese impugnantibus copiis,
quarum alter exercitus baptismum revocet, alter autem corpus
et sanguinem CHRISTI neget. Ut, si omnino altera pars victa fuerit,
altera vel ob hoc fidem mereatur, quod victam oppugnarit. Decet enim
Satanae regnum in seipso esse divisum [Luc. 11. 18]. Ac novum quidem
illud dogma tuum tantopere a te adamatum non domi tuae apud
te esse natum, sed e schola seditiosorum pseudoprophetarum ad te fuisse
allatum manifestius [Bl. br] est, quam quod negari possit. Rumpantur
ut ilia Codro. Nos vero sensum CHRISTI tenemus et iuxta dictum
Pauli [2. Cor. 11. 14f.] consilium Sathanae non ignoramus. Cuius
exequendi infelix te organum arreptum esse dici non potest, quam
vehementer doleamus; sed omnino tenui admodum spe tui recuperandi:
quis enim te studio emendandi unquam aut allocutus fuit aut per literas
admonuit aut alioqui citra iniuriam a te dissensit, quem non hostiliter
impetieris, convitiis dilaceraveris ac omnibus contumeliis affectum dimiseris?
Ut plane iam vereri cogamur, te prorsus αὐτοκατάκριτον
(ut Pauli [Tit. 3. 11] verbo utar) esse factum. Quare non iniquo
ferre debes animo, si fraternae salutationis tesseram tantisper a te
abscondero, dum tu relicto, quo nunc ecclesiae pacem immaniter perturbas,
errore in viam redeas, ne errorem tuum, quem toto animo
detestor, ac insignem in CHRISTVM blasphemiam esse iudico, pro
--235--
veritate (quod alioqui iam mendax de me fama saepe affirmare tentavit)
agnoscere videar atque complecti. Quatenus tamen et inimicos
diligere iubeor [Matth. 5. 44] genusque salutationis non malorum
communionem, sed potius erroris admonitionem prae se tulerit, libenter
te saluto ac meliorem tibi mentem tuique synceram cognitionem ex
animo tibi precor. Cuius quidem salutationis si tu dignus fueris ipsaque
super te requieverit, non dubito, quin paulo post longe alius atque
adeo novus homo sis futurus, qui te peccasse sive, ut clarius
dicam, errasse magno quidem [Bl. b2] tuo dolore, maiore tamen omnium
ecclesiarum gaudio fatearis atque deplores, sed tamen ob hoc,
quemadmodum et divum Paulum misericordiam consequutum, quod
ignorans in incredulitate feceris, vicissim gaudeas ac glorieris. Quanquam
autem hoc aliquando futurum esse nondum plane desperarim,
propterea quod cum charitas omnia sperat [1. Cor. 13. 7], tum vero
ipsa caussae natura tam est plana et expedita, ut consentientibus in
ea piis ac bonis omnibus diutius in iis errorum tenebris, quas tu orbi
licet opacissimas offudisti, contineri non queat, tamen eius non admodum
magnam spem epistola illa tua proxima mihi praebuisti, quam
animo tam gladiatorio ad me nihil tale vel meritum vel expectantem
scripsisti, ut ingens pudor sit, tuorum mihi vana iactatione meorum
autem solicita infirmitate respondendi atque adeo tua confutandi iniectam
esse necessitatem. Quid enim, per deum immortalem, in illis
literis est non aut fictum impudenter aut minatum impotenter aut
iactatum inaniter gloriose? Quid, inquam, est, etiam si a vertice ad
calcem usque excusserimus, quod profectum ab homine modesto non
vultum eius suffundere pudore, a sapiente non animum exedere poenitentia
merito possit ac debeat, si paulo post exactius consideraverit?
Age vero, si lubet, mentem collige, ac dum tibi te in hac epistola tua
tanquam in speculo quodam ostendero, paulisper animadverte, si quo
modo tandem me detegente morbum tuum agnoscere salubremque medicinam
admit[Bl. bijr]tere queas, ne paulo post ea in te sumere arma
cogamur, quibus ecclesia CHRISTI in deploratos ac αὐτοκατακρίτους
[Tit. 3. 11] uti consuevit, quibus arreptis vereor te sero quidem, sed
tamen serio intellecturum, nos non tam argumentis destitutos quam
longanimitate sustentatos ab hoc genere belli hactenus abstinuisse, quo
impii tui extinguendi occasionem sperare potuissent.
Quam vehementer ἐκτραγῳδίζεις esse quosdam hodie tam perverse
doctos et religiosos, ut quicquid ab eis dissentiat, etiam si verissimum
--236--
sit, reiicere contumeliaque summa adficere non pudeat. Deinde quam
fortiter hanc generalem tuam propositionem in caussam eucharistiae
magno impetu irrupturam immittis, dum inquis: "quales hodie proh
dolor plurimi reperiuntur, dum pars carnem CHRISTI corpoream
(nam haec sunt portenta et monstra verborum tuorum) in coena
dominica edi adserimus, pars negamus". Tandem vero, quam figurato,
ne dicam venenato, aculeo id totum in me torques, quum an ex eorum
numero sim nec ne, non pronunciare, sed quasi meo ipsius iudicio vis
relinquere videri, quum tamen ad hoc de me probandum testem fallacissimum
adhibueris, rumorem, ex quo facile apparet, non tam accusandi
voluntatem tibi defuisse quam persuadendi facultatem. Atque
huius quidem calumniae tuae aciem tam pulchre, ut tibi videbatur,
tamque artificiose a te instructam non putavisti Osiandrum sustinere
posse, quin aut statim terga verteret, aut victus in novi tui dogmatis
[Bl. biij] verba iuraret. Mihi vero ex te iam quaerere libet, quinam sint
isti tam perverse docti, tam perverse religiosi? Egone? cum mei similibus?
qui id, quod CHRISTVS corpus et sanguinem suum esse dixit,
non ficte, non figurate, non imaginario, sed vere corpus eius, quod pro
nobis traditum est [Luc. 22. 19], et sanguinem eius, qui nobis et pro multis
in remissionem peccatorum effusus est [Matth. 26. 28], esse credimus,
docemus ac tuemur? An vero tu tuique complices, qui id non corpus pro
nobis traditum, non sanguinem pro nobis effusum (quod tamen CHRISTVS
verbis minime obscuris asseruit) sed corpus figuratum solum, sed
sanguinem imaginarium tantum esse finxistis et adhuc somniatis? An
vero utrique? Siquidem literae tuae palam et acerbe culpant utrosque.
Si utrique tam perverse docti ac religiosi sumus te iudice, ut
quod verissimum sit, utrobique reiiciamus, quis non mirabitur novo
ac prius inaudito miraculo authore te duas de eucharistia sententias
inter se omnino contrarias ac repugnantes esse non modo veras, verum
etiam verissimas? Si vero alteros quidem probas, alteros autem culpas,
ecquare non aut humaniter parcis tuis, si nos peccamus, aut sapienter
cedis nobis, si tui errant? Imo vero si nos tantum erramus
(in quo tu persuadendo vehementer sudas), quid necesse fuit huius
hypocriseos fucum affingere, quasi tibi utriusque partis nimium vincendi
studium ita displiceret, ut hoc bello dimisso adversus carnem ac
Satanam confligere malles, cum paulo post tamen [Bl. b3r] omnia
--237--
Lutheri te intra paucos dies ita confutaturum absurdissime mineris,
ut e tanto verborum exercitu ne miles quidem unus supersit? Itane
pacem laudas ac probas, ut interim tamen bellum acrius instituas?
Ideone nos ad pacem hortaris, ut, cum pacem esse putemus, repentino
mox interitu nos opprimas incautos? Siccine altera manu panem,
hoc est: pacem ostentare voluisti, ut altera lapide armatus bellum cum
occultius, tum etiam periculosius nobis inferre posses? Ego nihil adhuc
adversus te aedidi ac ne scripsi quidem, tantum inter concionandum
paucis indicavi, quare a quibusdam dissentirem. Tu vero, non
contentus hoc idem fecisse, superbis insuper ac erroneis libris orbem
replevisti, deinde plura te adhuc scripturum indicavisti, denique triennali
bello non modo Germaniam, verum etiam Gallias, Hispanias
ac Italiam in sententiam tuam te pertracturum animo concepisti.
Et tamen audes mecum expostulare, quasi melioribus obmissis hoc
tantum agam? Hoccine est festucam in fratris oculo videre, trabem
autem, quae est in oculo tuo, non animadvertere [Matth. 7. 3]? An
non tua ipsius iam conscientia tritum illud Christi verbum tibi succinit:
"Hypocrita, eiice prius trabem ex oculo tuo" [Matth. 7. 5]?
Cernis animi tui maliciam, cognosce nunc calumniatricis accusationis
tuae venenatam eloquentiam. In qua profecto, nisi plane fallar, nullus
te neque Cicero neque Demosthenes, quantumvis omnis eloquentiae
fontes, aequare potuissent, tam sunt orationis tuae non mo [Bl. b4] do
singula membra, verum etiam omnia pene verba lectissima ad nocendum,
cum interim tamen non admodum feliciter sis instructus ad
docendum.
Vidisti inter omnia, quibus haec mortalium vita continetur ac
ornatur, summi dei dona nihil esse praestantius eruditione, nihil sanctius
religione, quarum utramque si nobis ingenue concessisses, quamvis
id citra caussae dispendium facere potuisses, plerisque tamen, qui
cum sint indocti, non tam suo quam aliorum, quos maxime probant,
iudicio nituntur, maximam a te dissentiendi occasionem praebuisses.
Sin autem utramque ex aequo nobis ademisses, quum id impudenter
factum multi iudicassent, tum nos miserabiles quidem, id quod tibi
satis non erat, execrabiles autem, id quod maxime volebas, nequaquam
--239--
ut nihilominus in eucharistiae caussa simus te superiores, nihil tamen
adhuc in ista infelicissima tua ὀψιμαθία [!] video, quod nobis etiam qualibuscunque,
si de verae eruditionis laude tecum contendere libeat, vehementer
et magnopere sit reformidandum. Sed esto sane doctus, nihil
obsto, fruere interea, ut libet, hac falsa laude, donec tuam inscitiam
ac ruditatem mundo detegamus. Esto etiam, si ita videtur, religiosus,
donec quae monstra errorum sub hac hypocrisi alas, orbi perspicuum
reddamus. Ego interim amplificationis tuae gradus, per quos accusatio
tua calumniarum plena minaciter sese attollit, breviter percurram ac
pondus verborum tuorum, quod velut alterum Sisyphi saxum opprimendis
nobis robustissimis humeris extulisti, ita disiiciam ac levissimo
motu ad casum ita rursus impellam, ut te quoque una secum auferat
ac in confragosis alicubi scopulis discerptum vix semivivum relinquat.
Animadverti autem omnem [Bl. cr] amplificationis tuae vim in laudanda
tua opinione et in detestanda nostra contradictione tibi constitisse idque
gradibus certis ac mutuo sese fulcientibus, quorum cum quisque
in suo genere sit ita summus, ut nihil altius reperiatur, semper
tamen aliquid maius et atrocius excogitasti quod adderes. Nam cum
opinionem tuam (quae falsa sit an vera, tua ipsius etiam confessione
adhuc sub iudice lis est) verecunde vel tolerabilem, vel probabilem,
vel certe innocuam (quod nimium tamen fuisset) appellare potuisses,
maluisti eam non modo veram, id quod per se est summum, verum
etiam verissimam vocare, absurdo plane verbo, cum nullum verum sit
altero verius; quod cum tibi quoque nimium videretur arrogans, sic
putavisti contegendum, ut non tantum tuum dogma verissimum, sed et
multas alias verissimas veritates nos reiicere affirmares, ut vel sic tuum
illud dogma vanissimum potius quam verissimum (cum ne verum quidem
sit) in cumulo tamen multarum veritatum a nobis reiectarum alicubi
quasi veritas lateret et oculos hominum falleret ac praeteriret.
Deinde cum nos accusares, noluisti dicere, nos dogma tuum ignorare
aut assequi non posse, aut negligere aut impugnare, quorum unumquodque
satis ingens probrum fuisset, sed dixisti nos quod sit verissimum
reiicere; qua iniuria, siquidem in veritatem, ut tu ais, committeretur,
quae atrocior vel cogitari posset? Tu tamen admirabilis
ille orator invenisti aliquid, quod hoc quoque superaret [Bl. c2], cum
quod esset verissimum nos non modo reiicere, verum etiam contumelia
--238--
effecisses. Nunc vero excogitasti aliquid utroque peius utroque nocentius,
quum doctrinam et eruditionem nobis ita concedis, religionem
ita tribuis, ut omnia tamen perversa in nobis esse asserueris, non ob
aliam credo caussam, nisi ut quanto syncera eruditio praestantior veraque
religio est sanctior, tanto nos te authore perverse docti, perverse
religiosi, detestabiliores et execrabiliores omnibus esse videremur. Et
in hac quidem tua criminatione cum omnia, quae in homine vituperari
possunt, summatim comprehendantur nihilque gravius in quenquam dici
possit quam esse eum, quum perverse doctum tum etiam perverse religiosum,
quorum alterum facit, ut nihil recte intelligere possit, alterum
vero, ut [Bl. b4r] nihil neque bene neque iuste facere velit, tamen ita
sunt a te prooemii loco decantata, ut facile appareat quae sequuntur
graviora te velle videri. Ea est tua non modo in accusandis nobis
audacia, verum etiam in amplificandis criminibus astutia. Quis autem
summam tuam impudentiam satis hic, non dico reprehendendo persequi,
sed vel tacitus apud sese aestimando et admirando consequi queat?
Cum primum ipsius controversiae natura, deinde etiam totius orbis
iudicio tu ipse sis reus, et ita sis reus, ut paulo post detectis elenchis
tuis sophisticis, quibus indocto et imperito lectori tenebras offundis,
omnibus Christi ecclesiis, nisi resipiscas, sacer ac intestabilis ubique
sis futurus, tamen, ne ullam emendationis tuae spem cuiquam relinquas,
ultro nos accusas et eiusmodi criminum reos agere contendis,
quae possunt in te tuosque verissime retorqueri. Imo vero quid ego
stultus hoc conqueror nos iniuste a te accusari, quanquam est improbissimum,
cum, quod multo est indignius, etiam iudicis personam arripias
et non solum in caussa eucharistiae pro te contra nos sententiam
feras, quod tamen aliqua ratione dissimulari potuit, sed in universum
de eruditione nostra, de moribus, de conscientia, denique etiam de
religione, quod est omnium summum, iniquissime pronuncies, idque
contra edictum Christi dicentis: "Nolite iudicare, ne et ipsi iudicemini
[Matth. 7. 1]?" Quis autem ingenue ac vere Christianus hominem
haereticum de aliorum doctrina, moribus, religione ita iudican [Bl. c] tem
ferat, ut doctrinam reprobet, mores culpet, religionem perversam exprobret,
cum ipse interim nihil aliud agat quam quod falsa doceat, mores
corrumpat, religioni perniciosum bellum inferat? Quare, mi Hulderiche,
magno et infracto animo tuum de nostra religione iudicium,
verane sit an perversa, repudiamus; qui quidem CHRISTVM, iustum
iudicem [2. Tim. 4. 8], a quo et tu ipse es iudicandus, paulo post affuturum
certissima fiducia expectamus. Quod vero ad eruditionem attinet,
quanquam fieri posse fatemur, ut ea nos ita praecedas ac antecellas,
--240--
summa afficere clamares. Tandem, cum nihil reliquum nobis superesset
quam ut aliquam dissensionis caussam, si non iustam, at saltem
probabilem afferremus, quae si non prorsus a peccato nos vidicaret,
at saltem peccatum aliquatenus extenuaret, ne hic quidem respirare nos
sinis, sed occrris infestus ac urges nos reiicere quicquid a nobis dissentiat,
hoc est: nullam aliam esse nobis cuiuscunque dogmatis reiiciendi
caussam, quam quia dissentiat a nobis. Quis non exhorrescat, qui
videat hunc Goliam [1. Sam. 17. 4ff.], tanto armorum pondere ac strepitu
ecclesiis Christi et agminibus dei vivi tam superbe illudentem?
Sed heus tu, quid tandem ais, bone vir? qua fronte, qua audacia,
vel quo potius furore tu id ecclesiis Christi credendum obtrudere
praesumis, quasi sit verissimum, quod, non dico iam: non est verum
(nam id in alia pugna tibi extorquebo) sed quod ne tu quidem, eius
propugnator acerrimus, adhuc verum esse credis? quid est? quid turbaris?
quid tecum mussitas? Bona verba, inquis, ego ne non crederem,
quod tantopere defendo? Ita est, ut dicis, ita est, inquam, ne tu
quidem adhuc verum esse credis, quod tam anxie defendis. Nega vero,
si audes, convincam, si negaris, et convincam non modo divino, verum
etiam tuo ipsius testimonio, quorum hoc contra te, illud vero contra
quencunque pro quocunque non potest non esse gravissimum ac certissimum.
Age vero, experia[Bl. c2r]mur, quamvis hoc non admodum
te velle opinor, interest tamen aliorum, quos seduxisti, ut tandem
videant, quem ducem, quam levem quamque temerarium sequantur.
Sed hoc primum ex te quaero, nihilne interesse putas inter fidem et
opinionem? hoc est: inter credere et opinari? Permultum, inquis. Et
recte sane. Est enim opinio, cuius caussa aliqua et probabilis et rationi
nostrae consentiens afferri potest. "Fides autem, ut divus Paulus
inquit [Röm. 10. 17f.], est ex auditu, auditus autem per verbum
Christi. Quomodo vero credent ei, quem non audierunt? quomodo
autem audient absque praedicante? quomodo vero praedicabunt, nisi
mittantur?" Ergo nemo quidquam credere poterit, nisi id ex praedicante
quopiam audierit, qui ita a deo missus sit, ut auditor certus
esse possit, certissimum se dei verbum ex eo audire; quorum si quippiam
desit, non iam auditor credere, sed opinari tantum poterit, imo
nonnunquam prorsus dubitare cogetur. Quare, o audacissime Hulderiche,
si tu certum aliquod dei verbum e certo aliquo dei nuncio a deo
misso pro te habes, quod te doceat, verba coenae non modo esse
aliter quam significent intelligenda, verumetiam quod te doceat, quomodo
tandem necessario sint intelligenda, ut, quisquis iam aliter intellexerit,
certissima fiducia erroris et impietatis argui possit, proferto
--241--
hoc dei verbum et nobis impertitor, ut credamus tandem, quod
persuadere tam anxie iamdudum conaris, et sustuleris omne dissidium.
Si vero eiusmodi ver[Bl. c3]bum nullum habes, ut certe nullum habes,
ideoque iam non credis, sed vel prorsus diffidis vel certe (ut res quam
optime habeat) frigida tantum opinione temetipsum ludis, desine,
quaeso, tantam super fallaci opinione tragoediam excitare, desine nobis,
qui te non sequimur, irasci. Te autem eiusmodi verbum dei nullum
habere, res ipsa clamat, conscientia tua prodit et os tuum impudentissimum
apertissime confitetur. Nam qui fieri posset (ut de re ipsa
primum dicam) in tam acri contentione, ubi utrobique summis viribus
ad vincendum incumbitur, si vos ullo eiusmodi divino testimonio fulti
essetis, ut non si minus a te, certe ab aliquo alio viro bono et pacis
amante iamdudum in medium allatum fuisset, quo tandem quasi tuba
quadam salutari in hoc infestissimo bello pro classico receptui nobis
cecinisset? Conscientiam vero tuam patere non sentis?, dum eius testimonio
gravissimo convictus, damnatus, excruciatus hos gemitus in praefatione
ad Lutherum nobis edis: "Semper (inquiens) me terruit
eventus sic cogitantem, quid si hanc lucem prodere nondum statuit?
quid ex hoc certamine dissidium oriatur, non amica collatio?" Quid
hic tandem monstri audimus, optime Hulderiche? Tune dogma
tuum verissimum esse sentis, et tamen an proferendum sit, dubitare
potes? An non legisti dictum illud salvatoris nostri: "Nunquid lucerna
accenditur, ut subter modium ponatur aut subter lectum? Nonne potius
super candelabrum, ut lu[Bl. c3r]ceat omnibus, qui sunt in domo
[Matth. 5. 15]?" Certe legisti. Si igitur dogma tuum veritatis lux est,
in corde tuo accensa, dubitare non potes, quin sit non abscondenda,
sed prodenda. Nunc autem dubitas, an sit prodenda, ergo necessario
et hoc dubitas, an sit lux et veritas. Utrunque enim cum altero ita
est natura coniunctum, ut separari nullo modo possint, non magis quam
spirare et vivere. Quicquid horum affirmaris, alterum quoque affirmasti;
quicquid negaris, alterum quoque negasti. Nam quemadmodum
nemo lucem odit ac fugit, nisi cuius opera sunt mala [Joh. 3. 19f.],
ita nemo timet ac dubitat, an dogma suum sit prodendum, nisi cuius
dogma est error et mendacium. Quid autem, quod non solum dubitas,
an sit prodendum, verumetiam hoc dubitas, an deus adhuc
statuerit, sitne aliquando prodendum necne? Cuius tandem est
vertiginis ac prodigiosae caecitatis? Sic enim inquis: "Quid si hanc
--242--
lucem prodere nondum statuit?" Audis hic? "Nondum statut?" Eiusdem
item amentiae est, quod statim sequitur: "Quid si ex hoc certamine
dissidium oriatur, non amica collatio?" Tune hoc timeres? Si caussae
tuae ex animo confideres? An non legisti dominum per Esaiam
prophetam dicentem [Jes. 55. 11]: "Verbum meum non revertetur ad
me vacuum, sed faciet quaecunque volui et prosperabitur in his, ad
quae illud emisi?" Certe ne hoc quidem ignorare potuisti. Ergo si
dogma tuum est verbum dei, non proferetur sine fructu, sed efficiet
omnino id, cuius caussa a deo est emissum. Sin autem du[Bl. c4]bitas,
an sit fructum allaturum, imo et times, ne dissidium quoque pariat,
eadem certe opera dubitas, an sit verbum dei et times esse ludibrium
Satanae. Nihil enim eorum, quae tu times, cadit in verbum dei, nihil
rursus eorum non facere solet mendacium diaboli. Quare ex his duobus
versibus satis apparet, quam trepida, quam afflicta, quamque
saucia sit conscientia tua, utcunque te foris, quasi de tua sententia
sis certus ac securus, affectata μεγαλοῤῥημοσύνῃ ostentes. Sed iamdudum
me ipse reprehendo, qui laboriosa argumentatione ea in lucem
proferre contendo, quae ipse non negas, sed palam et aperte confiteris.
Quoties enim ex te iam audivimus, nihil referre, quo pacto tropum
aperias, modo tropum in coenae verbis inesse agnoscas? Imo quoties
gloriaris etiam, cum diversis modis verba coenae et intelligatis et
interpretemini, nihil tamen inter vos oriri dissidii? Quod quale sit, per
deum immortalem quis non videt? Tune, si e verbo dei doctus ac
certus esses, particulam "est" nihil aliud in verbis coenae valere quam
"significat", tune (inquam) pati posses quemquam aliter interpretari?
et a verbo dei, quod te docuisset, recedere? Imo eidem contradicere?
Tune hoc paterere? Tune nihil etiam referre diceres? Tune hoc
cuiquam persuadeas? Quibuscum tandem hominibus vivere te putas?
Aut quibus haec tam insana scribis? Potest quidem una eademque
sententia diversis modis, figuris et tropis non inepte pronunciari, sed
non debet unus idemque sermo in diver[Bl. c4r]sas sententias dilacerari.
Nam quemadmodum unius corporis non potest esse nisi anima una et
vita una, ita unius etiam sermonis, quantum ad dicentis intentionem
attinet, non potest esse nisi una, atque adeo unicissima sententia;
quam si non assequeris, quicquid praeterea fingis, quantumvis tibi
simile veri esse videatur, error tamen est et mendacium. Non enim
quaerimus, quid possit, sed quid oporteat intelligi.
Ergo, cum CHRISTVS dixerit [Luc. 22. 19]: "Hoc est corpus
meum, quod pro vobis datur", non utique fieri potest, si Christi animum
spectes, ut huius orationis plures sint sententiae, sed unica tantum,
--243--
a qua si aberres vel tantillum, ferendus non es, sed reprehendendus,
et si pertinaciter inhaereas, ut haereticus relinquendus.
Nunc autem videamus, quomodo varietis: Carolstadius sic
intelligit: "Corpus meum est hoc, quod pro vobis datur". Tu sic: "Hoc
significat corpus meum" etc. Oecolampadius sic: "Hoc est figura
corporis mei". Alius, quem et tu inter tuos agnoscis, sic: "Hoc, quod
comeditis, id est, fit corpus vestrum, quod propter fidem vestram est
iam corpus meum". Alius, qui et me impudentissime, quasi in
vestram haeresim concessissem, traduxit, sic: "Hoc, id est tale quiddam,
est corpus meum vestris animabus, quale panis iste est vestris corporibus".
Alius, cuius nomen non teneo, sic: "Hoc, id est panis in
genere, est corpus meum; constat enim, crevit et augmentatum est
ex pane, sicut de homine dicitur: "Terra es et in terram reverteris
[1. Mos. 3. 19]". Reliqua nuga[Bl. d]menta, quamvis plura, quia sunt his
multo vaniora, etiam referre pudet. In tanta tamen varietate non
potest plus uno esse verum et menti salvatoris nostri consonum.
Caetera omnia sunt falsa, erronea et a sensu verborum Christi aliena;
quae autem falsa sunt et erronea, non sunt ex deo; nam deus veritas
est. Sed sunt procul dubio ex diabolo; is enim mendax est et
pater eius [Joh. 8. 44]. Quid ergo? Nihilne refert, quomodo tropum
--244--
aperias? Nihil refert, an verbum dei, an vero mendacium diaboli in
ecclesia doceas? Si tua sententia est vera, quin tu reliquas intrepide
reprehendis et confutas, et non etiam gloriaris nihil inter vos esse
dissidii? Falsas enim necessario esse oportet reliquas omnes, si tua
est vera. Sin autem alia quaedam est vera, quin tu a sententia tua
falsa discedis et veram potius defendis? Unde vero tu scire posses,
quaenam sententia sit vera, cum testimonium verbi dei nullum habeas?
Videbas igitur neminem vestrum neque suam defendere neque aliorum
sententiam legitime confutare posse, cum utrobique ex aequo verbo
dei essetis destituti; quare tibi erupit impium illud: "Nihil refert". In
quo tamen quemadmodum Caiaphas [Joh. 11. 51] prophetasti. Nam
re vera, ut et ego tibi aliquando (quemadmodum Johannes Caiaphae)
assentiar, nihil refert omnino, quocunque tandem τρόπῳ verba
Christi ἀνατρέψῃς ac depravando torqueas, posteaquam semel a recta
intelligentia decidisti; quicquid enim postea fingis, mortiferum esse necesse
est. Quod cum ita sit, mi Hulderiche, quis non vide[Bl. dr]at,
imo non et manu teneat teipsum, te, inquam, ipsum nondum credere,
quod tam arroganter quasi verissimum doces esse credendum, sed
frigida tantum opinione (si modo non et omnino diffidis ac tibi addictos
sciens ac prudens fallis) quasi iucundo quodam somnio delusum
vacillare. Nam fidem non esse, nisi ubi sit verbum dei [Eph. 2. 8], testimonio
spiritus sancti evicimus. Te vero tui dogmatis testimonium
scripturae nullum habere, cum re ipsa, tum vero etiam tua confessione
liquido comprobavimus. Quare quae tandem est impudentia vel amentia
potius calumniis plus quam sycophanticis, clamoribus plus quam
tragicis nos accusare atque exagitare, quasi simus tam perverse docti
ac religiosi, ut etiam quod verissimum sit reiiciamus ac contumelia
summa afficiamus, cum ne tu quidem adhuc verum esse credas, quod
reiectum nobis tam immaniter opprobras. Si verissimum est quod
doces, ecquare tu ipse non credis? Si vero credis, quod tamen sine
verbo dei non potes, ecquare non verbum dei, ancoram fidei tuae, in
lucem aliquando profers? Videsne tandem densissimas illas nubes,
tonitrua atque fulmina τῆς σῆς δεινότητός τε καὶ αὐξήσεως discusso
uno tantum verbulo evanuisse, et si quid grandinis habuere, in tuum
ipsius caput exonerasse? Quodsi iam cuipiam te imitando dicere
liberet: sunt quidam hodie tam perverse docti ac religiosi, Hulderiche
observande, ut quicquid novitatis gratia gloriam eorum illustraturum
ac alienam obscuraturum esse videatur [Bl. d2], etiam si falsissimum
sit, asserere ac pertinacia summa defendere non pudeat. Quales
proh dolor hac tempestate plurimi reperiuntur, dum pars corpus
--245--
Christi esse hoc, quod pro nobis datur, pars hoc significare corpus
Christi, pars hoc fuisse corpus Christi, pars hoc futurum esse corpus
Christi, pars vero, tale quiddam esse corpus Christi asserimus;
nec tamen aliquid eorum serio credimus. Ecquid putas? Uter tandem
aptius, prudentius ac verius diceret? Uter etiam facilius persuasurus
esset? Porro si propter tuum dogma duntaxat a nobis reiectum nos
accusasses, mihi iam quod ad tua convitia pertinebat prorsus tecum
debellatum fuisset. Quando vero tu hoc contentus non fuisti, sed in
universum quicquid a nobis dissentiat nos reiicere contumeliaque summa
adficere non pudere, impudentissime mentiri voluisti, cogor et hoc
immane convitium, quod tu Satanico furore agitatus in nos evomuisti,
diluere, quantumque superbiae, irae, invidiae, virulentiae ac venenatae
maledicentiae sub his verbis lateat, aperire, ne, si dissimulem, aut tu,
quod cum summo dedecore falso iactas, nobis modestior esse videaris,
aut nos, quod abominamur, vel te ipso desperatiores esse iudicemur.
Principio neminem arbitror tam indoctum tamque contentiosum, qui
negare audeat, hoc nos proprie sentire, quod sensibus exterioribus vel
interioribus utcunque percipiamus, quamvis et ad ea, quae quibusvis
humanae sapientiae viribus assequimur, nonnunquam transferatur.
Sentimus [Bl. d2r] autem de rebus omnibus variis omnino modis. Nam
ut multis obmissis capita tantum ac quosdam quasi fontes attingam,
aut aliquid esse vel non esse aut aliquid expetendum fugiendumve
esse sentimus. Prioris generis sunt, ut: esse deum, non esse purgatorium,
item: iusticiam esse fidem, hypocrisim esse pestilens vitium,
cui quasi a latere adhaeret, quae causa id quod est effecerit, ut:
gratia nos salvari, non operibus. Posterioris autem generis sunt ut:
peccata esse fugienda, regnum dei esse quaerendum; cui item annectitur,
in quem finem id quod est expetendum ordinari debeat, ut: dum
ideo iubemur benefacere, ut glorificetur pater noster in coelis [Matth.
5. 16]. Dissentit autem a nobis, quicquid de uno quatuor horum fontium
(ut caetera taceam) aliud sentit atque nos sentimus. Porro si nos
sumus tam perverse docti et religiosi, ut quicquid a nobis dissentiat,
reiiciamus ac contumelia summa adficiamus, fieri certe non potest, quin
non modo universam sacram scripturam, verum etiam omnem prorsus
religionem reiiciamus ac contumelia summa afficiamus. Nam nihil est
omnino in sacris literis nobis aut praescriptum, ut faciamus, aut proditum,
ut credamus, quod non dissentiat a nobis. Animalis enim homo
non percipit ea, quae sunt spiritus dei [1. Cor. 2. 14]. Quod si ne
percipere quidem potest, cum proponuntur, quomodo tandem eadem
sentiret, antea quam proferrentur? Imo quid necesse fuerat ista
coelitus proferri [Joh. 3. 13], si homo suo ipsius sensu ea percipere et
sic sentire potuisset? Dissen[Bl. d3]tit igitur a nobis, hoc est: ab hominibus,
--246--
quicquid est fidei ac pietatis. Dicit enim scriptura [Ps.
14. 1] esse deum; "impius dicit in corde suo, id est: sentit, non
esse deum". Rursum dicit scriptura [Röm. 3. 24] gratia nos salvari,
non operibus. Caro sentit operibus salutem deberi. Item scriptura
docet [Matth. 16. 24] crucem ferendam, caro sentit fugiendam. Rursum
scriptura docet, omnia in gloriam dei patris referenda [1. Cor. 10. 31].
Caro suam quaerit gloriam gaudetque dicere: "Gratias ago tibi, domine,
quod non sum sicut caeteri homines [Luc. 18. 11]". Sed quid
pergo ista enumerare, cum sint infinita, et universa, ut dixi, sacra
scriptura una cum tota religione dissentiat a sensu nostro. Quare
quicquid eiusmodi vel recepimus vel credidimus, non ideo credidimus
ac recepimus, quod idem antea senserimus, sed quod potentia verbi
dei, quae est armatura spiritus, captivas duxerit omnes cogitationes
nostras ad obediendum Christo in fide [2. Cor. 10. 5], quantumvis id
quod vel recipiendum vel credendum nobis a deo propositum est, a
nobis ac ratione nostra dissentiat. Neque vero mirum videri cuiquam
debet nos contra sensum nostrum verbum dei recipere ac eidem credere,
cum Abrahamus ille, pater omnium credentium, contra spem
in spe crediderit fore se patrem multarum gentium [Röm. 4. 18]. Imo
vero quae tandem gens aut quae natio fuit unquam tam barbara, tam
inculta, tam irreligiosa, tamque impia, quae usque adeo sibi placuerit,
in semet confisa sit, veritatem neglexerit, pietatem contempserit, ut
non multa, quae ad religionem pertinerent, contra sen[Bl. d3r]sum suum
sibi persuaderi permiserit, libens receperit ac posteris suis quasi per
manus tradiderit?, hoc deferens atque tribuens si non ipsi veritati, a
qua plerique aberrarunt, certe maiorum suorum authoritati, cui sensum
suum libenter submiserunt? Nunc igitur vide et etiam atque
etiam considera, quam longe lateque te ira reiecti tui dogmatis a vero
abripuerit, quam te invidia depravaverit, denique quanta virulentia
maledicendi te libido infecerit, cum tantum tam horrendum tamque
immane convitium in nos evomueris: quicquid a nobis dissentiat, nos
reiicere contumeliaque summa adficere non pudere? Quod nonmodo
non haeret in nobis, quos ne tu quidem prorsus contemnere audes,
verum etiam quod in gentes quantumvis barbaras, quantumvis impias,
quantumvis ab omni veritate alienas iaculatum fidem non meretur, sed
statim uniuscuiusque vel communis sensus iudicio refellitur ac confutatur.
Quid est enim, per deum immortalem, quod audacius, mendacius,
virulentius dici potuit quam nos reiicere quicquid a nobis
dissentiat idque contumelia etiam summa afficere non pudere? Nihilne
huc usque credidimus? docuimus? defendimus?, quod a sensu
--247--
nostro dissentiret? Nunquamne sensum nostrum in obsequium Christi
captivavimus [2. Cor. 10. 5]? Ecquare ergo periclitamur? Quare persequutionem
patimur? Quare mortificamur tota die [Röm. 8. 36]? Si
nihil aliud, certe hoc tuum dogma reiectum admonere te potuit, nihil
te impudentius blatteraturum, quam nos reiicere quicquid a no[Bl. d4]bis
dissentiat. Nam quaeso te, quid tandem putas nos de eucharistia sensuros,
si sensui nostro et non potius dei verbo iudicium omne commiserimus?
Nimirum id quod tu, qui praeter et contra verbum dei tantum
e sensu capitis tui profers, hoc significare corpus Christi, quemadmodum
statua Coclitis Horatium Coclitem significat, nullo alio
argumento quam quia alicubi "est" accipiatur pro "significat", quod vero
hic ita accipi oporteat. Quamvis hoc unice flagitemus, urgeamus ac
prope convitiis extorquere conemur, tu tamen interim οὐδὲ γρύ profers,
contentus demonstrasse alicubi "est" tibi pro "significat" accipiendum
videri, quasi vero deinde sequatur et in verbis coenae sic accipi oportere.
Quodsi ratiocinatio tua valet, ego quoque sic ea utar, ut dicam:
in principio creavit deus, id est: diabolus, coelum et terram [1. Mos.
1. 1]. Si rationem quaeras, respondebo: Paulus alicubi [Eph. 2. 2]
diabolum vocat deum huius seculi; ergo et hoc loco deus significat
diabolum. Si vero ea loca scripturae obiicere pergas, quae dicant summum
deum, non diabolum fecisse coelum et terram, ego dicam facere
illic idem significare quod faciendum alteri vel committere vel permittere,
idque rursum probabo similibus copiosissimis, quae me certe non
destituent. Sed tu interim me recte furere diceres, si sic insanirem;
non enim quid alicubi possit, sed quid hoc loco et significari et intelligi
oporteat, probandum est. Quod quia tu nec praestas nec praestare
potes, Christo potius credimus, qui dixit [Matth. 26. 26 u. Parallelen]
hoc esse, non si[Bl. d4r]gnificare corpus suum. Non ergo sequimur
sensum nostrum, ut quod verissimum sit reiiciamus, sed sequimur
verissimum verbum dei, ut sensum nostrum captivemus [2. Cor. 10. 5]
ac tropum tuum nec probatum nec probabilem reiiciamus. Quod cum
--248--
sit ipsissima caussa, propter quam a te tam pessime audiamus, quis iam
ferat hanc mendacem et furiosam hyperbolen, non dico in magno theologo,
non dico in bono viro, non dico in homine docto, sed quod magis
confundere te debet, in levissimo nebulone? Qui quidem adhuc vel micam
habeat humanae rationis, ut cavilletur nos reiicere ac contumelia
summa adficere, quicquid a nobis dissentiat, etiamsi verissimum sit?
Praesertim cum controversia longe diversum clamet et hoc convicium
ne in impiissimis quidem gentibus locum habeat? Sed forte excusabis et
dices te non de sensu nostro carnali, sed de sensu, quem e scripturis
sacris hauserimus, loquutum fuisse et quicquid ab hoc dissentiat nos
reiicere solere. Ego vero, si hoc ausus fueris, vicissim te interrogabo,
quae Furiae, quae Erynnides, imo quae ira dei te tam praecipitem
agat, ut inter crimina et convitia nobis obiicere et exprobrare audeas,
quod ea reiiciamus, quae dissentiunt eatenus a nobis, quatenus nos
secundum verbum dei sentimus? Quae enim sic dissentiunt a nobis,
dissentiunt etiam a verbo dei; an non reiiceremus igitur? Aut iis
reiectis sumus perverse docti? et perverse religiosi? Sed hac excusatione
uti tamen non potes, quod dixeris: etiamsi verissimum
[Bl. e] sit; non enim potest esse verissimum ac ne verum quidem, quod
dissentit a sensu secundum verbum dei sentientium. Ecce autem,
dum haec tua convitia tota mente repetens excutio, pene me latuerat
ac praeterierat id quod est in hac tua criminatione summum, nempe
peccatum in spiritum sanctum, cuius tu nos, suppresso tantum peccati
nomine, luculentissime quidem, sed tamen immerito accusas. Sive
enim peccatum in spiritum sanctum est ipsa infidelitas, tu nos quod
sit verissimum non modo non credere, verum etiam reiicere, calumniaris;
sive est blasphemia vel contumelia in spiritum sanctum, tu nos
veritatem non modo contumelia, verum etiam contumelia summa afficere
criminaris. Et committitur haud dubie in spiritum veritatis, quicquid
in ipsam veritatem committitur. Porro quid aliud quam contumelia
afficiebant spiritum sanctum, qui dicebant de CHRISTO: "In
Beelzebub, principe daemoniorum, eiicit daemonia" [Matth. 12. 24]?
Cum autem peccatum in spiritum sanctum non modo sit omnium peccatorum,
criminum ac scelerum extremum atque summum, sed et nullam
omnino mereatur veniam, neque hic neque in futuro seculo
[Matth. 12. 31 f.], sitque peccatum ad mortem [1. Joh. 5. 16], pro
quo ne rogare quidem debemus, non possum non vehementer mirari,
unde tibi tantum suppetat audaciae, ut eos, quos ne leviculi quidem
alicuius criminis reos peragere possis, tamen eius peccati insimules, in
quod si quis semel inciderit, ita iudicatus, damnatus, mortuus, desperatus
--249--
ac deploratus iaceat, ut neque poeniten[Bl. er]do regredi, neque
peccando longius progredi valeat, sed miser et infelix in extremo
malorum haereat ac contabescat? Quid hic dicam, Hulderiche, quid
querar, quid exclamem? Cum omnem ingenii mei vim audacia virulentae
tuae maledicentiae superaverit? Quid tu non fingeres, quid non
concinnares, quid non evomeres in absentes? Si hos convitiorum colaphos
epistolis tuis in faciem nobis infringere audes? Sed ut nihil querar,
hoc tamen ex te quaeram, quis tibi permisit alienum servum, qui
domino suo stat aut cadit [Röm. 14. 4], iudicare, et ita iudicare, ut
gravius accusari non possit, praesertim cum tibi omne iudicium ita sit
interdictum, ut neminem iudicare debeas, nisi velis ipse quoque saeverissime
iudicari [Matth. 7. 1]? Deinde, si tibi aliquando criminationum
ac convitiorum tuorum ratio reddenda fuerit, quibus testibus haec,
quorum nos accusas, docebis? Quibus argumentis deprehensa probabis?
Quibus coniecturis saltem verisimilibus uteris? Nam si quemadmodum
in virtutibus, ita etiam in sceleribus non pervenitur ad summum,
nisi emensis et peragratis mediis, quibus tu gradibus nos in hoc
desperationis barathrum, quod est peccatum seu contumelia in spiritum
sanctum, descendisse ostendes? Quibus vitiis sumus educati? Quibus
peccatis imbuti? Quibus sceleribus assueti? Quae periuria, quae veneficia,
quae sacrilegia, quae parricidia produces? Aut quas caussas finges
saltem, quae nos faciant verbo veritatis infensos? Quae spes? Quod
lucrum? Quae securitas? Quod emo[Bl. e2]lumentum nobis accedit reiecta
et profligata veritate? Imo quid est in omni vita, moribus, eruditione
tua tuorumque omnium, quo si contendas, ut nihil magnum dicam,
tibi cedere cogamur? Tametsi novos errores et impia dogmata fere
semper comitetur speciosa hypocrisis. Quid autem turpius, quid execrabilius?
Quid denique etiam publica animadversione dignius? Quam si
is, qui cupiat vir bonus vel videri, proximum suum non cuiusvis criminis,
sed eiusmodi sceleris accuset, quo nullum sit atrocius aut immanius,
quodque unum reliqua omnia in se complectatur, et cum id uno tantum
verbo negatum fuerit, ille non habeat quod amplius dicat, non
testimonium, non argumentum, non coniecturam, non suspicionem? An
vidisti tandem, si nobis serio tecum pugnare libitum fieret, te subsistere
non posse? Itaque, ut pugnare ne possemus quidem hisce convitiis cavere
voluisti? Quis enim nos posthac audire volet, ut discat aut saltem,
ut meliora doceat, aut quis oratione apud deum nos iuvare dignabitur,
ut vincamus, aut saltem, ut, si erremus, cedamus, si tu persuaseris,
veritatem nos non docere, sed reiicere, non recipere, sed contumelia
--250--
summa afficere et ita in spiritum sanctum peccare, ut nec homines
pro nobis orare, nec deus veniam nobis largiri debeat? Certe si fiduciam
tuam in legitimis armis, non in occultis fraudibus haberes, non
reiectum dogma tuum verissimum nobis exprobrasses, id quod est principii
petitio, vitiosum sane ac doctis omni[Bl. e' 2 'r]bus exosum disputandi
genus, sed potius dogma tuum esse verissimum probare tentasses,
id quod nunquam ne conari quidem adhuc visus es. Nam ut donem
tibi (non quia ita sit, sed quia tibi homini ineptissimo paulisper illudere
libet) in verbis coenae esse tropum aliquem, num ideo is erit,
quem tu somnias? Non per Christum, non magis quam, si quis evicerit,
te non esse Osiandrum deinde inferre conaretur, te ergo necessario
esse Eccium. Fieri enim posset, ut etiam si nos erraremus,
tu tamen veritatem non assequerere. Quare duabus quaestionibus propositis
una scilicet, an sit tropus in verbis coenae, altera, quis tandem
sit tropus, in priore quidem satis anxie (nondum dico, quam frustra
quamque inaniter) sudasti; in posteriore vero, quae propria erat tui
laboris, adeo nihil adhuc tentasti, ut ne agnoscere quidem eam velle
videaris. Quid enim habent omnes libelli tui, quo tuum tropum probes,
praeter dissimillima quaedam similia, quae adeo nihil probant, ut ipsa
quoque probatione multo maxime indigeant? Et ut maxime constaret,
illic "est" accipi pro "significat", adeo tamen non sequeretur, in coena
quoque ita accipi oportere, ut magis contra te faciant. Nam si tu
propter unum et alterum locum verisimile putas in coena quoque
"est" pro "significat" accipiendum, quare non multo magis nos propter
multa milia "est" acciperemus in nativa significatione? Taceo, quod
argumentum a simili in eiusmodi causis, etiam si in alterutram partem
tantum haberi possit, nihil probet [Bl. e3] omnino. Nec mihi persuadeo
te tam esse indoctum (quanquam multis locis ad tuam socordiam
obstupuerim), ut hoc non sentias; sed multo magis quia occulte sentias
ideoque et caussae diffidas, ad convitia te divertere suspicor, quae
cum sint tam exquisita, tam elaborata, tam venenata tamque a veritate
abhorrentia, ut saepe dubitarim, an ipse intelligeres, vix tandem
sensi, sed tamen sensi astutiore et callidiore hoste rem geri quam
homine, nempe spiritu, qui te agit et impellit eaque tibi suggerit, non
quae tibi, sed quae sibi ad propositum suum accommoda videntur.
Quis autem sit spiritus ille tuus, neque latere nos potest, cum tam
manifeste se prodat, neque non dicere audemus, cum deus, ut spiritus
probemus, non modo permiserit, verum etiam iusserit [1. Joh. 4. 1]. An
vero (si ex fructibus arbor est cognoscenda [Matth. 7. 16]), dubitari
posse arbitraris hanc epistolam διαβόλου παροξύνοντος καὶ παροτρύνοντος
--251--
esse scriptam a te, quae quidem ab initio usque ad finem nihil
aliud agit, quam quod nos mendacissime διαβάλλει? Aut poterit alio
quam patre mendacii [Joh. 8. 44] nata haec epistola videri, quae tam
impudenter ementitis convitiis nos onerat, ut non modo in nobis non
haereant, verumetiam in rerum naturam nullo modo cadant? Aut si
corda hominum novisse [Ps. 44. 22] est solius dei, hic autem adeo secure
de nobis iudicat ac pronunciat, quasi omnes latebras cordium ac
conscientiarum nostrarum perspectas haberet, cum longe tamen fallatur,
an alius esse poterit quam qui sacrilega praesumptione inflatus aliquando
dixit: ascen [Bl. e' 3 'r] dam in coelum et ero similis altissimo [Jes. 14. 13]?
Esto enim, sit humanae industriae, pronunciare de aliorum eruditione,
sit Christianae libertatis, iudicare de aliorum dogmatibus, id quod
cum libere facimus, tum etiam ingenue caeteris permittimus. Quid
autem, iudicare in universum de nostra religione, esse nos perverse
religiosos, de fide nostra reiicere nos quicquid a nobis dissentiat,
etiamsi verissimum sit, insuper et contumelia summa afficere non pudere,
hoc est: peccare in spiritum sanctum, desperatos ac desperandos
esse, demum etiam iudicare de latebris conscientiarum nostrarum,
scilicet caussam huius, quam nobis affingis abominationis, non aliam,
quam quia veritas dissentiat a nobis, audacter fingere, nonne id est
ultra crepidam humanae infirmitatis in iudicia dei prorumpere? In quo
quam vehementer fallatur ac fallat, non gravabor paucis aperire.
Principio, quia scimus quicquid ex fide non est, esse peccatum [Röm.
14. 23], nihil nec recipimus nec profitemur, quod verbi dei testimonio
non ita est munitum, ut conscientiae nostrae summa fiducia ei sese
committere ac veritatem, hoc est: verbum dei esse certissime scire possint,
alioqui certe peccaremus et non fideles, sed perfidi potius essemus.
Deinde, ut maxime in praesens conscientiae nostrae non titubent,
cum tamen intelligamus nobis non esse luctam adversus carnem et sanguinem
[Eph. 6. 12], sed adversus principatus, adversus potestates, adversus
mundi dominos, rectores tenebrarum seculi huius, adver-[Bl. e4]
sus spiritales astutias in coelestibus, qui si coeperint aliquando totis
viribus omnem belli impetum in nos convertere, nisi tunc armatura
dei ita muniti ac baltheo veritatis ita succincti fuerimus, ut possimus
eis resistere in die malo [Eph. 6. 13], frustra, imo vero pernitiose
recepimus ac pestilentius docendo effudimus, quicquid illis oppugnantibus
testimonio verbi dei destituti retinere ac defendere non
poterimus. Postremo cum vehementer soliciti simus, ne deus aliquando
faciem suam tantisper, donec fides nostra probetur, ita a nobis abscondat,
--252--
ut nos non modo dereliquisse, verumetiam pro adversariis
contra nos stare videatur - id quod et Christo contigit, dum exclamaret:
"Deus meus, deus meus, quare me dereliquisti [Matth. 27. 46]"? - danda
nobis est opera, qui sumus non secundum carnem ex circumcisione,
sed secundum promissionem ex fide [Röm. 9. 8], Israel dei, ut
tum maxime nos esse quod dicimur ostendamus, nempe veros et genuinos
Israelitas [Joh. 1. 47], id est: victores dei. Scis enim Iacobum
ideo Israelem esse dictum [*Hebräisch] [1. Mos. 32. 28].
Id vero alia ratione fieri non potest, nisi in omnibus, quae sunt fidei,
certissimo verbo dei exactissime instructi in suprema illa tentationum
nocte eum arctissime complectamur, fortissime colluctemur ac suo
ipsius verbo, quod negare non potest, tantisper retineamus, donec
aurora eius diei, qua visuri sumus facie ad faciem [1. Cor. 13. 12]
nobis elucescat ipseque approbata fide nostra benedicat ac nomine
commutato genuinos Israelitas nos esse fateatur. Nunc tu mihi
totam tuam in re sacramentaria caussam considera ac vide, num
aliquod eiusmodi verbi dei testimonium habeas, quo Christum ipsum
(si tropum tuum impugnare aliquando vel volet, quod ego futurum
esse certo scio, vel velle saltem videbitur, quod tu omnino experiere)
complecti, retinere ac vincere possis. Et nihil omnino (id quod tu
quoque vel invitus fateri cogere) reperies. Quodsi in hac fidei palaestra
vincere non potueris, ilicet peristi. Sed quid ego haec tam
sublimia a te requiro? Tune deum retineres? tune portas inferorum
profligares [Matth. 16. 18]? Qui ne propriam quidem adhuc conscientiam
in hac caussa stabilire potueris? Et adhuc tamen dogma tuum
nos non recepisse miraris? Imo reiecisse, quamvis sit verissimum, calumniaris?
Videsne nos non quaerere, dissentiatne a nobis, an vero
nobiscum consentiat, sed hoc potius accerrime rimari, sitne certo,
claro et irrefutabili verbo dei ita munitum, ut conscientias confirmare,
portas inferorum conculcare, deum ipsum lucta vincere queat? Quod
cum in tuo dogmate non sit ac ne appareat quidem, qua insania reciperemus,
quod paulo post vel terror dei excuteret vel Satan extorqueret
vel infirmitas conscientiae sua sponte iterum evomeret? Ad
hos igitur, ad hos, inquam, scopos aciem mentis tuae dirigas oportet;
ad hanc regulam, ad hanc, inquam, caussam tuam probare et explorare
debes, si victor triumphare voles. Quod si fecisses, non dubito,
quin iamdudum victo[Bl. f]ria desperata ultro harena cessisses.
Atque adeo confido, quam plurimos eorum, quos tu dementasti, monstrata
tantum hac iudicandi ratione deprehensuros, quam tu nihil agas,
ac ultro ad nos redituros. Nemo enim adhuc e farragine tuorum
--253--
apud me tam obstinatus fuit, qui his periculis obiectis non obmutuerit
ac vehementer expalluerit, plerique etiam ingenue confessi, se neque
publice neque privatim a te tuisque συμμάχοις expiscari potuisse,
quod hunc metum eis demeret. Verum tu interim harum rerum securus
vel contemnens potius, ad inanem tantum nominis tui gloriam
auramque popularis iudicii respicis, quae cum tibi nonnihil aspiret,
tibi places, cristas erigis ac impossibilia minaris. Id quod non ex hac
tantum, verumetiam multo certius ex prima illa, quam ad me nondum
hac caussa suscepta, scripsisti epistola, deprehendi; in qua cum verbis
nihil obscuris Lutheri gloriae te invidere eiusque obscurandae
occasionem quaerere prodidisses, ipse mihi imprudens author fuisti
nihil ad te familiariter scribendi. Non enim tum dubitavi tam pessimam
radicem non optimos fructus aliquando allaturam esse. Eamque
epistolam et nunc aedidissem, nisi ingratas illas laudes, quibus a te
onerabar, refugissem. Idem clarissime docent omnes libelli tui, quibus
multo magis, ut Luthero authoritatem detrahas, quam ut caussam
tuam confirmes, sudare et anhelare te videmus. Maxime vero te
prodit, quod tam muliebriter vociferaris ac eiulas nos dogma tuum
verissimum non modo reiicere, sed [Bl. fr] et contumelia summa afficere
non pudere. Nam contumeliae mentionem conquerendo certe
nunquam faceres, nisi gloriam affectares. Quid autem est contumelia
quam iniuria te indigna, animo tui contemnendi, pudefaciendi ac ultionis
impotentiam exprobrandi a sciente et prudente tibi illata? Porro,
quid nos tale in te commisimus? Dogma tuum erroneum et haereticum
esse cum conscientia nostra, tum vero sacra scriptura nos urgente
pronunciamus. Et unicuique cur hoc ita faciamus rationem
reddere parati sumus, an id est contumelia te afficere? Et non potius
legitimam accusationem contra te instituere? Vide vero, quorsumnam
caecus ruas! Si quis reclamante conscientia veritatem impugnat, nonne
contumelia afficit spiritum sanctum? At si quis eadem conscientia
reclamante errores, mendacia et haereses dissimulat ac crescere
sinit, nonne eadem in eundem est iniuria? Certe est: utrumque enim
in altero comprehenditur; non enim veritatem impugnas, nisi mendacium
defensum velis, neque ad mendacium connives, nisi veritatem imminutam
et suppressam cupias aut certe aequo animo patiaris. Et si
omnino alterum sine altero esse posset, facile constaret hoc gravius
esse illo. Veritas enim impugnata non fit infirmior at error dissimulatus
--254--
sine dubio fit fortior. Quid ergo est? Cum res ipsa, tum sacrae
scripturae, cum conscientiae nostrae nobis te errare succinant, an id
dissimularemus? Et potius in spiritum sanctum quam in Zuinglium
contumeliosi essemus? An vero satis non est princi[Bl. f' 2 ']pem theologorum
te tibi tuisque complicibus videri in terris, nisi et spiritui sancto
te praeferas in coelis? Nosne contumelia summa te affecimus? Qui
nisi id, quod fecimus, fecissemus, contra conscientias nostras in spiritum
veritatis contumeliosi fuissemus? Undenam aut cuius tandem spiritus
est haec tua superbia? Quae tam iniquo animo patitur, ut ea nos dicamus,
quae revera dicenda nobis videntur, magisque vellet, ut dissimulando
et mentiendo tua probaremus, quam ut libere contra diceremus?
Hactenus impudentissimis ac venenatissimis tuis convitiis et criminationibus,
quae tu maximo artificio in unum periodum inclusisti,
responsum esto; quae sic tamen verbis temperasti, quasi quos perstringeres
intelligi nolles, aut certe si intelligeretur, tamen, ut negare
posses, cautum velles. At nemo iam non videt, quos perstringas, quibuscum
bellum geras, quorumque in verbo dei potentia tibi obsistat;
qui cum sint neque doctrina neque vitae integritate te quicquam inferiores
mihique meipso cariores, etiam ut nihil ad me pertinuissent
haec convitia, tamen non respondere non debui. Nunc vero multo
maxime ad me pertinent, quanquam figurato morsu, ne id deprehenderetur,
effugere studuisti, sed nihil agis. Quis enim tam est indoctus,
tam supinus, tamque stupidus, qui, si ita dicerem: habet haec
aetas multos vere doctos, inter quos an sim numerandus, alii viderint,
certe diligenter in omni genere disciplinarum elaboravi, non statim
intelligeret, ex animo me cupere inter [Bl. f2r] doctos recenseri? At
cum dicas multos esse perverse doctos et religiosos et inter quos ego
sim necne ipse videam, certe rumorem esse etc., quis non sentiat, te
maxime laborare, ut eis adnumerer? Nihil enim hoc ab illo differt,
nisi quod illic, ubi te ipse laudes, hac figura sermonis uti laudandi
cuiusdam pudoris est, hic autem, ubi alium calumniaris, sycophanticae
cuiusdam maliciae est. Qua cum plus satis in nos abusus esses, tandem
mitior factus in consiliis nobis dandis (si superis placet) occuparis,
in quo quam sis ridiculus, paucis accipe:
Primum oblitus te in hac caussa reum esse, deinde non contentus
paulo ante temetipsum iudicem constituisse, gravius aliquid audes et
repente actionum nostrarum factus censor, ferendum esse censes, si
concionibus obmissis, libellis et epistolis tantum agamus; idque (ut
coniicio) invitus, maluisses enim in universum contradicendi libertatem
nobis eripere, nisi censoria illa tua authoritas non satis virium habuisset.
Sed dic mihi stolidissima belua: CHRISTVS ad praedicandum nos
misit, an vero ad scribendum? Dic, inquam, et dic clare, ad praedicandumne
--255--
vocati sumus, an vero ad scribendum? Tune postulare
audes, ut hoc, quod Christus iniunxit, obmisso illud agamus, quod
tuis erroribus commodius est? Et ut maxime scribendum sit aliquid,
an qui ad hoc satis virium non habent, ideo tacebunt omnino? Cum
nihilominus tamen sint pastores gregis Christi et ministri verbi eius?
Aut si maxime satis instructi sint [Bl. f3] ad scribendum, nulla tamen
eos vocatione ad hoc invitante potius citra vocationem invito dei numine
scribent quam tuis consiliis non pareant? An hoc tandem in
mentem tibi venit, quanto potentior sit viva vox, praesertim eorum, quos
spiritus Christi inhabitat [Matth. 10. 20], quam mortuae literae? Quod
a fortioribus ad infirmiora nos arma vocare tentaveris astute? An vero,
quia tu (non dico, quibus artibus) rem apud tuos eo perduxisti, ut
quamvis multi contra te sentiant, nequaquam tamen ob multa pericula
contradicere audeant, eadem tyrannide nos quoque opprimendos putavisti?
Ne videlicet quisquam in hac caussa vel mutire auderet, quin
id mandatum literis censurae tuae subiiceret, ut, si omnino confutare
non posses, saltem tenebras, id quod saepe te fecisse paulo post ostendam,
coram imperito vulgo offunderes? Aut hoc dices non esse tam
levi controversia tot auditores fatigandos? Quid ergo? Totum orbem,
imo et posteritatem ipsam libellis aeditis fatigabimus? Sed utcunque
res habet, confide. Omnia enim, quae pro concionibus ad hanc caussam
pertinentia dicimus, deo aspirante etiam cum foenore orbi perscribemus,
et non alterutro tantum, sed utroque modo tecum pugnaturi.
Ac primum quidem concionibus nostrorum animos contra venena
vestra muniemus; deinde vero libellis vestra vobis arma eripiemus ac
in vestros ipsorum iugulos redigemus, ut utroque modo victi primum
nobis, deinde etiam vobis, tandem vel resipiscatis vel omnino [Bl. f3r]
succumbatis. Interim ad institutum revertor: postquam generaliter in
omnes, quotquot a te dissentiunt, satis pro tua convitiandi libidine
debacchatus esses, tandem in me unum omnem animi tui impetum
convertis ac mecum μονομαχησόμενος conditionem pugnae mihi praescribis,
videlicet, velle te libere mecum per epistolam agere. Et
sane liberrime agis, si quidem hoc est libere agere, quidlibet in quemvis
impune mentiri. Ais enim magnum rumorem esse, me totum iam
sesquiennium laborasse, ut carnem Christi in coena retinerem. Sed
quae est ista nova ratio denigrandae alienae famae? Si quid atrocius
vel impudentius in me fingis, ne vel probare vel mendacium agnoscere
cogaris, ut vel famam vel rumorem reiicias? Hoc si tibi permittitur,
quis est tam vir bonus, qui famam suam immaculatam a te conservare
--256--
valeat? Nam paulo etiam post me pene parricidii civium accusas, sed
quomodo id probas? "Aiunt", inquis. Demum et Althameri omnia
me dictante esse scripta fingis; sed quomodo id quoque probas?
"Dicitur", garris. Si boni magistratus officium est, maledicas et calumniatrices
linguas refrenare, ne in bonorum perniciem exeant, an tibi
permittendum esse arbitraris, ut hisce quatuor verbis fretus: "rumor
est, aiunt, fama est, dicitur" quidlibet in quemvis per calumniam impune
comminiscaris? Nam haec de me certe non probas, sed tantum
fingis, non admones, sed accusas, non in ventum garris, sed literis
etiam mandas, ut extenuationi et excusationi iam non sit locus. Si
famae [Bl. f' 4 '], quam nullam tamen fuisse auguror, tam facile credis,
non potes non esse levissimus. Si vero ipse fingis, id quod unice
verum arbitror, non potes non esse pessimus. Egi sane plusculis diebus
de coena domini, non obiter, tui confutandi gratia, sed necessario,
ipsa me materia, quam tractabam, eo invitante. Sequor enim iam
olim a principio euangelicae historiae seriem, quam non modo non
interrumpo, verum etiam ex omnibus euangelistis diligenter contexo;
ea cum me tandem ad coenam domini adigeret, an tacerem? Ne videlicet
te laederem? Egi itaque de utraque coena, et veteris et novi
testamenti, diligenter omnia interim scripturae loca, quae ad hoc
negotium pertinerent, repetita pro viribus enarrans. Non tamen egi,
ut tu improperas, totum sesquiennium, imo (tametsi solis festis diebus
egerim) vix sesquimensem. Et si ea rursus excerperes, quae peculiariter
contra te in hoc dicta sunt, ut carnem et sanguinem Christi in
coena vere adesse pateret, vix sint occupatura sesquihoram. Caetera
omnia eiusmodi fuere, ut ne tu quidem, quamvis iniquissimus censor,
si adesses, improbare potuisses. Sed nihilominus tamen hoc effeci, ut
quam plurimi tibi antea deditissimi ad veritatem redirent; qui perspectis
tuis artibus, ne dicam fraudibus, libellos tuos sua sponte abiecerunt,
nonnulli etiam exusserunt. Quod cum ipse quoque tam longe
absens tamen sentias ac ita doleas, ut non conqueri non possis, vehementer,
ita me deus amet, gaudeo. Et si maxime sesquiennium laborassem,
donec hoc [Bl. f4r] perficerem, quid tandem esset, quod reprehenderes?
An mihi non liceret, sesquiennium concionibus agere, ut
genuinam verborum coenae intelligentiam in ecclesia nostra confirmarem,
cum tu universo etiam triennio libellis aeditis eam in toto orbe pervertere
coneris?
--257--
Sed operae precium est audire rationes tuas, quibus hoc fieri non
debuisse colligis. Principio multum interea pietati ac innocentiae decessisse
quereris. Quidnam hic novi audimus? Ergone nocentes
et impii fiunt, qui genuinum sensum verborum Christi vel diligenter
inquirunt, vel constanter docent? Et apud te tuosque pietas est
verbum fidei vel negligere vel ad humanae rationis iudicium depravare?
Et innocentia est nihil, quantumvis falsum, reiicere vel impugnare?
Aut vos pietatem et innocentiam alia via instaurare et conservare
potestis, quam verbum fidei recte interpretando et firmiter credendo?
Aut dic tu, quid interim factum sit, quod nostram pietatem laederet,
innocentiam perderet, non futurum, si de coena domini tacuissemus?
Aut potest Zuinglius aeditis libellis totum orbem concutere servata
tamen innocentia et illaesa pietate, et nos non poterimus unam aut
alteram concionem huic negotio tribuere, nisi non solum pietas et
innocentia nostra, verumetiam ipsum coelum ruat? Hoc tamen commentum,
hic fumus, atque adeo fucus tam valde tibi placuit, ut paulo
post repeteres ac bis τοῦτο τὸ καλὸν nobis ingereres. Quid hic
suspicer, imo vero quid revera hic monstri alas, facile intelli [Bl.g.] gent
ac iudicabunt omnes, quotquot Christi spiritum hauserunt [Röm. 8. 9].
Deinde certandum potius cum Satana et carne nostra quam ad
hanc superstitionem (sic enim vocas) et contentionem descendendum
fuisse obstrepis. Quasi vero qui certat contra falsa dogmata, non
certet etiam cum Satana et carne. Unde enim sunt falsae doctrinae
nisi ex Satana? aut quid aliud sunt eiusmodi sectae, vel Paulo
testante [Gal. 5. 19] quam opera carnis? Neque vero maiorem pestem
ullam in ecclesiam effundere Satan potest, quantumvis mille nocendi
artibus instructus, quam falsa dogmata τῆς ψευδονύμου [!] γνώσεως
[1. Tim. 6. 20]. Neque ullibi magis periclitamur, ne caro nos seducat,
quam ubi ratio nostra pugnat cum verbo dei, ut iam, si unquam alias,
hic maxime sit cum Satana et carne pugnandum. Ea enim est huius
belli ratio, ut, nisi hic vicerimus synceram in Christi verbum fidem
retinentes, frusta simus alibi repugnaturi. Quid enim profligata fide
salutis ac spei reliquum esse potest? Et quanto hic fortius pugnamus,
tantum sumus ad alibi quoque vincendum expeditiores.
Quod autem contentionem et superstitionem nobis exprobrare
audes, non possum satis mirari. Nam si, ne videamur contentiosi,
--258--
tibi consentire oportet, quid deinde nos prohibebit, quominus circumferamur
omni vento doctrinae [Eph. 4. 14]? Quis enim postea tam ignavus
erit, qui excitato novo aliquo turbine doctrinae, si contradixerimus, non
oggannire possit, ad contentionem nos converti? Quin tibi ipsi ac tuis
omnibus hanc cantilenam canis? Nam ipsi pri [Bl. g.r] mum contendere
coepistis. An vero putas eum, qui primus aliquid novi, quamvis
falsum, produxerit, esse ut victorem coronandum? et qui post, quantumvis
iuste, contradixerit, esse ut contentiosum explodendum? ut iam
plus valeat praeoccupandi celeritas quam ipsa rei veritas? Porro quod
nostram diligentiam, qui ad institutionem Christi animos serio advertimus,
et nostram fidem, qui verbis Christi humanam rationem praeiudicare
non sinimus, superstitionem vocas, satis tu quidem sacrilegae
tuae linguae indulges, quae blasphemia, si sola in hisce tuis literis
esset, facile condonaremus. Nunc autem scire velim, quae tandem
tibi tuisque esset vera religio, posteaquam Christi institutionem
magnifacere et Christi verbo incunctanter credere superstitionem
vocare audetis? Sed si te bene novi, nunquam hoc mihi dicere
sustinebis. Tandem et aliam speciosam affers causam, non esse videlicet
summam religionem in commanducata carne Christi; quod ut
tibi donem, quid tum postea? An quicquid non est summum religionis,
statim vel negare, vel contemnere, vel etiam conspurcare tibi licet?
Et nos dissimulare, imo et consentire oportet? Non est summa
religionis in conservata post partum virginitate Mariae; an ideo
Helvidium eam conspurcare sinemus? Non est summa religionis
in matrimonio unicuique libere permisso; an ideo papas hoc prohibere
tolerabimus? Non est summa religionis in baptismate parvulorum; an
ideo anabaptistas non confutabi [Bl. g2] mus? Non est summa religionis
in ministerio externo humanae vocis, an ideo pseudoprophetas verbi
ministerium conculcare et extirpare permittemus? Non est summa religionis
in literis et apicibus; an ideo scripturam sacram aboleri patiemur?
Non est summa religionis in civili magistratu; an ideo seditiones concitaturis
non resistemus? Usque adeone aut nihil cerebri habes, insulsissime
homo, aut nihil nos videre putas, ut hisce nugis ac fumis nobiscum
pugnare audeas? Sed haec fortassis tu quoque ut infirma contemnis.
--259--
Quae vero sequuntur, nunc demum toto marte pugnant. Si (inquis)
religio et innocentia unice nobis sunt cordi, quur his neglectis ad
infirma elementa huius mundi redimus [Gal. 4. 9]? quae ubi postliminio
reducta erunt, summam impietatem secum trahent, quemadmodum
prius quoque fecerunt. Proh deum immortalem, quid hic
dicam? Quo me vertam? Quem inclamem? Aut quibus verbis hanc
impietatem satis detester? Hanccine tam horrendam et abominandam
in Christum blasphemiam evomere potest, qui Christiano nomine
censetur? Hoccine monstrum? hanc pestem? hunc furorem? Christiani
non modo sustinere, verumetiam ut doctorem veritatis revereri pergent?
O aeternum et incomparabile nostri seculi dedecus! O ineluctabile
scandalum, infirmos ab euangelica veritate deterrens! Nos quod a
Christo accepimus, corpus eius pro nobis traditum, et sanguinem eius
in remissionem peccatorum pro nobis effusum [Bl. g2r] vere esse credimus,
profitemur ac tuemur, id quod ita esse ipse quoque clarissimis
verbis asseruit. Et Zuinglius blasphemare audet nos ad infirma elementa
huius mundi redire [Gal. 4. 9]? Rursum Zuinglius nihil nisi panem
et vinum a Christo in coena datum contendit. Et nos credemus
eum spretis ac derelictis huius mundi elementis in meris rebus coelestibus
occupari? Sane ita credemus, si quidem pistrinum, ubi panes
coquuntur, est coelum et torcular, ubi vinum exprimitur, est solium
dei. Sed o coelum Zuinglio dignum! Si infirma elementa huius
mundi summam impietatem secum advehunt, quid?, an panis et vinum
non sunt infirma elementa huius mundi? Si ad infirma elementa
redire est summa se impietate contaminare, quid?, an vos, qui corpore
et sanguine Christi proscripto ad panem et vinum tantum convenitis,
non estis vestra ipsorum confessione impietatis summae rei, convicti,
damnati? An vero vester panis sanctior est quam corpus Christi?
Aut vinum vestrum mundius est quam sanguis Christi, ut vestram
coenam nostrae praeferatis et nostram infirma tantum elementa huius
mundi, vestram autem mere coelestia continere simuletis? O impudentem
caecitatem, o caecam temeritatem! Vosne corpus Christi e
spiritu sancto conceptum, e virgine matre absque peccato natum pro
nobis ac nostris peccatis in mortem datum, et sanguinem eius in
ablutionem peccatorum nostrorum effusum, corpus, inquam, et sanguinem,
id est humanitatem Christi [Bl. g3] precium mundi agnoscisne?
Precium, inquam, redemptionem et reconciliationem mundi, qui a
mortuis resurrexit, qui sedet ad dexteram patris omnipotentis, elementum
huius mundi appellare audetis? Tanta contumelia Christum
afficere non veremini? Tam horrendam blasphemiam Christianis
--260--
auribus ingerere non erubescitis? Imo non elementum tantum huius
mundi, sed et elementum infirmum criminari non exhorrescitis? An
infirmus est, qui omnes morbos verbo curavit, mortuos suscitavit,
mundum vicit, supplicium nobis debitum in corpore suo fortiter tulit,
peccata nostra sanguine suo expiavit, mortem occidit, portas inferorum
effregit, Satanam alligavit, victor ex morte in vitam rediit, captivitatem
ipsam captivam duxit, cui tradita est omnis potestas, in
coelo et in terra [Matth. 28. 18], qui est rex regum et dominus
dominantium, cuius inimici sunt scabellum pedum ipsius? [Ps. 110. 1].
Hunccine infirmum elementum huius mundi blasphematis, qui, cum
maxime nostra caussa infirmus esset, tamen dicebat: "Ego non sum
de hoc mundo" [Joh. 17. 16]. An poterit elementum esse huius
mundi et infirmum elementum, qui omnino de hoc mundo non est?
Quaeso te per deum immortalem vide, quo rapiaris. Quis non timeat
a magnitudine irae dei, tam horrenda mentis caecitate suos inimicos
ulciscentis ac tanta tamque ignominiosa blasphemia palam traducentis?
Neque id tamen tibi satis est, o audacissime hominum, Christum hoc
convitio deturbasse, sed atrociora, sed furiosiora, sed quae vel [g3r] ipsis
inferorum portis [Matth.16.18] horrorem incutere queant, depromis, imo ex
abundantia impiissimi cordis [Matth. 12. 34] tui eructuas ac vomis, haec
scilicet infirma huius mundi elementa, hoc est corpus et sanguinem unigeniti
filii dei Iesu Christi, redemptoris nostri, si postliminio reducta
fuerint, id est: postquam a te tuisque semel in dubium vocata, imo
prorsus negata sunt, verbo veritatis iterum asserantur, summam
impietatem (ignosce, o misericordissime pater, quod huius abominationis
verba repetendo et confutando imitari cogor) secum esse
advectura; nec contentus es de futuris male ominari, sed praeterita
quoque impie accusas, quemadmodum (inquiens) prius quoque fecerunt.
O coelum, o terra, o seculum, o mores! Istudne sacrosanctum
Christi corpus, propitiatorium nostrum, in quo habitat omnis plenitudo
divinitatis corporaliter [Col. 2. 9], istene preciosissimus Christi
sanguis expiandis nostris ac totius mundi peccatis effusus impietatem
et summam impietatem secum trahet? Ac prius quoque secum traxit?
Quaeso te per deum immortalem, tu ipse iudica, potestne ulla maior
in Christum blasphemia vel cogitari? Aut potestne ulla spes esse
reliqua de homine tam excaecato, qui hanc blasphemiam non modo
animo concipere, verumetiam expirare, imo et in literas referre nihil
exhorret? Esto enim, variis et omnino detestandis modis abusi simus
--261--
hoc sacrosancto Christi dono, id quod libenter quidem, sed magno
animi mei dolore fateor. Hanc tamen impiam abu[Bl. g4]tendi temeritatem
non corpus et sanguis Christi advexit, sed nostra caecitas, sed
contemptus verbi, sed radix omnium malorum, avaricia [1. Tim. 6. 10], produxit.
Quanta igitur iniuria est, in Christum ceu fontem mali hoc crimen
reiicere, cum id sine controversia ex ingenita humani cordis malitia
profluxerit? Quid enim fuit unquam tam salubre, tam sanctum tamque
divinum, quo humana perversitas abuti non potuerit ac abusa sit?
Et hactenus quidem multa ac perquam varia haereticorum genera
extiterunt, quorum impia dogmata singulatim recensere non est huius
loci. Nemo tamen hucusque ex omni numero, quod ego sciam,
Christum impietatis accusavit ac damnavit. Ac ne Satanas quidem
ipse hoc unquam per se ausus fuit, quin magis, quantumvis invitus,
laudavit: "Scio, inquiens, qui sis, nimirum sanctus ille dei [Mc. 1. 24]."
Solus Zuinglius, o rem dolendam, post hominum memoriam inventus
est, qui (ne ulla blasphemia periculosissimus hisce nostris temporibus
deesset) hoc facinus auderet. Quod tamen, o deum immortalem,
quam facit hostiliter, quam impotenter, quam invidiose! Quanto
enim mitius ac tolerabilius fuerat, Christum simpliciter impium dicere,
quam summam impietatem secum advecturum esse? Nam quamvis
humana caecitas omnia sacra et prophana abutendo in occasionem
occultae suae impietatis exerendae convertat, nihil tamen potest aliis
impietatem advehere aut quoquo modo impietatis caussa esse, quod
ipsum ab impietate est alienum, quum [Bl. g4r] bona arbor fructus
malos facere nullo modo possit [Matth. 7. 18]. At quod impietate est
contaminatum, non statim et aliis impietatem affert, ut iam sine controversia
maius probrum sit aliis impietatem advehere, quam simpliciter impium
esse. Tu tamen hoc probrum Christo impegisse contentus non
fuisti, sed adhuc immanius aliquid addidisti, videlicet non impietatem
solum, verum etiam summam impietatem eum advecturum esse. Ut inter
omnes impietatis fontes ipse Christus te authore (O rem totius orbis
lachrymis dignam) omnium pernitiosissimus, ut qui non, nisi summam
impietatem advehat, esse videatur. Adeo ut, ne hac impietate contaminemur
Christum potius ad dextram patris (quod tamen quale
sit, quamvis frequenter nobis ingeras, non intelligis) perpetuo relegandum,
quam in coena adesse confitendum esse arbitreris, ut iam ad
deum patrem quoque haec contumelia pertineat. Quid enim aliud
est Christum ad dextram patris, ne summam nobis impietatem
advehat, esse relinquendum, quam dexteram patris dignum esse locum,
ubi impietas perpetuo delitescat et humana omnia suas sibi res habere
--262--
permittat? O sacrilegam blasphemiam, o tartareum furorem, o seculum
sine dubio ob ingratitudinem ira dei dignum, cui deus tam efficaces
erroris illusiones immittit! O felices animas eorum, qui aut matura
morte expirando, aut sanguinem pro Christi verbo fortiter fundendo
effugerunt, ne has tam horrendas blasphemias audire cogerentur! O
nos terque quaterque [Bl. h] miseros, quorum si non mentes cogitando,
certe aures has in dominum et Christum eius contumeliosas voces
audiendo inquinari possunt! Ego vero te, o Zuingli, iam admoneo, et,
si aequum est, oro, obsecro et obtestor, ut, si omnino id, quod res
est, videlicet corpus et sanguinem Christi in coena vere adesse,
credere non potes, age ut lubet; non enim omnium est fides [2.Thess.3.2],
et quod hodie non capis, paulo post fortassis tibi deus aperire
dignabitur; tantum ab iis tam inauditis, immanibus ac furiosis blasphemiis
sacrilegam linguam tuam contineto. Quid enim haec ad rem
pertinent? Aut quomodo tuam caussam meliorem reddent? Et non
potius aeterno et nunquam remittendo scelere te constringent? Nam
ut maxime corpus et sanguinem Christi non adesse in coena evincas,
has tamen in Christum blasphemias excusare non potes. Non enim
sequitur: Christi corpus et sanguis in coena non adsunt, ergo, si
adessent, summam secum impietatem adveherent. Quid igitur expectas,
ut caussam tibi extorqueamus, qui tam manifesta blasphemia
te constrictum iam tenemus? An vero non sentis tandem te spiritu
non bono agi, ludi, trahi, rapi, instigari et inflammari, qui in tantas
blasphemias caecus et imprudens (sic enim adhuc interpretor) corruas?
Aut dubitas (etiam si eucharistiae caussa a te suscepta defendi
posset) hac tam insigni blasphemia tua tam manifeste deprehensa
publicum in ecclesia docendi et scribendi munus ultro reiicere ac in
ignota aliqua solitudine peccatum [Bl. hr] blasphemiae tuae deflere, si
forte deus optimus maximus, cuius misericordiae non est numerus,
tibi ignoscat? Et certe facies, siquidem adhuc sanabilis es. Sin autem
(quod abominor) perversus es et ad excusandas excusationes in
peccatis confugere non erubueris, nos non tantum disputando, verum
etiam auxilium dei publicis et privatis orationibus contra te invocando
tibi resistemus, id quod tu, mihi crede, non diu sustinebis.
Postremo nobis etiam (si superis placet) illudis ac exprobrando
quaeris, quaenam promissio facta sit carnem Christi carnaliter manducantibus.
Ad quam quaestionem mihi respondere necesse non
est. Non enim carnalem, ut tu videri vis, sed re vera spiritualem
manducationem corporis et sanguinis Christi docemus. Procul dubio
--263--
enim spirituale est, quicquid authore spiritu sancto, qui fideles agit,
geritur; et eodem docente atque illuminante in finem spiritalem ordinatur
fructusque spirituales parit ac producit. Sicut enim spiritualis
homo primum vere verus est homo, deinde propter spiritum dei inhabitantem
etiam spiritualis est homo et non fictus aliquis et imaginarius,
qui, cum non homo, sed truncus aliquis aut lapis tantum sit,
homo tamen esse non tam vere dicitur, quam stulte et pueriliter
fingitur, ita etiam manducatio spiritualis primum vere est vera manducatio
corporis et sanguinis Christi, deinde vero propter spiritum dei nos
ad manducandum invitantem et agentem ac in verbo per manducationem
fidem nostram [Bl. h2] confirmantem, etiam spiritualis est manducatio
et non ficta illa et imaginaria, quam tu affers; quae, cum non corpus
et sanguinem, sed panem et vinum tantum, ut tu garris, manducet,
non tam manducatio corporis Christi est habenda quam inane commentum
ac ludibrium impiissimae vestrae rationis. Sed hoc copiosius,
cum ad caussam ipsam accessero, tractabitur. Interim tu mihi,
o facetissime homo, hoc quoque responde: quandoquidem manducationem
sine promissione nullam haberi debere apertissime prae te
fers, quae tandem, oro, promissio facta est, si fragmen panis devores
et paululum vini sorbeas? Nam spiritualis certe nostra corporis et
sanguinis Christi manducatio promissionem habet satis amplam et
luculentam, id quod tu quoque negare non potes. Caeterum quod
subdis nos a spirituali manducatione ad carnalem desilire et sic simplicibus
imponere solere, pro solita tua mentiendi et calumniandi
libidine agis. Nam neque carnalem manducationem (quatenus carnale
spiritui sancto adversatur [Gal. 5. 17]) unquam probavimus neque
cuiquam imponimus, neque tu, quod non fecimus nos fecisse scire
potes. Imo vero nos scimus, ut tu harum equivocarum dictionum,
spiritus, corpus, caro, ἀμφιβολίᾳ fretus obscuras quidem,sed tamen
ridiculas et discussu faciles indoctis lectoribus tenebras offundas. Nam
caro substantiam et qualitatem, corpus substantiam et quantitatem,
spiritus deum, substantiam non quantam et mysterium allegoricum
[Bl. h2r] significant, quorum ἀμφιβολίαν sua cuiusque coniugata sequuntur.
Ut enim caro, ita etiam carneus, carnalis et carnaliter. Ut
corpus, ita etiam corporeus, corporalis et corporaliter. Ut spiritus, ita
etiam spiritualis et spiritualiter ambigua sunt; quorum unum quodque
quacunque tandem significatione usurpamus, tu statim per vim invitis
omnibus rerum circumstantiis in aliam significationem torques.
Deinde etiam in tuis ipsius libellis, cum hac significatione proponis,
--264--
illa conclusionem infers. Quae audacia (cuius innumera paulo post
producam exempla) cum tibi apud indoctos et rerum imperitos
succedere videretur, eo dementiae pervenisti, ut ea quoque, quae
suapte natura ἀμφίβολα non sunt, ad ἀμφιλογίαν tamen per vim et
summam impudentiam rapias! Quid enim, an non satis hoc testatur
sophisticus iste tuus elenchus, quem toties nobis illudens et improperans
ita construxisti:
Hoc est corpus meum, quod pro vobis tradetur;
Corpus pro nobis traditum fuit visibile et palpabile:
Ergo hoc est corpus visibile et palpabile.
Cumque conclusio sit manifeste falsa, ut tu ais, priorem quoque
propositionem necessario falsam esse non tam contendis quam furis.
Cum enim in propositione priore particula "quod" minime ambigua
substantiam rei tantum referat, in posteriore ad quantitatem et qualitatem
per vim contra naturam rerum ac omnium linguarum perversissime
detorques, sicque non modo falsum, verum etiam ridiculum
elenchum absolvis, qua[Bl. h3]lem et nos adhuc pueri in scholis utcunque
ludentes sic nugabamur:
Quicquid heri emisti, hodie comedisti;
Carnes crudas emisti:
Ergo crudas comedisti.
Quid hic dicam, mi Zuingli? Tune ignorare potes, quis, quae, quod,
substantiam tantum referre? Aut qualitatem et quantitatem accidentia
praeter substantiae subiectae corruptionem adesse et abesse posse? Neutrum
profecto ignoras, cum utrumque pueri etiam sciant. Quid igitur aliud
hinc colligemus, quam te scientem, prudentem, volentem, imo insanientem
etiam nobis illudere et data opera imperitos decipere velle?
Quod cum ita sit (quemadmodum suo loco maiore spiritu probabimus),
qua fronte me incessere audes, quasi adversus veritatem debacchatus
sim? Cum non contra veritatem, sed contra manifestam vanitatem
pugnarim neque (ut tu convitiaris) debacchatus sim, sed in re necessaria
multo modestius quam vel caussae periculum vel malitiae tuae vitium
mereretur, versatus sim.
Sed digressioni viam munire voluisti, in qua me rursus
vanissimis et nugacissimis convitiis dilacerares. Quod quam facias
impudenter ac rabiose, quis dicendo satis explicare queat? Nam
inter caetera, quae in me absurdissime fingis crimina, iuventutem
inprimis mihi obiicis, quae tamen in mea manu non est. Non enim
iam senior nec paulo post, etiam si vehementer id cupiam, iunior fieri
possim; quur igitur reprehendis, in quo culpa non [Bl. h3r] est? aut si
--265--
est, non mea, sed dei est? Sicut enim ad staturam meam cubitum
addere non possum [Matth. 6. 27], ita nec ad aetatem meam vel annum
vel mensem adiicere queo. Nec tamen video, cur iuventus mea
calumniis obnoxia esse debeat, cum iamdudum trigesimum annum excesserim.
Nisi fortassis hoc doles, quod nondum prae senio (id quod
tibi plerique perridiculi homines tribuunt) soleam delirare. Ac si
horae in bona et pia studia bene collocatae tantum computentur,
quid si multo sim te senior? An ignoras canos esse sensus hominis et
senectutem vitam immaculatam [Sap. 4. 8, 9]? Deinde vero iuvenilia etiam
desideria me sectari dicis. Sed quid hoc novi tandem convitii est?
Aut undenam sumptum est? Divus Paulus Timotheum suum
hortatur, ut iuvenilia desideria fugiat, sectetur vero iusticiam et pietatem
[2. Tim. 2. 22]; quo quid prudentius, quid salubrius cogitari
potest? Sic enim dehortatur eum a vitiis, ut, cum nullum nominet,
omnia tamen, quibus obnoxius esse poterat, intelligat.
At Zuinglius accusat Osiandrum, quod iuvenilia desideria
sectetur; quo quid malignius, quid virulentius comminisci queat? Nam
sic eum accusat, ut, cum nullum vitium explicet, iudex tamen nihil
non suspicari possit et reus omnia timere cogatur, cum interim, quod
est iniquissimum, omnis expurgandi mei occasio hac astutia mihi
praerepta sit. Quid enim expurgem? quid excusem? quid confutem,
cum quid dicatur ignorem? Quod igitur in Paulo ad sanandum et
conservandum Timotheum est antido [Bl. h4] tum saluberrimum, id tibi
ad accusandum et damnandum Osiandrum venenum, quo famam
eius inficeres, esse cogitur? Quo sane argumento facile cognoscimus,
quam infeliciter in sacris literis verseris. Equidem me totum diligenter
excussi, nihil tamen, quod cum hoc convitio consentiret, in me
repperi; quare, si vir bonus es, tu ipse, quid sit, explica, ut vel
agnoscam et emendem, vel certe confutem et expurgem. Caeterum
quod hoc annulis in digitis inter concionandum iactatis, eleganti vestitu
et oratione prae nimia venustate vix intelligibili te deprehendisse
iactas, cum me tamen hactenus nec videris nec audieris unquam,
mirari satis non possum, ecqua tandem stulticia vel fatuitate potius
te toti orbi tam luculenter deridendum propines? Nam primum
--266--
omnium annulum nullum habeo nec habui unquam, praeter unum
signatorium eumque nec arte nec gemma nec materia preciosum,
nimirum quo epistolas et quicquid literarum vel publice vel privatim
meae fidei creditur (ne cuivis ac ne nunciis quidem ultro citroque
deferentibus pateant) signare soleo; in quo quid vitii tandem suspicari,
aut cuius iuvenilis index desiderii esse potest? An iuvenile desiderium
est, ea diligenter curare, quorum caussa signa sunt reperta, fidem
scilicet ac taciturnitatem? Neque vero contentus fuisti hoc obiecisse,
in quo tamen nihil est reprehendendum; etiam mendacio rem amplificaturus
ex uno plures repente fecisti, an non pudet vanitatis? Imo
iactari etiam a me (O audaciam singula[Bl. h4r]rem!) inter concionandum
iactari fingis. Quid ais, mi homo? Egone? qui omnes opes huius
mundi non modo pietati, verum etiam humanae eruditioni semper
posthabuerim, annulum unicum, eumque vilem, in hac urbe, ubi eiusmodi
nugarum tanta est copia, ut nimia frequentia omnem ornamenti
gratiam exuerint, iactem et ostentem? Ut plane ὄνος iuxta proverbium
ἐν πιθήκοις fiam? Inter concionandum vero tantum abest ne iactem,
ut affirmare ausim e tot milibus me frequenter audientium neminem
reperiri, qui sinistram meam concionantis unquam nudam viderit, nisi
aut inevitabilis caussa aut casus aliquis repentinus me nesciente
detexerit. Hii omnes, quid, putas, de tua vanitate sentient? De
vestimentis autem quod garris, nihilo plus veritatis in se habet.
Et si maxime elegantes essent, quid hoc ad te? An aegre ferres
orbem adhuc exempla habere, quod pater coelestis fideles suos non
minore diligentia vestiret quam lilia agri [Matth. 6. 25]? Aut novum
nobis monachismum vestium vilitate institues? Sicut antea seditiosi
quoque conati sunt, non ut ipsi meliores fierent, sed ut lautioribus
invidiam moverent et tenuiores ad diripiendas alienas opes tanquam
impias facilius impellerent? Quicquid monstri alas, ipse videris, certe
si tui compos esses, nunquam iuventutem, annulos, vestes, quorum
nihil vidisti, mihi obiiceres; quae quanquam sunt absurdissima, multo
tamen absurdius est, quod dicendi venustatem quasi summum crimen
summo loco mihi impingis. In quo uno [Bl. i] utinam non esses vanus
!Esset enim mihi hoc crimen, imo vero haec laus cum summis viris et
praestantissimis ecclesiae luminibus communis; quorum authoritas
cum apud te quoque tanta sit, ut eorum testimoniis etiam depravatis
caussam tuam meliorem fieri putes, cur mihi vitii loco obiicis, quo
--267--
uno ipsi maxime claruerunt? Et si omnino eorum in dicendo elegantiam
et venustatem aequare et assequi non possem, maximus tamen
fructus inesset in otio tam alto tamque tranquillo, quod ad sectandas
eiusmodi dicendi Veneres suppeteret, id quod hactenus optare magis
quam nancisci mihi licuit. Sed tu perpetuo vanus et absurdus esse
voluisti. Quid enim? Si venuste dicere contendo, obscurus fio? Et
si obscurus sum, loquaces auditores reddo? An non summa venustas
ac virtus orationis est perspicuitas? Utrum tam indoctus es, ut hoc
ignores? Aut tam contemnens aliorum, ut hoc novisse me non credas?
Et si obscurus sum, qui fieri potest, ut auditores loquaces fiant in re
non intellecta? Nunquid non facillime obliviscimur ac fortissime
contemnimus, quicquid intelligere non possumus? Videsne, ut haec
omnia secum pugnent? Adeone te ira, invidia et calumniandi libido
depravaverunt, ut, quid dicas, nihil pensi habeas, modo ad contumeliam
meam spectet? Sed hoc fortassis te male habet, quod e media
plebe auditorum meorum reperiuntur, qui tuas nugas commode refellere
possunt. Hinc illae lachrumae, hinc illud loquacitatis convitium.
Sed quicquid [Bl. ir] dicas, nunquam tamen me poenitebit rusticitatem
tuam, quam in germana lingua ultro te affectare videmus, non fuisse
imitatum.
Venio nunc ad eam calumniam, quae omnium aliarum longe
atrocissima est, in qua iam non famam, non existimationem, non
fortunas, sed iugulum meum petis idque prae nimia, ut apparet,
modestia, quam toties nobis iactando hactenus ostentasti. Prudentissimum
senatum nostrum in hanc sententiam a me pertractum esse
fingis, ut flamma ferroque doctrinae tuae malo occurrere parent,
quam tamen non malam, sed veram scripturisque sacris firmatam
sententiam esse contendis. Quod crimen a te mihi obiectum graviusne
sit an absurdius, mecum ipse constituere non possum; quid enim
crudelius quam cives mon modo innocentes, verum etiam pios non propter
alicuius sceleris suspicionem, sed propter veram sacrisque literis (ut
tu falso iactas) firmatam sententiam ferro flammaque perdere? In
quo primum senatus levitatis, stulticiae et crudelitatis insimulatur.
--268--
Deinde vero ego etiam parricidii civium accusor, ut, cum in senatu
iustissimo nihil atrocius quam quod tu ei affingis quisquam cogitare
possit, multo tamen ego sim scelestior, qui eos impulerim. Rursum
quid absurdius? quid vanius? quid incredibilius? quam senatum
Norimbergensem iusticiae et aequitatis fama inclytum in perniciem
civium suorum, quorum salute et incolumitate nihil habet antiquius, ab
Osiandro posse concitari? Egone cives meos mei amantissi[Bl. i2]mos
extinctos velim? qui, ut ipsi salvi essent ac in Christo viverent, morti
toties me obiecerim? Et si maxime errarent ac in tuam haeresim
prolapsi essent, egone verbo dei eos reduci posse statim desperarem?
Et ut maxime desperarem, an ubi gladio spiritus [Eph. 6. 17] nihil actum
esset, gladio carnis aliquid effici posse sperarem? Praesertim cum publicis
etiam concionibus semper prae me tulerim infidelitatem, quamdiu
proximo non noceat, puniri legitime a magistratu non posse? Nam
ubi manifesta impietas contendere ac alios seducere coeperit, etiam
divina authoritate puniri posse non ignoras. Sed fac me tam crudelem,
tam sanguinarium tamque tyrannicum, ut hoc facere cupiam (video
enim hisce temporibus multos, qui nomine quidem ministri verbi
nuncupantur, re autem vera tyranni sunt). Quibus artibus hoc
senatui tam iusto, tam prudenti, civiumque suorum tam amanti persuadere
possem? Hunccine senatum (cuius in deum pietas, in subditos
affectus patrius, iusticia in omnes bonis omnibus odor bonus est)
tam stultum tibi fingere potes, ut errantes doceri, non perdi debere
ignoret? aut tam crudelem, ut quos servari posse videret, extinctos
mallet? aut tam effoeminatum, ut, cum haec omnia cogitaret, ab
Osiandro tamen homine privato ac rerum humanarum imperito
transversum se rapi pateretur? Animadvertit quidem nuper in quendam
tuae farinae hominem, non tamen ideo animadvertit, quod errorem
tuum, quem publicis con[Bl. i2r]cionibus constantissime semper impugnarat,
in obscuris tamen angulis interim mira impudentia pertinacissime
asseruerat, sed quia horrendo iuramento in futuram contra omnes
magistratus seditionem coniurarat. Adeo tamen non me impulsore
animadvertit, ut, nisi ille coniurasset, ultro illi servando misericordiam
eorum imploraturus fuissem. Tantum enim in nostro senatu prudentiae
permixtam clementiam esse novi, ut, cum in consiliis non nisi rerum
peritos audiant, in imploranda tamen misericordia etiam abiectissimos
--269--
non reiiciant. Caeteros autem captivos eadem suspitione gravatos,
cum a coniuratione alienos reperissent, quamvis anabaptistae et
tropologistae essent, sua sponte DEO iusto iudici dimiserunt. Quid
igitur est, quod in senatu nostro reprehendas? Aut quod me impulsore
factum esse calumnieris? Sed video plane, quid moliaris. Cum in
tanta nostrae reipublicae tranquillitate, in qua senatus viget authoritas,
ministrorum verbi vigilat diligentia ac populi viret concordia, facile
perspicias perversum tuum de eucharistia dogma in nostram ecclesiam
te intrudere non posse, hoc tam absurdo figmento discordiam ac
seditionem seminare voluisti, ut senatus authoritate imminuta ministris
verbi si non occisis et eiectis, certe summa invidia gravatis populo
in utrosque concitato ac omni ordine subverso aliquam rimam reperires,
per quam te tuique gregis antesignanos in hanc civitatem florentissimam
insinuares et nova tua dogmata in eum fi [Bl. i3] nem, quem
nondum dicere audeo, hic effunderes. Sed noli errare, noli frustra
conari. Clarior enim est senatus iusticia, notior nostra ministrorum
innocentia, callidior etiam civium πολυτρόπων (ut Homeri verbo
utar) solertia, quam ut eiusmodi mendaciis aliquid efficias. Neque
vero quisquam te audiet multa excusantem, multa comminiscentem,
ne seditiosus habearis. Quid enim opus est inspicere et indagare
consilia et cogitationes tuas, cum res ipsa palam sit? Nam eiusmodi
certe mendacium finxisti, literis mandasti, mihi in faciem impegisti
et omnino irrevocabile evolare permisisti; quod si semel vulgo persuasum
verum esse crederetur, sine dubio (nisi deus optimus maximus
averteret) seditionem concitaret, adeo, ut ne te quidem, quantumvis
tibimet ignoscas, id credam esse negaturum. Porro quod conquereris
me dixisse vos mendaciis niti, non omnino falsum est. Dixi enim
in publica concione: vos (neminis nomen expressi) praeter consuetudinem
spiritus sancti converrendis, iactandis et extollendis hominum
testimoniis summa anxietate incumbere, cum Christus [Joh. 14.] veritas,
testimonium ab hominibus non accipiat. Quod tamen tolerari posse
aiebam, nisi etiam falso non modo mortuos, qui se declarare iam non
possent, verum etiam vivos, qui vestram impudentiam redarguere
quirent, a vobis nihilominus stare et vobiscum sentire ad decipiendum
simplices affirmare non timeretis. Sed quomodo id probarim,
accipe. Non enim Urbanum [Bl. i3r] Regium aut Theobaldum
Billicanum, ut tu suspicaris, sed me ipsum, sed charissimos
fratres et collegas meos, Dominicum Sleupnerum et
--270--
Thomam Venatorium allegavi. Pervenerat enim ad nos libellus
cuiusdam inter tuos non postremi nominis authoris etiam chirographo
passim emendatus ac interpolatus, in quo impudentissime asseverabat,
nos eiusdem esse cum eo sententiae idque libellis a nobis aeditis se
didicisse, quos (o miram mentiendi libidinem!) etiam nominatim citabat;
sed apud eos, qui verumne esset necne, cito cognoscere non
poterant. Eius nomen ideo adhuc supprimo, quia libellum etiam in
lucem proditurum spero. Qui si emerserit, sed sine modo, emergat
aliquando. Deinde etiam ab Helvetiis, ab Rhoetis et a Suevis
quotidie nostris civibus afferebantur literae, in quibus quaerebatur,
num verum esset, quod apud eos partim fama, partim concionatores
quidam sparsissent, nos videlicet in tuam sententiam descivisse. Quod
cum frequenter fieret, adeo me suspicione gravavit, ne aliud hic docerem,
aliud epistolis foras scriberem, ut plerique, nisi me consulto, respondere
non auderent, id quod plurimis ac fide dignissimis testibus docere
--271--
possum. Taceo, quod Philippo Melanchthoni idem quod nobis
contigit. Taceo, quod Pomerani "Psalterium" depravatum fuit.
Quod autem mortuis quoque non parcatis, vel unus Tertullianus
(ut caetera iusto bello reservem) idoneus testis esse poterit. Apud
quem cum figura proprie significet id, in quod [Bl. i4] oculos nostros
infigimus, unde et nomen habet, ut est longum, latum, sublime, profundum,
et color omnis, quemadmodum mathematici quoque fere usurpant,
vos contra rerum naturam contraque mentem authoris absurdissime
pro typo accipiendum esse contenditis; quod ut compendio
falsum atque adeo impossibile esse demonstrem, age fingamus ita
esse, ut dicitis, et videamus, quid sequatur. Tertullianus libro quarto
contra Martionem sic scribit: "Hoc est corpus meum, id est figura
corpus mei"; figura autem non fuisset, nisi veritatis esset corpus.
Ergo si hoc loco figura typum, ut tu ais, significat, quicquid iam
typum habuerit, iuxta Tertullianum corpus verum esse necesse erit.
Figura enim (id est typus) non esset, nisi veritatis esset corpus. Sed
spiritus sanctus habuit typum, oleum scilicet unctionis; ergo spiritus
sanctus est verum corpus. Item: orationes sanctorum habuerunt
typum; nimirum incensa et odores, ergo orationes sanctoruw sunt
verum corpus. Quod cum non modo absurde, verum etiam impie
dicatur, quis credere possit Tertullianum, doctissimum virum, figuram
pro typo illis accepisse? Praesertim cum alibi quoque non pro typo,
sed in ea, quam supra descripsi, significatione luculentissime usurpaverit.
Nam in libro "de carne Christi" sic ait: "Caeterum quid est
sanguis quam rubens humor? quid caro quam terra conversa in
figuras suas?" Ubi figura certe typum significare nullo modo potest,
--272--
sed speciem, quam conspicimus. Ut iam Ter [Bl. i4r] tullianus nihil
aliud velit, quam quod vulgo dicimus corpus Christi verum esse sub
figura vel specie panis. Manifestum est ergo vos Tertulliani sententiam
quoque falsa interpretatione subvertisse et vos ipsos multosque
alios vobiscum decepisse ac seduxisse. Quod cum ita sit et tu
tamen exclames: dii meliora, quam ut nostra mendaciis fulcire consilium
sit, ego non vicissim exclamem: o deos vere poeticos, qui ut
sunt a mendacibus hominibus conficti, ita etiam suos invocatores a
mendacio tueri non possunt. Caeterum, quid de Urbano Regio et
Theobaldo Billicano Norimbergam scripseris, in hunc usque
diem ignoro nec tibi quicquam eius imputo. Hoc vero memini me
ridere, cuius etiam ne nunc quidem sine risu meminisse queo, quod,
cum Badensis disputatio te expectaret, nec tu illo venire auderes,
eodem tempore ad senatum nostrum scripseris, te (si ei placeret)
ad nos venturum aut certe apostolum aliquem novi tui dogmatis huc
esse missurum; quasi vero aut nobis deessent, qui panem panem et
vinum vinum esse docere possent aut tu dedecus illud recusatae disputationis
sic abolere valeres. Quid vero Urbanus Regius scripserit
aut quid Theobaldus Billicanus confessus sit, non est meum
digladiari; ipsi viderint. Tam bonos certe viros ambos esse iudico,
ut, quicquid non ex animo sentiant, sui nominis authoritate confirmari
non sint passuri. Lutherum nihil opus est, ut defendam, contra quem
nihil nisi meum Thrasonem ac Pyr[Bl. k]gopolinicen quendam
spiras. Sed cornutum tamen illud enthymema tuum (quo certum
esse putas, nos aut errorem ingenti cum dedecore confessuros aut per
impietatem omnia ausuros) non possum non ridere, cum ego multo
certior sim neutrum horum esse futurum. Nos enim in hac caussa
non erramus nec per impietatem quicquam audemus, sed in fide ac
spe omnia sustinemus ac toleramus. Ab impiis autem egressa est
impietas. Et mundus novit, utra pars seditiones vixdum sedatas
concitarit. Triumphum vero illum magnificum, quem intra triennium
devictis ac in tuam opinionem pertractis universa Germania, Gallia,
--273--
Hispania et Italia tibi fingis ac promittis, non possum non
vehementer mirari. Papae quam sublimis tu curru vehere, quam
gloriosus imperator Germanicus, Gallicus, Hispanicus, Italicus
et quid non? ingenti voce praeconis ad aeternam rei memoriam proclamabere?
Quasi vero, o stultissime homo, errantium multitudo pariat
errori patrocinium! Vix sperari potest has gentes tam multas, tam varias,
tamque multiplicibus superstitionibus occupatas intra triennium
omnes Christum undiquaque esse vere et synceriter agnituras; et tu
tuum dogma tam cito propagabis, nisi sit error, cui Satanas etiam
cooperetur? Et ut maxime hoc efficias, quid tum? Paulo ante non
hae gentes tantum, verum etiam totus pene Christianus orbis in
Antichristum consenserat ac tyrannidem eius [kr] patiebatur; an
ideo bene senserunt, quia multi simul consenserunt? Videor mihi
sane videre Achabum quendam, plus quam quadringentis pseudoprophetis
adulantibus ac prospera omnia vaticinantibus insolescentem
ac praesumptione futurae victoriae prorsus ebrium; a quo et ego citatus,
cum vehementer ab aliis omnibus dissentiam, quid restat, quam ut
Micheam imiter ac tota cordis mei fiducia ita tibi vaticiner? Si
non intra hoc triennium (nisi resipiscas) finis tuus in confusionem
abierit, non est locutus in me DOMINVS; id quod (mihi crede) non
temere dico. Sed tu de victoria nihilominus securus, iam nunc
cogitas, quid nobis futurum sit, quo se tunc vertent, inquiens, qui
gladio ferreo tentant, quod gladio spiritus efficere non possunt? Sed
quid opus est verbis? Intra hoc triennium, mihi crede, clarissime
apparebit, utra pars gladio spiritus, quod est verbum dei, destituta
brachio carnis [Jerem. 17. 5] sese defendere sit praesumptura.
Tandem vero, ne nihil omnino probem, vehementer mihi placet,
quod mei me nominis admonens hortaris, ut, quod dicor Osiander
id est: vir sanctus, id esse velim. Sicut et alibi Lutherum quoque
τῆς καθαρότητος admonuisti. Lutherus enim Germana lingua
id omnino valet, quod Graecis καθαρὸς, Latinis autem purus. Ac
habent eiusmodi nomina, pietatem reliquasque virtutes prae se
ferentia, nescio quid laeti ominis, praesertim cum spiritus sanctus etiam
nonnullis non [Bl. k2] dum natis, nonnullis vero iam grandaevis convenientia
rebus nomina indiderit. Sed nunquid non tu vultum pudore
--274--
submittis, quoties tui nominis in mentem tibi venit? Quid enim
significat Hulderichus quam eum, qui se favore vulgi auraque populari
beatum ac divitem esse putet, quasi dicas a favore Favorinum?
Quid vero Zuinglius? Nonne eum, qui torqueat, qui pervertat ac
vim inferat? quasi dicas a torquendo Tortellium? Quod si quis iam
male ominari ac dicere velit, te non ea, quae fidei sunt, quaeque
rationem mortificantia, absurda et odiosa habentur, sed quae ration
placeant ac vulgi favorem et applausum mereantur, sectari eisque probandis
ac defendendis divinae scripturae vim inferre ac in sensum
alienum torquere, num nam ruborem tibi ac pudorem incuteret?
Accederet eo etiam tropi, quem frustra defendis, infaustum nomen,
quod inversionem significat; quasi in hoc natus ac per te in medium
adductus sit, ut genuinum sensum verborum coenae invertat. Sed haec,
ut quisque velit, accipiantur.
Ego ad finem propero et, quod restat, etiam gratias tibi ago, quod
huius urbis (ut tu ais) reverentia mihi peperceris, ne nominatim in
me scriberes; fecisti enim sane quam sapienter. Nam deum immortalem,
quos tu ludos praebuisses, si id fecisses? Quid enim impugnasses?
Sermones? at nullum aedidi. Epistolas? at nullam scripsi.
Libellos Althameri? at illi nihil ad me. Quantum igi[Bl. k2r]tur tu
dedecus subiisses, si ego sermones merito vel omnino non agnoscere,
vel corruptos et falsatos esse conqueri potuissem? Nam mihi, si non
prorsus impossibile, certe difficillimum videtur, sermones meos integros
et inviolatos excipere, quos tu quoque tam difficiles esse mihi obiicis,
ut auditores vix intelligendo, tantum abest, ut scribendo assequantur.
In epistolis vero scribendis (mirum autem, quam rarissime scribam)
in hunc usque diem cavi, ne ullius controversi dogmatis vel unico
verbo (ex quo sententia mea colligi possit) mentionem facerem. In
primis autem ab eucharistiae negotio ita abstinui, ut iurare possim,
eius me ne verbo quidem in ulla epistola meminisse, nisi quod iam
olim a Martino Bucero per literas exoravi, ut suam de ea sententiam
serio mihi detegeret. Quare quicquid eiusmodi meo nomine
scriptum circumfertur, confictum ac subditicium esse necesse est.
Neque vero mirum, cum eiusmodi falsae epistolae etiam sub divi
--275--
Pauli nomine a nebulonibus quibusdam olim sint confictae. At iam
iterum subit animum meum annulus meus; quid si dolent quidam,
quod in eiusmodi fictis epistolis signum requiri possit? et ideo mallent
me annulum non habere aut saltem non tam diligenter custodire et
digito circumferre, quo usum eius interdum suffurari possent? Neque
enim frustra est, quod miserum annulum tam inimice tractatis. Porro
quod Althameri libellos a me dictatos fin[Bl. k3]gis, tuo iterum
more facis; quem quare asini cognomine per contumeliam dehonestes,
non video, cum et virum bonum et a bonis literis non alienum esse
putem; nam nulla mihi omnino cum eo familiaritas intercessit, quam
quanta est cum bonis omnibus, etiam longe absentibus. Nisi forte
figurate me quoque hac contumelia afficere voluisti. Nam asini contumelia
dignusne sit an non, nisi ex libellis eius, ut opinor, cognoscere
non potuisti; quos cum me dictante scriptos ais, non Althamerus,
sed Osiander asinus esse intelligitur. Utcunque vero sit, nihil
moveor. Nam haec tam verbosa tamque acria non ideo ad te scripsi,
quod dolerem a te lacessitus, qui, ita me deus amet, etiam gaudeo a
te vituperari, praesertim falso, quamdiu tu laudandus non es, sed
quia volui te tibi, quasi in quodam speculo, ostendere, ut tandem videres,
quam miser ac miserabilis, imo tui prorsus dissimilis factus sis. Quod
si teipsum agnoveris operae precium feci; sin, quod nolim, minus, certe
cognoscent boni quique tantopere a te iactatam modestiam merum
esse fucum.
Hactenus ex animo speravi et adhuc spero te refrigerato novitatis
ardore ultro, quemadmodum Carolostadius fecit, lite cessurum,
simulque metui, ne, si totis viribus contra te pugnaremus, non tam te
nobis restitueremus, quam manibus ac telis inimicorum dederemus.
Quare si non resipiscere, sed pergere volueris, cogitare debes, te rem
--276--
eo perduxisse, ut nobis amplius dissimulare et con[Bl. k3r]nivere non
sit integrum. Videmus enim, quam Satanas non quiescat, qui, cum
sub laudatissimo principe Fridericho, Saxonum duce, ac sub
humanissima Helvetiorum gente, iam olim libera, persecutionem
movere non potuit, errores seminavit. Sed cum persecutionem
patientia vincamus, errores quoque veritatis verbo perfringemus. Quare
tu aut resipisce aut id expecta, quod deploratos expectare par est.
Ego, si nemo alius, certe dogma tuum sic excutiam, sic traducam
sicque subvertam, ut, etiamsi φιλαυτία ipsissima sis, tamen aliquando
tandem ipse tibi displicere cogaris.
Vale.
Norimbergae ex aedibus nostris.